Сборник III республиканской научно-практической конференции магистрантов

269

В условиях становления и развития рыночной экономики особую актуальность приоб-

ретает совершенствование учета затрат на производство и калькулирования себестоимости 

продукции с учетом зарубежного опыта. 

Как свидетельствует международная практика надлежащая организация учета затрат на 

производство и научно-обоснованная калькуляция себестоимости продукции предприятий 

может быть реализовано посредством внутрихозяйственного контроля, что возможно в ус-

ловиях управленческого учета. Опираясь на опыт стран с развитой рыночной экономикой, 

где управленческий учет получил статус национальных стандартов, внедрение управлен-

ческого учета в отечественную теорию и практику позволит получать оперативную и по-

лезную информацию администрациии ответственному высококвалифицированному специ-

алисту о затратах и результатах хозяйственной деятельности в разрезе необходимых для 

управления объектов и оперативного принятия на этой основе различных управленческих 

решений в целях стабилизации финансовой устойчивости организации.

Учет затрат и формирование себестоимости продукции – это один из важнейших разде-

лов финансового, налогового и управленческого учетов. Без точной информации о затратах 

невозможно определить финансовый результат работы предприятия, рассчитать налогоо-

благаемую прибыль, установить справедливую цену на выпущенную продукцию. Поэтому 

финансово экономические службы организаций уделяют большое внимание учету затрат и 

формированию себестоимости.

В бухгалтерском учете затраты определяются как денежная оценка совокупности ресур-

сов, использованных на конкретные цели. Понятие затрат должно обязательно соотноситься 

с конкретными целями и задачами (производство продукции, оказанием услуг и т.п.) Затраты 

также можно определить как издержки, понесенные предприятием в момент приобретения 

каких-либо материальных ценностей или услуг. Затраты могут быть конвертированы либо 

в другие ресурсы – активы, либо в истраченные – расходы предприятия. Затраты обладают 

свойством запасоемкости и в случае, если они не вовлечены в производство и не списаны или 

не полностью списаны, то превращаются в запасы в виде готовой продукции, незавершенного 

производства, остатков полуфабрикатов для собственного потребления и т.п. Затраты стано-

вятся расходами в момент их фактического использования в производстве [1, с. 983].

Расходами считаются только те затраты, которые участвуют в формировании прибыли опре-

деленного периода, а оставшаяся часть затрат капитализируется в активах компании [2, с.28].

Для определения затрат (издержек) используется такое понятие, как «себестоимость». 

Себестоимость продукции складывается из затрат, которые разнородны по своему составу, 

экономическому назначению, роди в изготовлении и реализации продукции [3, с. 10].

Отмечено, что все названные понятия следует разграничивать во избежание ряда ши-

роко распространенных ошибок в подходе к управлению затратами. К примеру, контроль 

расходов на основании информации из отчета о прибылях и убытках не является управле-

нием затратами. При росте запасов готовой продукции и одновременном снижении продаж 

расходы по данным отчета о прибылях и убытках компании снижаются, а затраты увеличи-

ваются. Однако менеджеры могут несвоевременно отреагировать на эту неблагоприятную 

ситуацию [3, с. 29].

Группировка затрат по статьям себестоимости обеспечивает выделение расходов, связан-

ных с производством отдельных видов продукции. Эти расходы относятся на продукцию 

прямо или косвенно. На практике используют следующий перечень статей калькуляции: пря-

мые сырье и материалы; возвратные отходы; покупные полуфабрикаты и комплектующие; 

топливо и энергия на технологические цели; полуфабрикаты собственного производства; 

основная заработная плата; дополнительная заработная плата; отчисления на социальные 

нужды; затраты на освоение производства; специальные затраты; общепроизводственные 

затраты; общехозяйственные затраты; потери от брака; прочие производственные расходы; 

коммерческие затраты [4, с. 4].

270

Общая схема учета затрат на производство представляет собой определенную последова-

тельность выполнения учетных работ и включает следующие этапы.

Представленная многими авторами позиция является конкретизацией расширительной 

трактовки сущности управленческого учета в направлении дальнейшей внутренней диффе-

ренциации его функциональных характеристик в системе элементов управления.

Обобщая изложенное, можно сделать вывод, что учет затрат и калькулирование себестоимо-

сти продукции представляет собой один из важнейших разделов управленческого учета и явля-

ется информационной базой для принятия управленческих решений. Важным моментом при 

определении сущности управленческого учета является аналитичность информации. Сущность 

учета можно определить как интегрированную систему учета затрат и доходов, нормирования, 

планирования,  контроля  и  анализа,  которая  систематизирует  информацию  для  оперативных 

управленческих решений и координации проблем будущего развития предприятия.

Список литературы:

1. Толпаков Ж.С. Бухгалтерский учет: Учебник для вузов.- Караганда, ОАО «Карагандин-

ская Полиграфия», 2004.-983с.

2. Лысенко Д.В. Теория и практика управленческого учета/ Аудит и финансовый анализ, 

№1, 2008 г.

3. Л.Ж. Бдайциева. Международные стандарты учета и финансовой отчетности. Учебное 

пособие: Санкт-Петербург,2009

4. Бухгалтерский учет и анализ: учеб. Пособие /А.В. Зонова, Л.А. Адамайтис, И.Н. Бачу-

ринская; под ред. А.В. Зоновой. – М.: Эксмо, 2009. – 512c.

Мухамеджанов е. Б. – магистрант, специальность «Учет и аудит»

АО «Финансовая академия»

yerbolat-94@mail.ru

Научный руководитель: к.э.н. Акимова Б.Ж.

РАЗВИТИе ВНУТРеННегО АУДИТА ДОлгОСРОЧНЫХ АКТИВОВ

Сегодня внутренний аудит во всем мире актуален как никогда. Его развитию и совер-

шенствованию уделяется огромное внимание, поскольку внутренний аудит является дей-

ственным инструментом, предназначенным для выявления возможностей повышения эф-

фективности деятельности компании, и выступает одним из ее конкурентных преимуществ. 

В зарубежной практике на данный момент не сформировалось конкретного представления, 

раскрывающего сущность внутреннего аудита. До настоящего времени под внутренним ау-

дитом понимался процесс, подчиненный внутреннему контролю. Так английский специа-

лист Додж Р. трактовал понятие внутренний аудит, как составную часть внутреннего кон-

троля, осуществляемый по решению органов управления компанией для целей контроля и 

анализа хозяйственной деятельности [1].

Цель внутреннего аудита  –  помощь органам управления организации в осуществлении 

эффективного контроля над различными звеньями (элементами) системы внутреннего кон-

троля. Задачей внутренних аудиторов является обеспечение удовлетворения потребностей 

органов управления в части предоставления контрольной информации по различным ин-

тересующим их вопросам. Внутренний аудит может подразделяться на следующие виды: 

функциональный аудит; межфункциональный аудит; организационно-технологический ау-

дит; аудит по видам деятельности. 

Внутренними аудиторами может проводиться более глубокий контроль организации, ко-

торый выражается в совокупности организационно-технологического и функционального 

аудитов систем управления, аудита видов деятельности, а также аудита элементов и про-

271

цессов, связывающих организацию с внешней средой. Здесь определяются все сильные и 

слабые стороны деятельности организации, оценивается устойчивость ее положения в со-

циальных системах более высокого порядка, а также перспективы ее развития [2].

Основным критерием эффективности внутреннего аудита служит соблюдение принци-

пов функционирования его системы. Если эти принципы в организации не соблюдаются, 

система внутреннего аудита будет либо недейственной, либо действенной, но нерезульта-

тивной. Но в любом случае она не будет эффективной. Если в организации все принципы 

соблюдены, система внутреннего аудита может считаться эффективной при обязательном 

условии превышения значения показателя ее результативности над ее стоимостью.Опре-

деленную гарантию эффективности внутреннего аудита могут давать этические нормы и 

профессиональные стандарты внутреннего аудита [3].

Соблюдение принципов функционирования внутреннего аудитагарантирует его  качество. 

Наличие в коммерческой организации стандартов и кодекса этики внутреннего аудита делает 

возможной адекватную оценку внутреннего аудита.Как правило, внутреннему аудитору при-

ходится обсуждать с органами управления свои рекомендации и предложения. При этом часто 

возникают разногласия, переходящие в напряженные дискуссии. Умение доказать верность 

своей позиции зависит от профессионализма и личных качеств внутреннего аудитора. 

Кодекс этики и стандарты внутреннего аудита, естественно, должны приниматься высшим 

органом управления деятельностью внутренних аудиторов. За рубежом таким органом управ-

ления является организованный в 1941 г. в США, а в настоящее время имеющий более 180 

отделений по всему миру, международный Институт внутренних аудиторов (Institute of Internal 

Auditors-IIA, Inc.). В Казахстане же на настоящем этапе развития казахстанских коммерческих 

структур в современных условиях формируются лишь предпосылки создания такого рода ор-

ганизации, Безусловно, при разработке кодекса этики и стандартов внутреннего аудита можно 

опираться на опыт зарубежных коллег, но, по нашему мнению, их положения в полной мере не 

могут являться «идеальным образцом», а должны быть критически оценены и переработаны. 

Любой этический кодекс должен состоять из общих формулировок, описывающих идеальные 

формы поведения. Кодекс профессиональной этики внутренних аудиторов должен состоять из 

двух частей  –  этических принципов внутреннего аудита и основных положений по поведению 

внутренних аудиторов. По мнению Арабян К.К., этические принципы, являющиеся ключевым 

условием достижения цели внутреннего аудита, должны отражать следующие основные момен-

ты: независимость, объективность, лояльность, ответственность, конфиденциальность [4].

Независимость помогает внутренним аудиторам исполнять аудит беспристрастно и выра-

жать объективные суждения. Аудитор должен быть независим в своих суждениях как от своих 

коллег, включая главного внутреннего аудитора, так и других работников организации, вклю-

чая управленческий персонал. Внутренние аудиторы не должны получать от работников ор-

ганизацииценные подарки, которое предполагает со временем ослабление их независимости.

Принцип объективности требует, чтобы внутренние аудиторы выполняли свою работу 

независимо, квалифицированно и честно. При составлении отчетов о результатах проверок 

внутренний аудитор должен четко отделять факты от домыслов. Внутренний аудитор дол-

жен отказываться от проведения проверок в случае обнаружения на руководящих должно-

стях аудируемой организации лиц, состоящих с ним в родстве. 

Лояльность означает, что внутренние аудиторы не должны быть сознательно вовлечены в не-

легальную или ненадлежащую деятельность, не должны участвовать в действиях или деятель-

ности, которые могут дискредитировать профессию внутреннего аудитора или же их организа-

цию, вызвать конфликт интересов, нанести ущерб организации или же ущерб их способности 

быть объективными. Отдел внутреннего аудита должен быть самостоятелен, независим и ней-

трален по отношению к уровням управления, на которых принимаются решения  –  это позво-

ляет предотвратить возможность его участия в борьбе за распределение власти в организации.

Ответственность предполагает готовность внутреннего аудитора выполнять работу лишь 

в пределах своих возможностей и профессиональной компетенции, а также готовность не-

272

сти ответственность не только за свои действия, но и в целом за неадекватную деятельность 

подразделения  внутреннего  аудита.  Внутренние  аудиторы  должны  постоянно  повышать 

свой профессиональный уровень, эффективность и качество своих услуг.

Принципконфиденциальностипредполагает  осторожность  в  вопросах  применения  ин-

формации, приобретенной в процессе аудита. Не должна использоваться конфиденциальная 

информация в своих личных, либо в каких-либо иных целях. При передаче документов, свя-

занных с проведением проверок, лицу, уполномоченному принимать решения, внутренние 

аудиторы не должны хранить вне специально отведенных местах ни копий, ни черновых 

записи, ни какой-либо информации на любых носителях.

Профессиональные стандарты являются руководящим правилом деятельности внутрен-

них аудиторов, основой целесообразности и эффективности функционирования органа вну-

треннего аудита. По мнению Кеворковой Ж, при не соблюдении этих стандартов, функци-

онирование  отдела  внутреннего  аудита  не  будет  соответствовать  своей  основной  цели,  а 

следовательно, лишено смысла [5].

Таким образом, следуя системному подходу, стандарты целесообразно разделить на со-

ставляющие: «независимость», «профессионализм», «осуществление внутреннего аудита», 

«управление внутренним аудитом». В каждом из разделов есть подразделы, собственно и 

являющиеся стандартами. 

Список литературы:

1. Панкратова Л. А. Внутренний аудит в современной системе управления организацией 

// Аудитор.  –  2012.  –  № 6.  –  с. 25–33

2. Сонин А. М. Внутренний аудит в новой реальности // Аудитор.  –  2012.  –  № 7.  –  с. 39–45 

3. Евдокимова A.B., Пашкина И.Н. Внутренний аудит и контроль финансово-хозяйствен-

ной деятельности организации // Практическое пособие.  –  М.: Дашков и Ко, 2009.  –  325 с.

4. Арабян К.К. Организация и проведение аудиторской проверки // Юнити-Дана, 2010, 

552 с., ISBN: 978-5-238-01058-8 (OCR).

5. Кеворкова Ж. Внутренний аудит: учеб. пособие для студентов вузов / Ж. Кеворкова. − 

УМЦ «Профессиональный учебник», 2013. − 319 с.

Мырзахметов А., Түлкібайқызы Ж. – студенттер, «Кеден ісі» мамандығы

АҚ «Қаржы Академия»

1701.86@mail.ru

Ғылыми жетекшісі: магистр Байтуова Л.Т.

ҚАРЖЫлЫҚ еСеП БеРУ ЭлеМеНТТеРІН АНЫҚТАУ, ТАНУ ЖӘНе БАҒАлАУ

Қаржылық есеп беру мәміленің және басқа да оқиғаның нәтижесін классқа топтастырып, 

экономикалық мазмұнына сәйкес көрсетіледі. Экономикалық мазмұн қаржылық есеп беру-

дің элементтері болып табылады.

Актив  –  бұл құндық бағасы бар субъекттің құқығы мен жеке мүліктік және мүліктік 

емес игілігі.

Активтер болашақта жүзеге асатын экономикалық олжа ретінде көрсетіледі. Ол өткен мәміленің 

немесе баска оқиғаның нәтижесі болып табылады, бірак, ол өздігінен активтің пайда болуына 

әкелмейді. Актив өнімді (жұмысты, қызметті) өндіру үшін, сондай-ақ өндірісті басқару және басқа 

мақсаттар үшін пайдаланылады. Болашақ экономикалық олжа ретінде жүзеге асатын активтер өн-

дірісте және күрделі құрылыста сатылуы немесе басқа активтерге айырбасталуы, кәсіпорынның 

міндеттемесін өтеу үшін қолданылуы, меншік иелерінің арасында бөлінуі мүмкін.

Активтердің физикалық нысаны да бар болуы мүмкін (ғимараттар, кондырғылар, маши-

налар т.б.) және ондай нысаны болмауы да мүмкін (лицензия, «ноу-хау», гудвилл және т.б.); 

сондай-ақ активтер дебиторлық карыз іспеттес те болып келуі мүмкін.

273

Шаруашылық  жүргізуші  субъекттің  активтерге  меншік  құқығы  болуы  да  және  оның 

болмауы да мүмкін (жалға берілген мүліктер, консигнацияға немесе қайта өңдеуге қабыл-

данған тауарлар т.б.), бірақ сол активтер кәсіпорынның өз меншігіне жатпаса да, олардың 

сақталуын қамтамасыз етеді және оларды пайдаланудан алынатын олжаны бақылай алады. 

Жаңа  активтерді  жасау  мен  оларға  жұмсалған  шығыстардың  арасында  тікелей  байланыс 

болады, бірақ олар уақыт кеңістігінде әр уақытга бір-бірімен тұспа-түс келе бермейді. Бұл 

жағдайда шығын тек болашақ олжаны іздестіру үшін жасалғандығын көрсетеді, бірақ бұл 

активтердің түпкілікті өз арналымдарына сәйкестігін көрсетпейді.

Міндеттемелер  –  бұл өткен мәміленің нәтижесі, ол жүзеге асқандықтан қарызданушы-

ның міндеттемесінің пайда болғанын, белгілі бір әрекеттің кредитор пайдасына жасалатын-

дығын көрсетеді: карызды төлеу немесе одан бас тарту, ал кредитор қарызданушыдан өз 

міндетемесін орындалуын талап етуге құқығы бар. 

Міндеттеменің осы шақтағысы мен болашақтағысының жігін ашу қажет. Субъекттің бо-

лашақта активтерді алу ниеті міндеттеменің пайда болуына әкелмейді. Міндеттеме тек ак-

тив алынған кезде немесе субъект келісім-шарттық қатынасқа отырған кезде пайда болады. 

Міндеттеме  оны  төлеу  жолымен  өтеледі,  немесе  басқа  активті  берген  кезде  жойылуы 

мүмкін. Сондай-ақ міндеттемеден кредитордың өзі бас тартқан кезде ол өтелген болып са-

налады (сот шешімі бойынша, немесе іздестіру мерзімі етіп кетсе).

Меншік капиталы  –  бұл субъекттің міндеттемесі шегерілген активі. 

Бухгалтерлік есепте ол бірнеше классқа бөлінеді: жарлық капиталы, қосымша төленген 

капиталы, резервтік капитал, таратылмаған табыс. Қаржьшық есеп беруді пайдаланушьшар 

үшін бұндай бөліну, шаруашьшық қызметін талдаған кезде қажет. Егер де баланс пассивінің 

құрылымында меншік капиталынын үлес салмағы көп болса, онда ол субъектінің қаржылық 

жағдайының тұрақтылығын көрсетеді.

Қаржылық нәтижесі  –  бұл есепті жылдағы кәсіпорынның каржылық-шаруашылық қы-

зметінің нәтижесі (шығыс пен табыстың айырмасы). Қаржылық нәтижесін өлшеу элементі: 

табыс пен шығыс болып табылады.

Табыс  –  бұл есепті кезеңдегі активтердің өсуі, не міндеттемелердің азаюы; шығыс – бұл 

есептік кезенде активтердің азаюы, не міндеттемелердің көбеюі. Бұл жерде иеленушілердің 

жарғылық капиталына салған салымы субъекттің табысы болып табылмайды, ал субъект 

иелеріне меншік капиталын таратып беру  –  шығыс болып танылады.

Қаржылық есеп беруде шаруашылық жүргізуші субъект қызмет түріне қарап табыс пен 

шығысты бөліп көрсетуіне болады. Мысалға, өнеркәсіп өндірісі, делдалдык қызмет, ауыл 

шаруашылық қызметі бойынша және т.б., сондай-ақ табыс пен шығысты әдеттегі қызметі 

мен төтенше жағдайдан алатын табыстары немесе шығыстары бойынша бөлуі мүмкін.

Табыстар  –  бұл субъекттің негізгі және негізгі емес кызметінің нәтижесі. Негізгі қызмет-

тен алатын табыстардың қатарына: өнімді, жұмысты, қызметті сатқаннан алынған табысы; 

сондай-ақ тауарлы-материалдық құндылыктардан, жалға беруден, инвестициялық кызмет-

терден түсетін табыстары жатады. Ал негізгі емес қызметтен түсетін табыстардың қата-

рына:  негізгі  құралды,  материалдық  емес  активтерді,  бағалы  қағаздарды  сатқаннан  және 

бағамдық айырмадан түскен табыстары жатады. 

Шығыстар  –  өнімді өндірумен, жұмысты аткарумен, қызметті керсетумен байланысты 

шығындар,  негізгі  және  негізгі  емес  қызметтен  шеккен  зияндар  және  төтенше  жағдайдан 

туындаған шығындары. Шығыстар, әдетте, шығыс  нысанын қабылдайды немесе активтердің 

пайдалануын керсетеді (ақша қаражаттары, материалдық запастар, негізгі құралдар т.б.). 

Зиян экономикалық олжаның азайғанын көрсетеді. Зиян өз табиғаты бойынша, шығы-

стан айтарлықтай ерекшеленбейді және ол жеке элемент болып та саналмайды.

Қаржылық есеп берудің элементтерін тану  –  бұл бухгалтерлік балансқа енгізу процесі 

немесе қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп берудің бабы, ал ол эле-

менттерге берілген анықтамаларына сәйкес келеді және мынадай тану тұжырымдамасын 

канағаттандырады:

274

– кез келген болашақтағы олжаның осы баптарда көрініс табу ықтималдылығы бар, оның 

түсуі де, шығып кетуі де мүмкін;

– баптың құны бар, ол үлкен дәлдікпен өлшенуі мүмкін.

Қаржылық есеп беру элементтерін бағалау. Барлық ұлттық және экономикалық жүйедегі 

бухгалтерлік есепке тән обьектілердің барлығы да бағаланады. Ұйымдар мен т.б. құрылымдар 

меншігіндегі  активтердің  барлық  түрлерін  бағалау,  сондай-ақ  капитал  мен  міндеттемелер 

қозғалысын тура көрсету және бағалау үшін бағалаудың әр түрлі әдістерін қолданады. 

Активтерді немесе осы және басқа да есеп объектілерін бағалаудағы нақтылы  бағадағы 

өзіндік құн активтерді сатып алуға немесе  бұларды ұйымдардың өз күшімен дайындауға 

жұмсалған  нақтылы    ақша  қаражаттары,  бұлардың  эквиваленттері  сомасынан,  сондай-ақ 

бұларды  тасмалдауға  немесе    басқадай  жұмсалған  шығындар  сомасының  жиынтығынан 

тұрады.  Бастапқы құн негізінен қаржылық қорытынды есеп  элементтерін (негізгі құрал-

дарды және материалды емес активтерді ) бағалау үшін қолданылады.

Бастапқы құн объективті құн. Мұның өзі бірдей құқықтағы серіктестіктердің немесе бәсе-

кеге қатысушы жақтардың  өзара  келіскен әрекетінің негізінде туындайды. Сатушы жақ са-

туға түскен объектіге жұмсаған шығынының орнын толтырып, ең төмен сомада болсын әй-

теуір пайда табуды мақсат тұтады. Сатып  алушы жақ сатып алған есеп объектілері алдағы 

кезеңде  табыс алуды қамтамасыз ететін бағадан жоғары бағаны қолданбауды мақсат тұтады.  

Активтерді бастапқы құнмен бағалау бұлардың ұйымдарға қандай жолдармен түскенді-

гіне байланысты болады. Бухгалтерлік есеп тәжірбиесінде активтерді кіріске алу әдістері 

төмендегіше ажыратылған:

– ақшаға сатып алу;

– ұйымдардың өзінде дайындау;

– өсім малдарын негізгі табынға көшіру;

– жарғылық капиталға үлес қосу есебінен;

– сыйға тарту келісіміне сай ақша алмай беру.

Ақша бірлігінің сатып алу қасиеті өзгермейтін тұрақты жағдайда активтерді сатып алу-

дағы бастапқы құны – есеп ақпараттарын пайдаланушылар көзқарасы тұрғысынан қараған-

да бағалаудың ең сенімді әдісі болып табылады.

Бұл жерде айта кететін мәселе – ол ұйымдардың үздіксіздік қызмет атқару принципі активтер 

мен міндеттемелерді бағалаудың жалпы ережелерінің туындауын қамтамасыз етіп отырады.

Ұйымдардың активтерді жалпы ережеге байланысты екі рет бағаланады:

– активтерді кіріске алған сәтте; 

– бұларды есептен шығарған кезде.

Осы айтылғандарға сәйкес ұйымдар меншігіндегі активтер сатылып алынған және осы 

ұйым  құрылған құрылған кездегі бұлардың тарихи құнымен, яғни бастапқыдағы сатып алу 

немесе нақтылы өзіндік құнымен бағаланады.

Тарихи  құн  бухгалтерлік  бағалаудың  негізі  сипатында  басқа  бағалауларға  қарағанда 

сенімді дәрежені көрсетеді.

Бухгалтерлік есеп өрісіндегі өзіндік құн принципінің талабына сай өзіндік құнды анықтау 

мейілінші объективтілікті, ал нарықтық құнмен бағалау субъективтілікті көрсетеді.

Сондықтан объективтік тұрғыдағы нарықтық құн немесе нарықтық бағаны қолдану ак-

тивтерді сату процесінде жиі қолданылады.

Міндеттемелерді бағалаудың жалпы ережесі де үздіксіздік принципке негізделген. Мін-

деттемелер көздері де активті қаражаттарға айырбасталған кезде тарихи бағамен бағалана-

ды. Айырбастау процесінде қолданылған тарихи баға қатысушы жақтардың келісіміне сай 

белгіленеді.Мысалға,  құны  келісім  шартта  көрсетілген  тауарлы-материалды  босалқылар-

ды алған кезде алушы ұйым тауарлы-материалды босалқылар құнын төлеу жөнінде құн-

дылықтар қоюшы ұйым алдында міндеттеме қабылдайды. 

275

Бастапқы құнмен бағалау әдісі көпшілік жағдайда басқа да бағалау әдістерімен қисынды 

түрде ұштастырылып қолданылады. Мысалға, ұзақ мерзімді сипаттағы активтер өз құнын 

амортизация есептеу арқылы төмендетіп отырады.

Амортизацияланған активтер (материалды емес активтер, негізгі құралдар) бухгалтерлік 

баланста қалдық құнымен, яғни бұлардың бастапқы құнынан есептелінген амортизациялық 

соманы шегергендегі қалған сомамен көрсетіледі.

Қалпына  келтіру  құн.  Активтер  жұмсалған  ақша  қаражатты  сомасы  немесе  бұлардың 

эквивалентімен есепке алынып бағаланады. Бухгалтерлік есеп тәжірбиесінде негізгі құрал-

дарды қайта бағалау нәтижесінде қалпына келтіру құны  қолданылып, пайдаланудағы негіз-

гі құралдар қалпына келтіру құнымен қайта бағаланып көрсетіледі.

Бірқатар  активтер  мен  міндеттемелер  нарықтық  бағамен  немесе  тарихи  бағаның  ең 

төменгі дәрежесімен және ағымдағы нарықтық бағамен бағалануы мүмкін. Нарықтық құн 

немесе осы кездегі базарлы саудаға түскен физикалық және технологиялық бірдей қасиет-

тегі ұқсас мүліктердің құны арнайы құжаттар рәсімдеу арқылы немесе сараптаушы эксперт-

тердің бағалануымен анықталып бекітіледі.        

 Әділеттілік құн. Бұл термин ХҚЕС бір-біріне тәуелді емес. Ол бірінің қаржылық жағдай-

ын бірі жақсы түсінетін танымал жақтардың әрекетке түсуінің нәтижесінде қолданылады. 

Тұрақты рынок жағдайында әділеттілік құнмен активтер сатып алған кезде қолданылатын 

бағалаудың бұл түрін нарықтық құнмен ауыстыруға болады.

Әділеттілік құн тек қана ұйымдардың үздіксіздік принципі жағдайында ғана қолданылады. 

Яғни ұйымдар банкротқа ұшырап, жойылмауы және өз қызметінің көлемін қысқартпауы керек.

Активтердің әрқайсысын бағалау. Ең әуелі активтер қысқа және ұзақ мерзімді болып екі-

ге бөлінеді. Өтеушілігі жоғары активтерге ақшалар, нарықтық құнды қағаздар, депозиттер, 

алдағы кезең шығындары, төленбеген шот-фактуралар, дайын өнімдер, аяқталмаған өндіріс, 

шикізаттар мен басқа да материалды қаражаттар жатады.  Есеп тәжірбиесінде ұйымның ақ-

шалары валютаның ағымдағы құнымен бағаланады, нарықтық құнды қағаздар – бастапқы 

құнымен немесе сату бағасынан төмен бағамен, депозиттер және алдағы кезең шығындары 

– бастапқы құнымен, төленбеген счеттардағы сомалар күмәнды қағаздар резервін шегерген-

нен кейін қалған құнымен, дайын өнімдер мен аяқталмаған өндіріс табиғи жағдайдан пайда 

болған,  кем  шыққан  сомаларды  шегергеннен  кейін  қалған  құн  бойынша  және  ағымдағы 

нарықтық құнның төменгі дәрежесімен бағаланады.

Өтеушілігі төмендеу активтерге ғимараттар, құрылғылар мен жабдықтар, аспаптар, орна-

тылған жабдықтар, тасымалдау құралдары, т.б. ұзақ мерзімді активтер жатады. Өтеушілігі 

төмендеу активтер бұларға есептелінген амортизациялық тозу сомасын шегергеннен кейін 

қалған бастапқы құнымен бағаланады.,

 Біздер жоғарыда активтерге тән бірнеше типтік баптарды қарастырдық. Ендігі жерде 

пассивтерге тән жекелеген баптарды бағалауға тоқталамыз.

Өз қызметі үшін ұйымдар қаржыландыру көздерін көбейтуді мақсат тұтатыны белгілі. 

Қаржы көздері негізгі құралдар алуды, құрылыс салуды, ұзақ мерзімді басқа активтер алу 

мүмкіндігін, сондай-ақ шикізаттар және материалды құндылықтар мен басқа да ағымдағы 

активтер алу мүмкіндігін қамтамасыз етуі керек.

Біздер  қаржы  көздері;  меншікті  капитал,  ұзақ  және  қысқа  мерзімді  міндеттемелерден 

тұратындығын білеміз. Меншікті капитал деп -осы ұйымға заңды және құқылы тұлғалар-

дың салған ақшасын айтамыз. Меншікті капитал үшін салынған ақша түптің түбінде акция 

ұстаушыларға дивидент түрінде қайтарылады.

Әдебиеттер тізімі:

1. Кеулімжанов «Бухгалтерлік есеп принциптері» Алматы, 2004ж.

2. Ә. Әбдiманапов. «Бухгалтерлiк есеп теориясы және принциптерi» Алматы, 2001ж.

3. В.К. Радостовец,  Т.Ғ. Ғабдуллин «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп» Алматы, 2003ж.

4. «Бухгалтер бюллетені» БИКО баспа үйі, №50, желтоқсан 2004ж.

276

жүктеу/скачать 3,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: