Сборник материалов международной научно-практической конференции

161 
 
жолына неге салмайды екенбіз? (7 сҿз, 103-б) 
4) ...біз де білеміз деп надандығымызды білімдікке бермей жаласқанда, ҿлер 
–  тілерімізді  білмей,  кҥре  тамырымызды  адырайтып  кетеміз.(7  сҿз,  104-б,  ІІ 
том) 
5) Лҽки сондай адамдар толымды ғибадатқа ғылымы жетпесе ? қылса екен. 
(12 сҿз, 108-б, ІІ том) 
Сол  кездегі  оқу  орнының  атауына  тоқталсақ,  мектеп  кейінгі    болған  тау. 
Шығыстағы мҧсылман елдерінде алғашқы кезден бастап қазіргі уақытқа дейін 
кҥллі оқу орны медресе деп аталған.  ХІХ ғасырдың жартысында Қазақстанда 
мектеп те, медреседе болғаны белгілі. 
1)  Бҧл  кҥндегі  Тҽхсияғҥлум  ескі  медреселер  ғҧрпында  болып,  бҧлзаманға 
пайдасы жоқ болды. (38 сҿз, 149-б) 
2) Соған қарай Ғҧсманияда мектеп, харбия, мектеп рҥшидналар салынып, 
жаңа низамға айналған. (38 сҿз, 149-б) 
Келтірілген  мысалдардан  байқағанымыздай  Абай  да  жалпы  мҧсылманша 
оқу  орнын  медресе  деп  атаған.Мектеп  сҿзінде  қолданған,  ара  –  тҧра  кездесіп 
отырады.  
Педагогика саласында жиі қолданылатын сҿздің бірі – оқу сҿзі.  Оқу етістігі 
–  байырғы  сҿз.  Ғылыми  еңбектерге  сҥйенсек,  туынды  зат  есім  –  оқусҿзінің 
бҧрынғы  намаз  оқу,  қҧран  оқу  дегендерден  басқа  «мектеп,  оқу,  білім  алу» 
мағынасында  жиі  қолдагыла  бастауы  ҽуелі  мҧсылманша  оқудың,  кейін 
азаматтық білім берудің айтарлықтай жанданған уақытына тура келеді. Абайда 
бҧл сҿз «білім алу» мҽнінде жиі қолданған. 
1) Оқу оқып, оқу оқыту, орыстан оқу, орыс оқуы сияқты тіркестермен де 
келеді. 
2) Сҿйтсе де осы оқыған балалар – ана оқымаған қазақ балаларынан ҥздік, 
озық (25 сҿз, 120-б). 
3)  Ҽкесі  ел  ақшасымен  оқығанға  ҽрең  оқытады,  ҿз  малын  не  қылып 
шығарсын (25 сҿз, 120-б). 
Келесі  сабақ  сҿзі.  Бҧл  кҿп  мағыналы  сҿз,  бір  мағынасы  мектептегі  оқыту 
процесінің  атауы.  Абайда  сабақ  сҿзін  «оқу,  оқыту»  мағынасында 
жҧмсайды.Сабаққа бергенде, молданың ең арзанын іздеп тауып алып (10 сҿз, 
105-б).Абай  тілінде  оқу  процесіне  байланысты  қҧрал  –  жабдықтардың  бір 
қатарының атауы бар. Олар: кітап, қалам, қағаз. 
1) ақыры ойладым: осы ойыма келген нҽрселерді қағазға жаза берейін, қағаз 
бен қара сияны ермек қылайын (1 сҿз, 96-б). 
2)  Екінші  –  кітаптан  оқу  бірлҽн  яки  молдалардан  есту  бірлҽн  иман 
келтіріп.(13 сҿз, 109-б) 
Абай  бір  кезек  адманың,  ҽсіресе  замандастарының  ҽрқилы  қасиет  – 
мінездерін  сҿз  етіп,  ойға  толады.  Жақсыдан  ҥйреніп,  жаманнан  жирену 
керектігін уағыздайды, толғанады. 
Абайдан  бҧрын  таза  қазақ  тілінді  психологиялық,  педагогикалық  трактат, 
этюдтер жоқ болатын. 
Абай  беріктік  сҿзін  «твердость,  дух»  деген  дерексіз  есім  атауына 

162 
 
айналдырады. Бҧған дейін мінезі берік немесе тіпті біреудің мінезінің беріктігі 
тҽрізді  тіркестер  қолданғанымен,  беріктік  сҿзін  Абай  тҽрізді  абстрактік 
категория  атауына  айналдыру  жоқ  болғанын  оқушыларға  тҥсіндіріп  ҿткен 
дҧрыс. 
1) ...сол имам келтірген нҽрсесіне соншалық беріктік керек (13 сҿз, 109-б); 
2) ...азығырлмайтын ақылды, арды сақтарлық беріктігі, қайраты бар болсын. 
(32 сҿз, 103-б). 
«Танымақтық»  -  «познание»  деген  ҧғымының  баламасы.Бҧған  Абайдың 
38 сҿзінен тҿмендегідей мысал келтіруге болады. 
1)  Сонон  соң  ғана  Алла  Тағаланы  танылмақтық,  ҿзін  танымақтық, 
дҥниені 
Танымақтық (38 сҿз, 136-б). 
«Жалығу»  сҿзін  «разочарование»  деген  ҧғымның  атау  ретінде  алған.  20 
сҿзінде осы жалығу категориясының ҿзін талдайды.  
1) Пендеде бір іс бар жалығу деген. Тамақтан да, ойыннан да, кҥлкіден де, 
мақтаннан да, кербездіктен де, тойдан да, топтан да, қатыннан да ?аз ба, кҿп пе 
жалығады (20 сҿз). 
«Қҧмарлық»  сҿзі  тҧлға  жағынан  да  бҧрын  да  бар  болуы  ҽбден  ықтимал, 
бірақ  бҧрынғы  қҧмарлық  ҽйел  мен  еркектің  бір  –  біріне  деген  сезімін  ғана 
білдірсе,  Абай  ҽңгімелеп  отырған  қҧмарлық  жалыпы  бір  нҽрсеге  ҧмтылу, 
талпыну  мағынасын  білдіретін  сҿз  дейді  ғылыми  еңбектерде.  Оны  тҿмендегі 
мысалдардан кҿруге болады. 
1) Сонда есті адам, орынды еске қызығып, қҧмарланып іздейді екен – дағы 
(15 сҿз, 111-б); 
2)  Қарыны  аш  кісінің  кҿңілінде  ақыл,  ойында  ар,  ғылымға  қҧмарлық 
қайдан тҧрсын? 
Ҥлкендік – адам ішінен ҿзін – ҿзі бағалы есеп қылмақ (21 сҿз, 11-б, ІІ том). 
Ҥлкендік  сҿзі  Абай  тілінде  «ҿз  бағасын  сезіну»  тҽрізді  адамның  ішкі 
моральдық қасиетін білдіретін абстракт ҧғым атауына айналған. 
Ислам дініне қатысты ой – пікірін айтуда Абай кейде сол діннің  ресми тілі – 
араб тіліне есеп артады. Дін ҧғымдардың араб тілінде қалыптасқан терминдері 
мен кейбір сҿздерін қазақшаламай сол кҥйінде пайдаланады. 
Араб тҥріне қазақша жҧрнақтар жалғайды. 
 1) Ол ғылым қҧдіретке ешбір ниһаятсыз ғылымда да қҧдіретінде епсіздік, я 
нашарлық жоқ (38 сҿз, 140-б). 
 2) Ол ниһаясыз жол...(38 сҿз, 151-б). 
Діни  ҧғымдарды  беруде  Абай  тек  араб  тіліне  сҥйенеді  десек  қателік  болар 
еді.  Сол  кездегі  халыққа  тҥсінікті,  ҧғынықты  сҿздерді  кеңінен  пайдаланады. 
Мысалы қҧдай сҿзі ҽрбір «Қарасҿздерінде» кездесіп отырады десек те болады. 
 1) Біреулер қҧдайдан бала тілейді (10 сҿз, 106-б); 
 2) ...кҿңілі басылмаған жастар бағамын десе демесе, бізді қҧдай сақтасын (1 
сҿз, 95-б); 
 3) Қҧдайшылық сонда, қалпыңды таза сақта, қҧдай тағала қайда болсада 
ҽрдайым қарайды деп кітаптың айтқаны осы – депті (17 сҿз, 114-б); 

163 
 
Абай «Қарасҿздеріндегі» діни  ҧғым –  тҥсініктерді беретін  сҿздердіңкелесі 
тобына мыналар жатады: 
 1) Софықылып, дін бағу? (1 сҿз, 95-б); 
 2)  Ондай  тірлікті  қымбат  кҿріп, бҧлдаған  адам  ҿлімді  жау  келгендеберілсе 
ахриетке дҧшпан болады (3 сҿз, 102-б); 
 3) Ҿлсем орнымды бассын дейді, артымнан қҧран оқысын дейді (106-б); 
 4)  Ғылымсыз  оқыған  намаз,итҧтқан  руза,  қылған  қажы  ешбір    орнына 
бармайды (10 сҿз, 107-б); 
 5) Жаратқан тҽңіріні де сен танытсаң, жаралған екі дҥниенің жайын да сен 
білесің (23 сҿз, 118-б); 
 6) Кҿпке тозағыш жетпейді деп пе? (23 сҿз, 118-б); 
 7) Біреуді ызаландырмақ – шариғатқа харам, шаруаға залал,  теріс (26 сҿз, 
121б); 
 8) Екінші – кітаптан оқу бірлҽн яки молдалардан есту бірлҽн иман келтіріп 
(13 сҿз, 109-б). 
Сондай-ақ  38  сҿзінде  Абай  «хаким  атына  дҧспан»  надан  молдалардың 
«сҿйлегеніжалған,  дҽлелі  тасбиғы  ен  шалмалары»  болып  ҥкім  мен 
шариғатты таза білмейтін ишандармен» де айтысып кетеді. 
Осындай  ҥлгіде  Абайдың  «Қара  сҿздерінің»  тілін,  атап  айтқанда 
педагогикалық  –  психологиялық  жҽне  діни  ҧғым  –  тҥсініктердің  тілдегі 
кҿріністерін мектеп оқушысына талдата білсек, ҥлкен жетістік болары сҿзсіз. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1. Абай Қҧнанбаев. Шығармасының екі томдық жинағы. – Алматы, 1977.  
2. Балақаева М. Қазақ тілі. – Алматы, 1987.  
3.  Шаймерденова  К.  Педогогические  взгляды  Абая  Кунанбаева.  –  Алматы, 
1990.  
 
ҼОЖ. 82-95:821.512.122  
ЖУМАГЕЛДИН Ж.Ш. 
Е.А.  Бҿкетов  атындағы  Қарағанды  мемлекеттік  университеті,  Қарағанды  қ., 
Қазақстан 
 
Ж. ҼБДІРАШТЫҢ ЭПИГРАММАЛАРЫНЫҢ  
КҾРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 
Қазіргі  қазақ  поэзиясындағы  эпиграмма  жанры  Ж.Ҽбдірашевтың  есімімен 
тығыз  байланысты.  Себебі  бҧл  жанрдың  ҧлттық  ҽдебиетімізде  жанр  ретінде 
тамыр  жаюына  ақынның  ҥлесі  зор.  Поэзияда  қайталанбас  даралығымен 
мойындалған  ақынның  эпиграмма  жанрындағы  шеберлігі  де  жан-жақты 
зерттеуді қажет етеді. Біз мақалада ақынның стильдік  ерекшеліктерін айқындау 
мақсатында    назар  аударатынымыз  –  ақын  эпиграммаларының  қҧрылымдық, 
мазмҧндық, тілдік ерекшеліктері.  
Ж.Ҽбдірашев  эпиграммалары  «Ҽзілің  жарасса»  деген  атпен  1989  жылы 

164 
 
жарық  кҿрді.  Кейіннен  2001  жылы  шыққан  «Қҧлпытас»  жинағына  енді. 
Жинақтың  қҧрылымдық  сипатының  ҿзі  жҥйелі  тҥрде  тҥзілген.  Ҽдеби 
қауымдағы  алдыңғы  буын,  кейінгі  буын  ҿкілдерінің  мінезі  мен  болмысын, 
ҽрқайсысының  ерекшелігін  қалтықсыз  аңғарып,  қапысыз  бейнелеген  ақын 
эпиграммалары  жанрдың  барлық  талаптарына  жауап  берумен  бірге,  тілдік 
қҧнары,  кҿркемдігі,  ҿткірлігі  жағынан  70-80  жылдар  поэзиясындағы  ҥлкен 
жетістікті,  ҧлттық  поэзиямыздың  зор  мҥмкіндіктерін  танытады.  Ҽрине,  бҧл 
жанрдағы туындыларынан ҧлттық сипат та айқын кҿрінеді.  Ең ҽуелі ақын ҿзі 
сҿз  арнайтын  адамның  жас  ерешеліктерін  ескереді.  Осыған  орай 
эпиграммаларын «Ҽкелерге – наз», «Ағаларға – уҽж», «Он жас – о да қҧрдас», 
«Бес  жас  –  бел  қҧрдас»,  «Қҧлын-тайдай  тебіскен»  деп    жҥйелеген.  Бҧл 
эпиграммалар, ақын ҿзі айтқандай «автордың ҽдебиетшілермен кҿп жыл қоян-
қолтық  араласуының,  олардың  қаламгерлік  те,  қарапайым  пенделік  те  мінез-
қҧлықтарын қаламдас һҽм замандас кҿзімен байқап-бақылауының, оны, «аялда, 
тоқта, қас-қағым» деп Гете айтқандай, қалт жібермей қағазға тҥсіруге талпыныс 
жасауының жемісі» [1, 132]. 
Ақын эпиграммаларында қаламдастар болмысы мен мінезі кейде уытты ҽзіл, 
кейде    ащылау  сықақ  арқылы  ҿрнектеледі.  Жарасқан  Ҽбдірашев  қазақ 
ҽдебиетінде  эпиграмма  жанрын  тың ҿріске  шығарып, жаңа биіктерге  кҿтерген 
ақын. Бҧл туралы Қалтай Мҧхамеджанов былай дейді: 
«Жарасқанда  ақындардың  кҿпшілігіне  біте  бермейтін  тағы  бір  қасиеті  бар. 
Ол сатира жанрында да қаламын еркін сілтейді. Ҽр эпиграммасында  ақын алып 
отырған обьектісінің ҿмірдегі орнын, мінез-қҧлқын дҽлме-дҽл кҿрсетіп, керемет 
минипортрет,  миниобраздар  жасайды.  Бҧл  –  кҿрінген  ақынның  маңдайына 
жазыла бермейтін байлық» [2,33] 
1989  жылы  Жарасқан  Ҽбдірашевтің  қазақ  ҽдебиетінде  тҧңғыш  «Ҽзілің 
жарасса» деп аталатын кітабы жарық кҿрді. Бҧл жинақты шығаруда Жарасқан 
Ҽбдірашевтің  кҿп  еңбектенгені  байқалады.  Ең  алдымен,  оның  ҿз  ортасына, 
бірге жҥрген ҥлкен-кіші, қҧрбы-қҧрдас қаламгерлеріне байыппен, сыни кҿзбен 
қарайтыны,  олардың  ҽрқайсысының  бітім  пішімін,  пендешілік  ҽдет-дағдысын 
аңғара  жҥретіні  байқалады.  Соның  нҽтижесінде  ол  кҿптеген  ақын, 
жазушылардың  игі  істері  мен  ізгі  мінездерін  тап  басып  тҥсірген.  Қалам 
иелерінің 
шығармашылықтарындағы, 
мінез–қҧлықтарындағы 
кейбір 
ерекшеліктерді де дҿп басып, кҿрсете білген тҧстары баршылық [3, 271].  
Жіліктеп-ақ береді, 
Жырдың тҥрлі жанрын. 
Бірақ ҿзі келеді, 
Тап баса алмай тамырын.[4, 45] 
Бҧл –  ақын С.Баймолдинге арналған эпиграмма. Мҧнда Сҽбит ақынның кҿп 
білетіндігі,  бірақ  ҽлі  ҿз  жанрын  тауып,  айтарлықтай  табысқа  жете  алмай  келе 
жатқандығы меңзеліп тҧр. Ал, Т.Молдағалиевке мынадай эпиграмма  арнаған: 
Жиырмасында «жетіммін» деп жылаған, 
«Жыладың» деп талай сыншы сынаған… 
Отызда да «жетіммін!» деп жылаған, 

165 
 
Ол кезде де талай сыншы сынаған… 
Қырықта да «жетіммін» деп жылаған, 
«Қойсаңшы» деп талай сыншы сынаған. 
Ақ «Волгамен» аңыратып жҥрсе де, 
«Жетілдім» деп айтпай қойды-ау, Тҧмағаң. [4, 59] 
Автор Тҧманбай ақынның лирикасында ҿзінің қиын жылдардағы ауыр 
балалық шағын жырға қосудың, жалпы ҿз тағдырын жырлаудың кҿп 
кездесетіндігін оқырманға ҽшкере қып, ылғи осылайша жырлау жҿн болар ма 
екен дегенді аңғартып отыр. 
Тахауи Ахтановқа 
«Қаһарлы жылдар» қалды артта, 
«Сҿнбесін, – дейді шырағың!» 
«Ант» беріп адал болмаққа, 
Тастайды сосын ҧранын! 
Жҥзінен ыстық от ҧрып, 
Жҥзесің асқақ сезімге!. 
Ҿзгені мақтап отырып, 
Ҧмытпайды ҽсте Ҿзін де. 
Саңқылдап даусы қуатты, 
Мінбеге шықса атып кіл, 
Ақтҿбе қысы сияқты 
Алады «борандатып» бір! 
Жасындай соғар сҿздері, 
Жан дейсің неткен діні тік. 
Сынаған кезде ҿзгені – 
Кетеді Ҿзін ҧмытып [4,138] – 
деп ақын жазушы Тахауи Ахтановтың болмыс-қасиетін барынша ашып 
кҿрсетеді. Сонымен қатар Ахтановтың бойындағы бірнеше жақсылық жҽне 
ҿзімшілдік қасиеттерін айтып, реалистік шумақтар ҿреді. Атап айтар болсақ, 
Тахауидың Отаншылдық жҽне елжандылық, ҿзгені батыл сынайтын 
қасиеттерін мадақтаса, ақын ҿзгені мақтай отырып, ҿзін де ҧмытпайтын 
ҿзімшілдік жҽне ҿзгені сынаған кезде ҿзін ҽсте ауызға алмайтынын кездерін 
ашып  кҿрсетеді. 
Темірбек Қожакеевке 
«Генерал не болар?» 
«Сатира жаз!» 
Ҿкірт тегі…– 
деп берсе де бҧйрық кҿп. 
Даярлаған шҽкірттері, 
Шығып жатыр «Лирик» боп. 
Алдын алар амал қайда, 
Арты мҧның не болар?! 
Сонда Темкең саналмай ма, 
Сарбазы жоқ Генерал?! [4, 320] 

166 
 
Сыншы-ғалым Темірбек Қожакеевтің қазақ ҽдебетінің сатира жанрын 
зерттеудегі ҥлкен еңбегіне ақын риза екендігін айтқанмен, осы жанрда жазатын 
жҽне зерттейтін шҽкірттер тҽрбиелей алмай келе жатқандығын жыр шумақтары 
арқылы ескертеді. Қожакеевті «сарбазсыз генералға» теңеуі «Шҽкіртсіз – ҧстаз 
тҧл» деген мақалға сайып келеді.   
Жарасқан Ҽбдірашев бҧл жинағында сонымен қатар елі ҥшін еңбек етіп 
жҥрген, тарихи-мҽдени ҿмірде ҿзгеше серпіліс жасап, ҽдебиет, ҿнер 
қайраткерлеріне айрықша қамқорлық кҿрсетіп, тҥсінік-тҥйсік, пайым- 
парасатын сезінгендіктен Иманғали Тасмағамбетовке: 
Бітірем деп ҧлы іс бір, 
Болған ҽкім, 
Министр – 
Білем талай Ғалиды!… 
Біледі… Жҧрт таниды!… 
Сен де оларды танисың! 
Бірақ…. 
Сен солардың ішінде – 
Иманы бар Ғалисың!… [4,  255] 
деп эпиграмма жазған. Елбасымыз Нҧрсҧлтан Назарбаевқа да мынадай 
эпиграмма арнаған: 
Жер бетінде –Бір сҧлтан! 
Жалғыз сҧлтан – Нҧрсҧлтан! 
Жасамайық тым тарлық, 
Аздық қылар –  сҧлтандық! 
Сол ғой қазір – тҿбе би, 
Деген лҽзім – «Тҿле би!» 
Керек еді бір шын хан! 
Сол шын хан кім? 
Нҧрсҧлтан! [4, 243] – 
деп Елбасының асыл қасиеттерін ашып айта отырып, сан ғасыр отаршылдықты 
басынан кешірген, ҿз басшысынсыз, ҿз биінсіз кҥн кешкен елдің тҽуелсіздік 
алған тҧсындағы ақыл берер, болашаққа ақжол нҧсқар бір сҧлтаны, қазіргі 
заманның Тҿле биі елдің ханы керек екенін айтады жҽне сол ханның, сол 
сҧлтанның, сол бидің Нҧрсҧлтан Назарбаев екенін даусыз ашып кҿрсетеді.    
Жарасқан Ҽбдірашев кҿбінесе  эпиграммаларын ақын, жазушылардың 
сырттай байқалған ҽдет-дағды, мінез-қҧлықтары туралы жазады. Мысалы, 
Б.Ысқақовтың жинақ қҧрастырумен кҿп айналысатынын, Қ.Қайсеновтың алып 
қашпа сҿзге кҿп елеңдемейтінін, Ғ.Қайырбековтың енбекқорлығын, 
Н.Ғабдуллиннің Одақтан қол ҥзіп кеткенін, А.Шамкеновтың дастанға ойысып, 
лирикадан сырттағанын, Ҽ.Ҽшімовтың Одаққа қайта орлғанын, 
Т.Тобағыловтың саяқ жҥретінін, М.Ҽбдіхалықовтың «Жҧлдыздан» кетіп 
қалғанын, С.Оспановтың даукестігін, А.Мекебаевтың артық адамсынуын, 
Қ.Ілиясовтің ҧрыншақтығын, С.Ҽшімбаевтың замандас, қаламгер туралы пікір 
айтпайтынын, С.Байқонов пен С.Асылбековтың ҽдебиетке келгенін 

167 
 
хабарлайды.  
Ж.Ҽбдірашевтің «Жаппар Ҿмірбеков пен Саттар Сейітқазинге», «Сейіт 
Кенжеахметов пен Кҿпен Ҽмірбековке», «Серік Байқонов пен Серік 
Асылбековке», сондай-ақ бір топтап жазған Мҧзафар Ҽлімбаев, Қастек 
Баянбаев, Қҧрманбай Толыбаев, Ҽдібай Табылдиев, Ермек Ҿтетілеуов, Сҧлтан 
Қалиевке арналған эпиграммалары бар. 
Ж.Ҽбдірашевтің М.Қаратаевқа, С.Сматаевқа, К.Ахметбековке,  
К.Сегізбаевқа арналған эпиграммалары негізінен монологке негізделсе, 
М.Шахановқа, К.Ахметоваға, Е.Елубаевқа, А.Асылбековқа жазғандары 
диалогке қҧрылған. Эпиграммаларда халық ҽдебиетінің де ҥлгілері қолданыла 
береді. Мысалы, К.Ҽмірбековтың К.Ахметоваға арнаған эпиграммасы ауыз 
ҽдебиетіндегі бесік жырын еске тҥсіреді. 
Жанрдын аса ықшам, қысқа болуы эпиграммадағы жеке сҿз, жеке кҿркемдік 
детальге ҥлкен мазмҧн, зор эмоциональдық салмақ беруді, аз сҿзбен бай пікір, 
мол мағына айтуды талап етеді. Соны дҽл жеткізе алатын, тиімді де орынды тіл 
қҧралдарын таба қою ҥшін мол тҽжірибе, ҥлкен шеберлік қажет. Бҧл орайда 
Ж.Ҽбдірашевтің бірсыпыра ізденістері бар. Мысалы, «Нысаналин Аян – аты 
жҧртқа аян», «Ҽкім де (Ҽшімов) бір кездері ҽкім болған», «Медеу аға 
(Сҽрсекеев) Қанышты медеу кҿріп келеді», «Қайраттың (Жҧмағалиев) қалам 
сілтесі – ойыны сынды «Қайраттың», «Момышҧлы атанғанның емес бҽрі тегіс 
ҧлы», «Қайдасың сен Надежда (Лушникова), Қасиет қой ғажайып, болашаққа 
надежда, бара жатыр азайып», «Кҿп зерттеп Шығысты, ақындармен шығысты», 
«Тҿлеу (Шаханов) керек болады, ақы-пҧлын қолма-қол тҿлеу керек болады» 
деген ҧйқастар табылған каламбур. Ал Қалижан «От шашады мҧртынан», 
Хамит – қҧрыққа алдырмаған Ақжал асау, Жҧбанмен ҽзілдесу «мҧртымен 
арыстанның  ойнағандай» дегендері – бейнелі сҿздер, сҽтті де ҽсерлі теңеулер. 
Ақын кейде шығармалардың атын, авторларының фамилиясын 
ҧйқастырады. Мысалы, Тілегенов – дҥреленіп – міне келіп, Бас ҽріпті – аса 
мықты – Асановты, Тҿлепберген – бҿлек тҿрден – елеп кҿрген, дауы тҥк те – 
жауы тіп те – Дҽуіітовке, Сырағаң – бір адам – сырадан, Тҿлеген – кҿреген – 
елеген, шағын етіп – Нығыметов, алған ҥйіп – Серғалиев деген сияқты. 
Ж.Ҽбдірашев кҿбіне жеке ақын, жазушыларға қайырымды қабақ танытып, 
қош кҿңіл білдіріп отырады. Сондықтан оның ҥнінің ауаны негізінен ҽшкерелеу 
емес, ҽзілге сҥйеп наз айту, қалжыңға қарай қисайтып, «қытықтау»,  достық 
рҽуіште іш тарту болып келеді. 
Эпиграмманың    ҿзегі  –  сҿзді  ойната  білу,  тапқырлық,  қысқа  да  болса 
нҧсқалық  болса,  осы  шарттар  толығымен  Жарасқан  поэзиясында  сҽтімен 
ҥйлескен.  Ҽр  қаламгердің  мінезін,  қасиетін  дҿп  басып,  дҽл  тану  эпиграмма 
жазушыдан  ҥлкен шеберлікті қажет  етеді.  «бірде  тауып,  бірде қауып»  айту  да 
абырой  ҽпермейді.  Сондықтан  ҥнемі  шеберлік  шеңберінен  шықпай  нысанға 
алынған кейіпкерді жете тану ҥшін де қырағылық пен сезімталдық қажет.  
Жарасқан    Ҽбдірашевтың  эпиграммаларының  «теп-тегіс,  жҧмыр»  болып 
келуі  ақынның  тіл  ме  ойға  жҥйріктігін  дҽлелдей  тҥсетін  мысал. 
Эпиграммалардағы мінездеулер  де  кҿркем  ҽдебиет  талабына  сай  эстетикалық-

168 
 
этикалық  қарым-қатынастарды  естен  шығармайды.  Сондай-ақ  ҽр  қаламгердің 
ҿзгеден  бҿлекше  мінезі,  іс-ҽрекеті  туралы  айтыла  отырып,  кейбірнің  айрықша 
қастерлер,  кейбірінің  ҿзгеге  ҧнай  қоймас  ҽрекеттері  де  кҿркем  тіркестермен 
кҿрініс табады. Мысалы, Ҽ.Ҽбішевті  
Жай уақытта – жайдары 
жиналыста – ашулы 
Серттен тайса хас мықты 
Семсер сҿзбен тіледі 
Кҥні жеткен «бастықты» 
кҥні бҧрын біледі  [4, 134] – 
деп сипаттаса, Ҽ.Сҽрсенбаевқа 
Айналасы тҧрған соң сыйға тҧнып, 
атақ ҥшін жатпайды ми қатырып. 
Шамырқанған шабыттың қызуынан 
Шаштың ҿзі қалғандай ширатылып [4, 135] – 
деген жолдарды арнайды. Бҧл тҧста Жарасқан  тапқырлығы кейіпкерінің сырт 
бейнесіндегі  ерекшелікті  мінезіндегі  ерекшелікпен  байланыстырып  бере 
білуінде.  Белгілі ақын Қ.Бекқожин туралы:  
Асыл болса – сыртынан мақтасады Қалекең 
Ашуланса – мҧртынан от шашады Қалекең! 
Ҧнадың ба – соңыра ҧмытпайды Қалекең! 
Сынадың ба – оны да ҧмытпайды Қалекең! [4, 135] – 
деп  кезекті  қайталау  ҥлгісі  арқылы  кейіпкерінің  мінезін  танытады.  Ақынның 
ҥлкендерге  қарата  жазылған  эпиграммаларына  кішілік  ізет  тҽн  болса, 
қҧрдастарына  келгенде  ҽзілдің  уыттысы  мен  ҿткірін  қару  қылып  жҧмсайды, 
міні  болса  оны  да  айналып  ҿтпейді.  Темірхан  Медетбековке  арналған 
эпиграммасында  оның  ақындық  қасиеті  тайға  таңба  басқандай  анық,  дҽл 
сипатталған: 
«Зымыран деген бір қҧс бар 
Жҧмыртқасы темірден» 
Темірхан деген «білгіш» бар, 
Темірден ҿлең «кемірген». 
Табатын тосын тҥрді не, 
Уақыттан, рас, ҧста жоқ. 
Қаламы – қҧрыш сҥргі де, 
Ал, ҿзі – бейне станок. 
Жатқанмен ҿнім алынып, 
Аңдаған кҿзге қырағы: 
Тҧрады кҿзге шалынып, 
Жонылмай кеткен «брагы» [4, 216]. 
Нысанаға  ілініп  отырған  ақынның  шығармашылық  бітімін  берудегі 
тапқырлыққа талас жоқ. Шындығында, поэзиямызға жаңа тҥр ҽкелу жолындағы 
ҥлкен ізденісте жҥрген Темірхан ақынның бҧл саладағы  алғашқы барлаулары 
тҥгелдей  жетістікке  толы  деп  айта  алмаймыз.  Соңғы  жылдары  «кҿктҥріктер 

169 
 
сарыны»  тҥрінде  жазылып  жҥрген  ҿлеңдері  ақынның  бҧл  тҥрді  тереңдей 
меңгергенінің,  стилінің  қалыптасып,  шынайы  шеберлікке  жеткендігінің  куҽсі 
болғандығын байқаймыз. 
Жарасқанның  эпиграммаларынан  кҿркемдік  қҧралдардың  сан  алуанын 
кҿреміз. Мысалы, қайталаудың ҽдемі поэтикалық ҿрнегін кҿптеп кездестіреміз. 
Мҧнда  қайталау  адамның  мінез  болмысын  жеткізуде  ерекше  орынға  ие. 
Фольклордағы  дҽстҥрлі  қайталаулар  эпиграммаларда  сҽтті  кҿрініс  тапқан.  Бҧл 
мақсатты  қолданыстан  кҿркемдік  мазмҧн  тереңдеген.  М.Қаратаевқа  арналған 
эпиграммадағы: 
- А.С.Пушкин бола алмасаң – саған серт, 
Белинский бола алмасам – маған серт! 
- М.Ҽуезов бола алмасаң –  саған серт, 
Қаратаев бола алмасам – маған серт! [4, 136] 
Қ.Бекхожинге арналған: 
Асыл болса – сыртынан мақтасады Қалекең! 
Ашуланса – мҧртынан от шашады Қалекең! [4, 136] – 
деген жолдардағы қайталаулар арналған  адамның бейнесін танытуда маңызды 
орынға  ие  болып  тҧр.  Ғ.Қайырбековке  арналған  эпиграммада  ақын  есімінің 
«Ғафекең» тҥрінде қайталанып келуі ҽдемі ҽзіл мен тҧспалды аңғартады: 
Теледидарды ашып қалсаң – Ғафекең, 
Радионы басып қалсаң – Ғафекең, 
Журналдарды парақтасаң – Ғафекең, 
Газеттерді қарап қалсаң – Ғафекең, 
Дунай бойлап араласаң – Ғафекең, 
Думан-тойға бара қалсаң – Ғафекең! 
«Мына біреу оңашалау кафе екен» 
деп кіріп ем… мҧнда да отыр Ғафекең! [4, 152] 
Кейіпкер есімін қайталау  Ш.Мҧртазаға арналған   эпиграммасынан  да орын 
алған: 
Кей уақытта Шерағаң – 
Аш бурадай жараған... 
Кейуақытта Шерағаң – 
Ҿңін бермес ҿр адам... 
Кей уақытта Шерағаң – 
Қаһарлы қыс бораған. 
Кей уақытта Шерағаң – 
Жаймашуақ сері адам... [4, 153] 
Қайталау мҧнда мінез қҧбылыстарын ҽсерлей жеткізу ҥшін маңызды болып 
келеді.  Эпиграмманың  жанрлық  ерекшелігі  –  тапқырлық,  сҿзді  ойнату  болса, 
Ж.Ҽбдірашев  сҿз  ойнатудың  негізгі  тҽсілін  қайталау  тҥрлері  арқылы  жҥзеге 
асыра  білген.  Ақынның  эпиграммалардағы  қайталаулары    айшықтаудың  бҧл 
тҥрінің кҿркемдік жҥйедегі зор мҥмкіндігін кҿрсетеді. 
Ж.Ҽбдірашев  тілінің  шешендігі,  нҽзік  иірімдері  мен  суреттілігі  дыбыстық 
қайталау,  сҿз  қайталау  тҽсіліне  барынша  жақын,  ҥндес  келіп  жатқандығына 

170 
 
басқа да кҿптеген мысалдар келтіруге болады. Лирикалық қаһарманның  мінезі 
мен  болмысы,  сезім  кҥйлерін  бейнелеп  жеткізуде  айшықтаудың  бҧл  тҥрі 
(қайталау, оның ішінде дыбыстық қайталау) біз талдау нысанына алып отырған 
ақын шығармашылығының кеңірек қарастырар бір ҿзегі. Қайталаулармен бірге 
егіздеу  ҥлгілері  де  Жарасқан  ҿлеңдерінен  кҿптеп  ҧшырасады.  Синтаксистік 
параллелизм «ақынның тілі мен стиліне айтарлықтай ажар береді, ҿрнек тҿгеді, 
нҽтижесінде  ҿлеңге  кҽдімгідей  кенеулі  кҥй,  сҥйкімді  ҽуез  бітіреді»  [5,  142]  – 
деп  академик  З.Қабдолов  айтқандай,  Ж.Ҽбдірашевтің  ҿлеңдерінен  маңызды 
орын алып, ҽдемі ҿрнектерімен кҿрінген. 
Ж.Ҽбдірашевтің  теңеулерді  қолданудағы  ерекшелігін  эпиграммаларынан 
кҿруге болады. Тахауи Ахтановқа арналған эпиграмасында кездесетін 
Ақтҿбе қысы сияқты 
Алады борандатып бір... 
Жасындай соғар сҿздері, 
Жан дейсің неткен діні тік [4, 138] – 
тҥріндегі теңеулер кейіпкер мінезін танытуға қызмет етіп тҧр. Сондай-ақ Жҧбан 
Молдағалиевті сипаттағанда ақын 
Болатын Жҧбағаңмен ҽзілдесу - 
Мҧртымен арыстанның ойнағандай [4, 137], – 
дейді.  Ал,  партизан  Қасым  Қайсеновтің  болмысын  танытуда  тҿмендегідей 
теңеу қолданылған: 
Аш бурадай жараған 
Қайыспас қара нар адам [4, 148]. 
Бҧл  –  ауыз  ҽдебиеті  ҥлгілерінде  кҿп  кездесетін  дҽстҥрлі  теңеу  тҥрі.  Ақын 
нысанға алған кейіпкерінің мінез-бітімін ашу ҥшін теңеудің бҧл тҥрін мақсатты 
тҥрде  пайдаланған.  Осы  теңеу  Шерхан  Мҧртазаға  жазылған  эпиграммасында 
пайдаланылған: 
Кей уақытта Шерағаң –  
Аш бурадай жараған... [4, 153]. 
Осындай  дҽстҥрлі  теңеу  Қалтай  Мҧхаметжановқа  арналған  эпиграммадан 
кездеседі: 
Қазақтың Қалтай Мҧхамеджановы – 
(Қалтай Мҧхамед сияқты анығы) 
Қарағайға қарсы біткен бҧтақтай! [4, 150]. 
«Қарағайға қарсы біткен бҧтақ» ауыз ҽдебиетінде кҿп ҧшырасатын бейнелі 
тіркес. Ақын осы тіркесті теңеуге айналдыру арқылы ҽзіл арнаған кейіпкерінің 
ҿзіндік  болмысын  айғақтайды.  Сондай-ақ  дҽстҥрлі  тіркеске  жалғаса  ақын 
тілінің ҿрнегіне ғана тҽн тың теңеулер де қолданылып, қаламдас ағаның мінезін 
терең таныта тҥсу мақсатында жҧмсалған: 
Кҿп оқыған кітаптай, 
Мҧқабасы мыж-мыж болғанымен 
Мазмҧнын қҧдай қойған жҧтатпай [4, 150]. 
Бҧл  келтірілген  ҥш  жол  тҧтастай  теңеуге  мысал.  Кҽдімгі  сҿйлемге 
айналдырсақ  «мҧқабасы  мыж-мыж  болғанымен  мазмҧны  жҧтамаған  кітаптай» 

171 
 
болып  шығады.  Яғни  ҿлең  жолдарын  толығымен  ақын  стиліне  тҽн  ҧлғайған 
теңеу деген  пікірдеміз. 
Ҧлттық поэзиямыздағы ішкі жанрлық тҥрлерді дамытуда, соның ішінде 
эпиграмма жанрының нағыз поэтикалық биіктен кҿрінуінде Ж.Ҽбдірашевтің 
сіңірген еңбегі зор. Жанрдың заңдылықтарын толық сақтай отырып, оны 
ҧлттық ерекшелікке сай туындатуда, зор мҥмкіндігін анықтауда ақын ҽкелген 
жаңалық мол. Эпиграмма жанрының дамуында ҿзіндік орны бар 
Ж.Ҽбдірашевтің шығармаларынан тың стильдік ізденісті, айқын ҧлттық бояуды 
кҿруге болады. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 
1.
 
Қожакеев Т. Сатира негіздері. – Алматы: Санат, 1996. – 462б. 
2.  Мҧхамеджанов  Қ.  Таңдамалы  шығармалар.  3  томдық.  2  том.  –  Алматы: 
Атамҧра,1998. - 319 б. 
3. Ысқақҧлы Д. Сын ҿнері. – Алматы: ҚАЗақпарат, 2001. – 303б. 
4.  Ҽбдіраштың  Жарасқаны.  Қҧлпытас  немесе  екі  дҥние:  фҽниден  бақиға 
дейін.  – Алматы: Атамҧра, 2001. – 359б. 
5.
 
Қабдолов 3. Сҿз ҿнері. – Алматы: Жалын, 1992. – 337б. 
 
ҼОЖ 669.162.214 
АЛДАЖАРОВ Д.Б., МУКАТАЕВА Г.К. 
Назарбаев Зияткерлік мектебі, ШҚО, Ҿскемен қ., Қазақстан 
 
АҚЫН ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ЛИРИКАЛЫҚ ТҦЛҒА 
 
«Абай  -  қазақ  жазба  ҽдебиетінің  атасы»  деген  анықтама  кейінгі  дҽуірде, 
біздің  ҽдебиет  тану  ғылымымыздың  орнығып,  даму  процесінде  пайда  болған 
тҧжырым.  Ҽрине  жиырмасыншы  ғасырдың  басынан-ақ  біздің  ҽдебиет,  тіл 
ғылымымыздың 
негізін 
қалай 
бастаған 
А.Байтҧрсынов 
секілді 
данышпандарымыз  бен  оның  серіктері  Міржақып,  Сҧлтанмахмҧт,  Жҥсіпбек, 
Мағжан, Мҧхтар - бҽрі де ҿздерінін сҿзін Абайдан бастаған. 
Содан бері ғасырға жуық уақыт ішінде қазақ ҽдебиеті, онын поэзия саласы 
қаншама  мазмҧндық,  тҥрлік,  формалық,  ҿзгерістерге  ҧшырады.  XX  ғасыр  - 
бҧрынғы ондаған ғасыр жиылып жасамаған қазынаны, байлықты жасап шықты. 
Ҽдебиеттің,  поэзияның  профессионалдық  сипаты,  ҽлеуметтік  қоғамдық  орны, 
қҧлашы, тақырыптық ҿрісі жасалды, кеңейді. Осының бҽріне Абайдың керемет 
ықпалы  тигені  сҿзсіз.  Ол  ҿзінің  «Сҿз  тҥзелді,  тыңаушы  сен  де  тҥзел»  деген 
халыққа  арнау  сҿзінде  ҿзінің  дҽл  тарихи  миссиясын,  тарих  алдында  жақсы 
тҥсінгендігі  ғана  емес,  оны  кемеңгерлікпен  орындап  шыққандығы.  Батыс, 
шығыс  ҽдебиетінің  ҥлгілерін  бойына  жіті  сіңіріп,  олардың  озық  мҽдениетінің 
туған тілге, поэзияға асқан шеберлікпен пайдаланғанын айтып отыр. Ал мҧны 
сезіну-  оның  ҿз  қадірін  ҿзі  білуден,  даналықтан  шыққан  қасиет.  Сол  Абайға 

172 
 
содан  бері  біз,  сандаған  ақындар  ҧрпағы  қалай  еңбек  сіңірдік,  қандай  ҥлгі 
алдық, қандай сабақ ҥйрендік, қай сатыда тҧрмыз деген сҧрақтарға жауап беру 
ҥшін кҿптеген ғылыми дҽлелді еңбектер жазу керек болар еді.
[1] 
Қазақ  халқының  елдік  тарихы,  тағдыр  жолы,  мінез-сипаты,  ақыл-ойы, 
тҧрмыс-ахуалы,  қоныс-мекені,  ҿнер-ҿрісі  бҽрі  де  Абай  сҿзінде  тҧнып  тҧр. 
Сондықтан  да  ол  -  бҥкіл  ҧлт  тҧлғасын  қамтыған,  нағыз  ҧлттық  кҿлемдегі 
ақын.Абай  тану  дҽуірі  ҧзаққа  ҧласатын,  ҧрпақтан-ҧрпаққакететін,  ҥздіксіз 
дамып, кеңи беретін қҧбылыс. Абай - сол ҧрпақтардың бірге жасайтын қҧдірет 
иесі. Солай болса қазақ кҿркем ҽдебиеті мен онын аса бай тілі, сҧлу поэзиясы 
ҥнемі алдындағы биік нысана - Абайды еске тҥсіріп отыруы хақ. 
Лирикалық  шығармада  негізінен  алғанда  жеке  адамның  кҿңіл-кҥйі,сезім 
суреттелетіні белгілі, ақын кҿбінесе ҿз жайын, ҿзінің айналадағыҿмірге, ҽртҥрлі 
кҧбылыс  жағдайларға  кҿзқарасын  сипаттайды.  Бірақ,ақын  ҿз  жайын,  ҿз 
басының  мҧңын,  ҿзінің  арманын-  қуанышын,  сезімін  жыретсе  де,  ол  қалай  да 
халықтың тағдырын, адамзат жайын сҿз етеді. 
В.Г.Белинскийдің «ақын ҿзі жайлы, ҿзінің жеке басы жайлы айтса да, кҿптің 
тағдырын, адамзат жайын сҿз етеді»- дегені тегін айтылмаған.
[2]
 
Лирикалық поэзияның ҿзгешелігі туралы айтқанда А.Байтҧрсыновтың мына 
сҿзі  еске  оралады:  «Толғаушы  ақын  ҽуелі  кҿңілінің  кҥйін-мҧңын,  мҥддесін, 
зарын,  кҥйінішін,  сҥйінішін  айтып  шер  тарқату  ҥшін  толғайды.  Екінші  ішкері 
ғаламдағы  болған  халдары,  нҽрселерді  тысқа  шығарып,  басқаларға  білдіріп, 
басқаларды сол кҿңілінің кҥйіне тҥсіріп, халын тҥсіндіру мақсатымен толғайды. 
Ақындық жалғыз ҿз кҿңілінің кҥйін толғай білуде емес, басқалардың да халін 
танып, кҥйіне салып толғай білуде». 
Поэзияда  ақын  ҿмірде  болғанды  ғана  емес,  болатын,  болуы  мҥмкін 
жайларды  жинақтап,  шындыққа  сҽйкестендіріп  айтатындықтан  ҿлеңдегі 
ақынның  бейнесі  кейде  осындай  лирикалық  тҧлға  қалпында  кҿрінеді.  Ҽрине, 
лирикалық  тҧлғаны  ақынның  ҿз  бейнесінен  мҥлде  бҿлектеп,  ажыратып  алу 
қиын,  бірақ  одан  ҿзіндік  айырмасын,  барлығын  кҿрмеуге  болмайды.  Сол 
айырманы  ескеріп,  ақын  ҿмірде  болмаған,  бірақ  болатын,  болуы  мҥмкін, 
шындық жағдайды ҿз атынан айтса, мҧнда ҿзіндік кҿркемдік заңдылыктар бар 
екенін ҧмытпау қажет. Айталық, «Сен мені не етесің?» деген ҿлеңнен осындай 
лирикалық  тҧлға  айқын  бой  кҿрсетеді.  Сондықтан  осы  ҿлеңдегі  сҿздерді, 
мысалы ―Ажал уақыты‖. 
Мен  ҿлейін  сен  сау  бол!-  дегенді  біреуге  ақын  ҿзі  айтып  отыр  екен  деп 
тҥсінуден гҿрі, бҧл жинақталған лирикалық тҧлғаның атынан айтылған сҿз деп 
тҥсінген  жҿн.Ҽрине,  «Жасымда  ғылым  бар  деп  ескермедім»  немесе  «Мен 
жазбаймын ҿлеңді ермек ҥшін» деген сияқты тікелей ҿзі туралы айтылатыны да 
аз емес. Оны ажырату ҥшін ҿлеңнің жанрлық ҿзгешелігіне, ой-сезім ағынының 
ретіне  зер  салсақ  болғаны.  Сонда  олардын  айырмасын  байқау  аса  қиынға 
соқпайды.
[3]
 
Ал, ақын бейнесінің басқа қырларына келсек, кейде ол нақтылы бір жайды 
айтушы,  баяндаушы  ретінде  кҿбірек  кҿрінеді.  Мысалы,  «Байлар  жҥр  жинаған 

173 
 
малын  қорғалатып»,  «Қыран  бҥркіт  не  алмайды  салса  баптап»,  «Асқа,  тойған 
баратҧғын»сияқты  ҿлеңдерді  атауға  болады.  Кейде  ақын  ҿлеңінде  басқа 
адамның  кҿңіл-  кҥйін  суреттейді.  «Қызарып,  сҧрланып»  ҿлеңінде  ғашықтық, 
жастардың  махаббат  сезімі  ҿз  шындығымен  алдымен  кҿрініс  тауып,  оны 
сипаттап  жеткізген  ақын  бейнесі  алға  шығарылмай,  тасада  тҧрады.  Сондай-ақ 
табиғатты суреттейтін ҿлеңдерде де ақын, анық аңғарылып отырса, кҿбіне кҿп 
бейнелеуші,  айтушы.  Оның  сҿзінде  табиғат  қҧбылыстарын  қалай  сезінетіні 
айқын,  анық  аңғарылып  отырса  да,  алдымен  кҿзге  кҿрінетін  нҽрсе  -  табиғат 
кҿркі, табиғат аясындағы елдің ҿмір -тҧрмысы. Ал тағы бір алуан ҿлеңдерінде 
ақын  нақтылы  бір  кейіпкерді,  мысалы,  болысты  сҿйлету  арқылы  ойын 
білдіреді. «Жігіт сҿзі», «Қыз сҿзі» атты хат тҥріндегі ҿлеңдер де осы іспетті. 
Ақын  ой-сезімін  барлық  ҿлеңде  біркелкі  ҿз  атынан  тура  айтпай.  кейде 
кейіпкерлердің,  яғни  ҿзі  сипаттап  отырған  басқа  біреудің  сҿйлеуі  -  монологы 
арқылы  немесе  біреуді  мінездеу  арқылы  жеткізу  де  кездесіп  отырады.  Ақын 
автор  ойын  ҿз  атынан  айтқанның  ҿзінде  де,  ҽр  тҥрлі  баяндау,  суреттеу 
тҽсілдерін  қолдана  алады.  Ақынның  бейнесі  сҿздің  мҽн-мағынасы  арқылы  да, 
ҿлеңнің кҿркемдік тҽсілдері арқылы нақтылы кҿрініс табады.
[4] 
Халықтың  ой-санасында  ертеден  қалыптасқан  кісіні  адамгершілік 
тҧрғысынан бағалап, даралайтын жақсы мен жаман деген секілді ҧғымдарды да 
Абай жаңаша мағына беріп, орынды пайдаланады. Мысалы: 
Жақсыға айтсаң жаны еріп, 
Ҧғар кҿңіл шын беріп. 
Жамандар адал еңбек қыла алмай жҥр
[5] 
Кейде  топтап  айту  ҥшін  «біреу,  ҽркім,  кейбіреуі»  деген  сҿздерді  де 
қолданады. Тіпті сҿздітыңдаушыларға қаратып айтып«сен, сендер,ҿздерің» дей 
отырып, кҿпшілікті мінездей сипаттап кететіні де кездеседі.  
Мысалы: 
Жҧмыссыз сандал, 
Еріксіз малды ал, 
Деген кім бар сендерге? 
Топтап сипаттаудың ең кҿлемді тҥрі ел, жҧртты айтып, кҿпшілікті,бҥтін бір 
қауымды мінездеуі болса керек. Мысалы, 
Ел аңдып сені, 
Сен аңдып оны, 
Қылт еткізбей бағып кҿр, 
Ҽринемен ел кетті, 
Қоқиланды мақтанды, 
Тҿңкеріліп қҧбылған жҧрт бір сағым... 
Сендерге де қанықпын, 
Жҧртың анау баяғы
[2] 
Ақынның  поэзиядағы  ҿз  тҧлға  бейнесі  арқылы  біз  оның  ҿзі  ҿмір  сҥрген 
заманды қалай танитынын, халықтың мҥддесін, арман- тілегін қалай тҥсінетінін 
кҿреміз.  Халық  ҿмірінің,  заман  келбетінің  поэзиядағы  кҿрінісі  арқылы  ақын 

174 
 
бейнесін  айқынырақ  сезіне  тҥсеміз.  Жинақтап  айтқанда,  осының  бҽрінен  сол 
дҽуірдегі қазақ ҿмірінің мол шындығын табамыз. 
Қазақ ҽдебиетіндегі психологизмнің классикалык ҥлгісі М.Ҽуезовтен бҧрын 
Абайдан  бастау  алған.  Себебі  Абай  поэзиясы  -  қайғы  мен  қасіреттің,  қуаныш 
пен  шаттықтың  ҥні.  Абайдың  кҿңіл-кҥй  лирикасы  мен  махаббат,  достық 
тақырыбындағы  ҿлеңдерінен  ақындық  адамгершілік,  қапалық,  қайғы,  қасірет, 
махаббат, ғашықтық, қҧмарлык, тағы басқа сезімдерін анық байқаймыз. «Абай 
ер мен ҽйелдің махаббатсезімдерін, бір-біріне деген сҥйіспеншілігін, кҿңіл-кҥй 
қҧбылыстарын  тҥсіндіруге  ерекше  мҽн  береді.  «Қызарып,  сҧрланып...»,
] 
«Кҿзімнің  қарасы»,  «Жҥрегім,  ойбай  соқпа  енді»,  «Ғашықтың  тілі  -тілсіз  тіл» 
деген ҿлеңдері сҥйіскен, ҧғысқан жҥректің жан сырын суреттеуге арналған»
[5]
. 
Абайдың  осындай  адам  сезіміне  ҽсер  ететін  ақындық  шеберлігі  туралы 
академик  Қ.Жҧмалиев  былай  дейді:  «...Бірінші,  суреттеген  болмысының  ҿмір 
шындығына дҽл келуі. Екінші басқаның сезім - кҥйініш-сҥйінішін ҿз сезімінен 
ҿткізе  білетіндігі,  сол  арқылы  оқушыларының  сезімін  тербете  алуы».Абайдың 
сол «Қызарып, сҧрланып» ҿлеңіне ҥңілсек: 
Қызарып, Сҧрланып 
Лҥпілдеп жҥрегі 
Ҿзгеден ҧрланып 
Ҿзді-ҿзі керегі 
Екі асық қҧмарлы, 
Бір жолдан қайта алмай, 
Жолықса ол зарлы 
Сҿз жҿндеп айта алмай.
 [2]
 
Махаббатың  тілсіз  терең  сезімдерге  толы  сан  иірімдері,  ауылданаулақта 
кездескен  екі  ғашықтың  бір-біріне  деген  пҽктігі,  жҥрек  лҥпіліасқан 
шеберлікпен берілген. Ынтық болып зорға қосылған қос ғашықҿзгеден ҧрланып 
тіл  қата  алмай  біресе  қызарып,  біресе  сҧрланады.  Ақынғашықтық  сезімді 
осындай табиғи кҥйде, аса іңкҽр кҥйге батысқан тылсымкҥштің жанды суретін 
осылайша  шебер  жырға  қосады.  «Бҧл  ҿлең  махаббатпсихологиясын  аса  нҽзік 
сезінген  шеберлікті  танытады.  Ақын  осындайтерең  кҥйде,  жалындаған 
шындықпен табысқан жҥректерді қҧптайқостайды.Шын махаббат сҿзсіз, ҥнсіз-
ақ  танылсын,  ыстық  жалындыкеуденің  тынысымен-ақ  білінсін,  айтылып 
болмастай  ым  мен  емеуріннентанылатын  болсын  дейді.  Сондай  ғашықтықты 
жастарға  ҥлгі  еткенде,  біржағынан,  интимная  лирика  арқылы  нҽзік  сырды 
тереңдетеді», - дейді М.Ҽуезов.
[6]
 
Абай  халқымен  мақтанса,  қазақ  халқының  Абайымен  мақтануында  ҥлкен 
мҽн  бар.  Басында  саңылау,  жҥрегінде  сезім  бар  қазақ  Абай  есімін  пір  тҧтады. 
Пір  тҧта  тҧра,  онымен  сырласады.  Туған  табиғат  қҧлпырса,  шалқыса,  тҥнерсе 
біз  Абайды  еске  аламыз.  Жақсылыққа  сҥйсініп,  жамандыққа  қапалансаң, 
опасыздан  опық  жеп,  жақсылыққа  жақсы  ниет  білдірсең,  ауызың  алғысқа, 
кҿңілін  қарғысқа  барса,  Абай  есіңе  тҥседі.  Бҧған  ешбір  жиын-той,  сҧхбат-
мҽжіліс Абай жырынсыз, Абай ҽнінсіз ҿтпейтінін қосыңыз. Осындай қасиеттері 

175 
 
арқылыАбайдың кім екенін жыға танисыз. Абай қазақ елінің кҿш бастаушысы, 
кҿрегені,  қамқоры,  ақылгҿйі,  мақтанышы.  Оның  бір  ҿзініқ  қазақ 
халқыныңрухани  қаншалықты  қҧнарлы  қызмет  атқарғанын  уақыт  дҽлелдеп 
келеді. 
Ақынның  поэзиядағы  бейнесі  мен  халық  бейнесі  деген  ҧғымдардың 
арасында  да  жалғастық,  сабақтастық  ҿлең  жолдары  мысалдарымен  беріліп 
сараланды.  Кейіпкердіңҧлттық  характерін  кҥрделі  барша  болмыспен  жан-
жақты мҥсіндеу  - сол арқылы халықтың ҧлттық ҿзгешелігін ашу боп табылса, 
ол  сана  ҿз  тарапынан  кҿркем  шығарманын  ҧлттық  ҿрнегін  де  айқындайды. 
«Белгілі  бір  ҧлттың  аса  қастерлі  қасиеттерін  бейнелейтін  қаһарманын  ҧлттық 
характерінен  ерекшеліктерді  тану  басталары  кҥмҽнсіз»  деген  пікір  дҧрыс 
айтылған.
[7]
 
Ҿлеңдерінде  ақын  ҿз  кҿңіл-кҥйін  тікелей  білдіріп,  ойын  тура  айтады. 
Ҿлеңдері  кейде  сҧхбат,  сырласу,  кейде  насихат,  кейде  ойға  шому,  ой  толғау 
тҥрінде ҽр алуан болып келсе, ал кейде ақын ҿлеңін ҿзатынан, бірінші жақтан 
айтқанымен  ҿмірде  жинақталып  жасалған  лирикалык  тҧлғаның  кҿзімен 
қарайтыны  байқалады.  Ҽрине,  лирикалык  тҧлғаны  ақынның  ҿз  бейнесінен 
мҥлде  бҿлектеп,  ажыратып  алу  қиын,  бірақ  одан  ҿзіндік  айырмасы  барлығын 
кҿрмеуге  болмайды.  Сол  айырманы  ескеріп,  ақын  ҿмірде  болмаған,  бірақ 
болатын  болуы  мҥмкін,  шындық  жағдайды  ҿз  атынан  айтса,  мҧнда  ҿзіндік 
кҿркемдік заңдылықтар бар екенін ҧмытпау қажет. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
8.
 
«Абай» энциклопедиясы. Алматы. 1995.-489 бет. 
9.
 
«Абай  тағылымы».  Ҽдеби  сын  мақалалары  мен  зерттеулері.  Алматы: 
Жазушы, 1986. - 365 бет. 
10.
 
Ҽуезов  М.  «Уақыт  жҽне  ҽдебиет»  Алматы:  Қазак  мемлекеттік  кҿркем 
ҽдебиет баспасы, 1962.-369 бет. 
11.
 
Ҽлімқҧлов Т. «Жҧмбақ жан» Алматы: Жазушы, 1978. - 298 бет. 
12.
 
Досжанов Д. «Абай айнасы» Алматы: Қазакстан, 1994. - 258 бет. 
13.
 
Мырзахметов М. «Абайтану тарихы»Алматы: Анатілі, 1994.-269 бет. 
 
ҼОЖ  86.02 
МУХАДИЕВА Д.Х. 
«Малоубинка  орта  мектебі»  КММ,  ШҚО,  Глубокое  ауданы,  Малоубинка 
ауылы, Қазақстан  
 
БОЛАШАҚТЫ БОЛЖАҒАН ҦЛЫ ДАНАМ 
 
 «Жанымда  халық  қалса,  халыққа  жолымды,  жанымды  қосар 
қолымдағы жарық қалса жеткені!»  
Абай Құнанбаев 
Біз  –  қазақ  елінің  тҽуелсіз  мемлекеті  атанып,  зерең  кҿк  туы  желбіреген 

176 
 
жҧлдызды сҽтін ҿз кҿзімен кҿру пешенесіне жазылған ҧрпақпыз. Қай халықтың 
да  ең  ҧлы  мҧраты,  ең  ізгі  арманы  –  ел  болу,  тҽуелсіздік  туын  кҿтеріп,  азат 
ғҧмыр кешу. Міне, осы тҽуелсіздік  деген киелі ҧғымды біздің арыстарымыз бен 
алыптарымыз, даналарымыз бізге тарту етті. Соның бірі ҧлы данамыз – Абай. 
Қазіргі  кездегі  елімізді  толғандыратын  мҽселелердің  бірі  жастарды 
адамгершілікке,  ҽдептілікке,  адалдыққа,  имандылыққа,  еңбекқорлыққа  баулу. 
Осы  мҽселелерді  шешетін  жолды  біз  Абай  мҧраларынан  таба  аламыз. 
Сондықтан мен осы тақырыпты таңдауға шешім қабылдадым. 
Менің ойымша, Елбасымыз Н. Ҽ.Назарбаевтың  айтқан мына салиқалы ойы 
кімге болса да бағыт берері сҿзсіз: «...Абай ҽлемі бізді жеті  тҥнде адастырмас 
темірқазық іспетті. Соған қарап тірлігіміздің дҧрыс - бҧрысын сараптай аламыз. 
Ҿйткені,  жанды  жегідей  жеп  жҥрген  кҿп  сауалдың  жауабын  Абай  ҽлдеқашан 
айтып кеткен. Абайды оқып отырып-ақ, кҿштің басын баяғыда-ақ жҿнге салып 
алуға  болатын  еді.  Сорлатқанда  біреудің  уақыты  жетпейді,  біреудің  ҧғымы 
жетпейді,  біреудің  атымен  зауқы  жоқ.  ...Қазіргідей  заманда  Абай  жырларына 
айына  емес,  аптасына  емес,  кҥніне  бір  ҥңіліп  қоймай  болмайды.  Сонда  жан 
қинап жҥрген қай кҥмҽннің де бҽріне жауап таба аласың».[2] Демек, бҧл сҿздер 
ҽрбір  адамның  дҧрыс  жетілуіне  кепіл  болатын,  қоғам  ҿмірінде  басшылыққа 
алатын    ой  тҽрізді.  Абай  ҽлемінің  бар  қҧдіреті  мен  болмысын,  қҧпиясы  мен 
сырын  жете  таныту  арқылы  қазақ  халқының  мҽдени  келбетін,  қадір-қасиетін, 
шыққан биігін, рухани жетістіктерін ҧрпақ санасына сіңіре аламыз.[5] 
Адам  болудың  талап  –тілектерін  атап,  бойға  ҧялатар  қасиеттердің  қандай 
болмақ  деген  ойға  ерекше  кҿңіл  бҿлгендіктен  де  шығар,  Ҧлы  Абай  қашан  да 
біздің ортамызда, саналы ҿмірімізді ҿлеңдерімен шырақтандырады. 
Абайды оқыған ҽр  оқырман тҥйсігінде «ҿз Абайы» болады, ол  оқырманның 
поэзия  болмысын  қаншалықты  ҽрі  қалай  қабылдауында  жатыр.  Ақын  мҧрасы 
оқырманның тҥсінуі мен сезіне білуіне тікелей тҽуелді болғандықтан,  ҽлемдік 
Абайды тану ҥшін, алдымен ҧлттық Абайды тануды ойлаған дҧрыс. Осы орайда 
мектеп  қабырғасының  алғашқы  сатысында  –ақ      қазақ  ҽдебиетінің,  қазақ 
тарихының  баға  жетпес  қазынасына,  халықтың  биік  рухани  -  мҽдени  ҿресіне 
айналған    Абайдың  ҽдеби  мҧрасын    жас  ҿскіндерге  жеткізу  –  басты  борыш 
болып саналуы керек. Содан кейін барып, жоғарғы сатыларда ақиқаттың ерені- 
кҿпшілікке қарсы тҧра білген қайсар батылдығымен Алланы таныған Абайды, 
ҽлемдік Абайды - адамзаттың Абайын танытуды  қолға алуға болады. Абайдың 
ізгілік  пен  имандылыққа  толы  кҿркем  поэтикасының  қайнар  кҿзі,  тҧнық 
бастауы  –қазақ  халқының  сҿз  ҿнері  екенін  естен  шығармағанымыз  абзал.  Ал 
кемел  ақын    шығармаларында  айқындалған  гуманистік  таным,  адамшылық 
негіз  –  «сен  -  ақ  бол,  сары,  қара  бол»,    мейлің,    барша  пенденің,    бар  жаһан 
адамзатының бойында болуы хақ қасиеттер. Міне, сондықтан да Абай   - бҥкіл 
адамзаттікі. 
Абайды ҿзге ҧлт ҿкілдеріне  оқыту арқылы жаңа биіктерге кҿтерілу, рухани 
ҿсіп-ҿркендеген іргелі еліміздің елдік белгісін биік дҽрежеге кҿтеру мақсатында 
ҿз  мектебімізде  шама-шарқымызша  жҧмыс  жҥргізудеміз.  Абайды  оқыту 

177 
 
Абай жҽне кҽсіп 
Ғылым жҽне жастар
 
Тҽрбие жҽне қоғам 
Мектеп жҽне Абай 
Дана ҽлемі 
Жоба қорғау 
Дҿңгелек 
ҥстел 
Дебат 
коучинг 
ҒПК 
Ойдың негізін кҿрсетеді
 
Ҿздігінен тауып алуды
 
нығайтады 
Мағлҧматты ой 
елегіненҿткізуге ҥйретеді 
Танымдық қабілетін дамытады
 
Танымдық қа
білетін дамытады
 
бойынша жҧмыс моделі: 
 
Абай жҽне кҽсіп.  
Абай 
қазақ 
қоғамын 
ерінбей 
еңбек 
етуге 
шақырғанын 
«Сабырсыз,арсыз,еріншек»,  «Ҿкінішті  кҿп  ҿмір  кеткен  ҿтіп»,  «Базарға  қарап 
тҧрсам  ҽркім  барар»,  «Адасқанның  алды-жҿн,арты  -  соқпақ  »  т.б  ҿлеңдерінен 
кҿре  аламыз.  Ақын  ҿзінің  кейбір  замандастарының  бойындағы  жаманшылық 
мінездерді  —  жалқаулықты,  еңбексіздікті,  кҿрсеқызарлықты,  алтыбақан 
алауыздықты,  надандықты  жеріне  жеткізе  ҽшкерелейді.[1]  Кедейшіліктен 
қҧтылудың  бір  тҽсілі  егіншілікпен  айналысу,  қолҿнер  кҽсібін  жҽне  сауда-
саттық жасауды ҥйрену екенін айтты. Ол былай деп жазды: 
«Егіннің ебін, 
Сауданың тегін 
Ҥйреніп, ойлап, мал ізде». 
Абай қазақтарды мал ҿсірумен қоса сауда жасауды, белгілі бір кҽсіп тҥрімен 
шҧғылдануды  ҥйрену  қажеттігіне  баса  назар  аударды.  Орта  Азия 
тҧрғындарының кҽсіп тҥрлеріне ҥлкен ілтипатпен қызыға қарады. Ол былай деп 
жазды:  «Енді  қарап  тҧрсам,  сарттың  екпеген  егіні  жоқ,  саудагердің  жҥрмеген 
жері  жоқ,  қылмаған  шеберлігі  жоқ.  Ҿзіменен  ҿзі  ҽуре  болып,  біріменен  бірі 
ешбір  шаһари  (яғни  қала  адамдары  болып)  жауласпайды.  Орысқа  қарамай 
тҧрғанда  қазақтың  ҿлісінің  ахыреттігін  (кебінін),  тірісінің  киімін  сол  жеткізіп 
тҧрды».[1]  Ақынның  ҿз  заманындағы  осы  мҽселе    қазіргі  кезде    кҿкейкесті 
мҽселелердің бірі екенін біз кҿріп отырмыз. Қазіргі уақытта да жастардың бҽрі 
жоғары дҽрежелі маман иесі болуды армандап, сол армандарына қол жеткізуде. 
Ҽрине,  біз  оған  қуанамыз,  бірақ  бҽрі  бастық  болса,  басқарушы  адамның  қол 
астында кімдер жҧмыс істейді? Сол данамыз қозғап кеткен мҽселелерді шешу 
жолында,  қазіргі  кезде    мектебімізде  оқушыларды  қоғамдық  жҧмысқа 
араластырып  отырамыз,  бітіруші  тҥлектерге  ҽр  тҥрлі  кҽсіп  жайлы  ақпараттар 
береміз,  жазғы  уақытта  біздің  мектеп  оқушылары  ара  шаруашылығымен 
айналысады  жҽне  мектеп  ауласында  жеміс-жидек  салып,  бау-бақшаны  кҥтуге 
баулимыз. 
2.Ғылым жҽне жастар. 

178 
 
Ҧлы  ақын  жас  ҧрпақты  «Ғылым  таппай  мақтанба»  ҿлеңінде  имандылыққа, 
адамгершілікке,  ғылым-білім  ҥйренуге  шақырды.  Ақын  жастарды  ҿсектен, 
ҿтіріктен,  мақтаншақтықтан,  еріншектіктен,  бекер  мал  шашпақтықтан  қашық 
болуға,  бес  асыл  іске  —  талап  етуге,  еңбекті  сҥюге,  терең  ойлай  білуге, 
қанағатшыл  болуға,  қайырымды  рақымшылық  жасауға  шақырды.  Абайдың 
арманы  –  қазақ  халқын  бай  елдердің  қатарында  кҿріп,  малды  адал  жолмен 
тауып  баю,  басқа  біреуге  тҽуелсіз  болу.  Бҥгінгі  кезде,  егер  еліміз  бҽсекеге 
қабілетті  елу  елдің  қатарынан  орын  алса,  Абайдың  арманы  орындалғаны. 
Ақынның келесі ойларын бҥгінгі кҥні кҽсіптік заманы кезіндегі адамға ҧсынуға 
болады. 
1.    Ҿз- ҿзіңе есеп беріп тҧруды ескер; 
2.    Дамыған елдің тҽжірибесін меңгер; 
3.    Мал табам десең, арланба; 
4.    Ақыл мен еңбекті тең ҧста. 
Міне,  бҥгінгі  кҥні  ҧлы  ақынның  арманы  орындалып  отыр.  Ақынның 
данышпандығын  болашақ  ҧрпаққа  жеткізу,  ҽрбір  оқушының  бойындағы 
қасиеттерді  қалыптастыру    тіл  жҽне  ҽдебиет  мамандарының  міндеті.  Осы 
міндет  Абайтану, Абайды оқу арқылы жҥзеге асырылып жатыр. 
Ҧлы  ақынның  ҿмірін,  шығармашылығын  ҧрпаққа  таныстырып,  оқытуда 
Абайтану  курсының  алатын  орны  ерекше.  Ҿйткені  бағдарлама  бойынша  сағат 
аз бҿлінеді, ал курс бойынша жан-жақты оқып ҥйренуге ҥлкен мҥмкіндік бар.  
Абайтану курсын оқи отырып, оқушылардың қазақ сҿз ҿнеріндегі Абайдың 
орны  мен  ақындық  табиғатын  тануға  мҥмкіндіктері  бар.  Ақынның  ҿмірлік 
мақсаттарын,  шығармаларын,  ғылым,  білім,  ҿнер,  тҽрбие  мҽселелері  туралы 
ҿсиеттерінің  маңыздылығын  тҥсіндіру    арқылы  оқушылардың  ҧлттық  танымы 
қалыптастырылады.  Оқушыға  кҿркем  туындының  тілдік  ерекшеліктерін, 
идеялық мҽнін талдауға, пікір алмасуға ҥйретуге, жастардың ҿмірден ҿз орнын 
табуға  бағыттайды.  Абайдың  ақындық  мектебі,  поэзиясындағы  дҽстҥр  мен 
жаңашылдық  ҧғымының  мҽні  мен  маңызын  рухани  кемелдік  танымы 
тҧрғысынан  таныту,  ақынның  кҿркем-ҽдеби  туындыларындағы  ҧлттық  таным 
мен  рухани-  мҽдени  қҧндылықтарды  оқушылардың    бойына  дарыту  арқылы 
ақын  мҧрасының  қҧндылығын  жеткізу.  Шығармаларының  адамгершілікті, 
имандылықты,  махаббатты,  достықты,  ҽділеттілікті,  татулықты,  бірлікті 
жырлайтындығын  ақын  ҿлеңдерін  оқытып,  жатқа  айтқызып,  келер  ҧрпаққа 
ҥлгі-ҿнеге етіп жеткізудің маңызы зор.  
Қазақтың  қуанғанын  да,  мҧңайғанын  да,  жылағанын  да,  қиналғанын  да, 
кҥрсінгенін  де  Абай  мҧраларында  тебірене  жырға  қосты.  Сҿз  ҿрнегі,  інжу 
маржан мен ҿрнектелген  мҧрасының басты тақырыбы да адам болу, надандық 
жамандық  ҽрекеттен  аман  болу.  Ендеше,  Абайдың  даралығын,  оның  мҧрасын 
бір  ғана  ҿлең  шумағына  сыйдырған  айтыскер  ақын  Қойлыбай  Асанның  мына 
бір жыр шумақтары соны дҽлелдегендей: 
Қазаққа ең жаманға надан болу, 
Наданболып, басқағабодан болу. 
Ақын болу ҽркімгеарманшығар, 

179 
 
Абай болу, алдыменадам болу. 
Осындай  бір  жолға  Абайды  толығымен  сыйғызу  қазақтай  дархан  кҿңілді 
пҽктігімізден  шығар.    Бҥгінде  Абайды  қҧрметтеу,  ҧлықтау,  асыл  мҧраларын 
насихаттау  елімізде  кеңінен  қанат  жайып  келеді.  «Абай»  энциклопедиясы 
шығарылып, республикалық,  облыстық,  қалалық деңгейлерде    Абай оқуларын 
ҿткізу  дҽстҥрге  айналды.  Бҧл  шараларға  тек  қазақ  сыныптары  ғана  емес, 
сондай-ақ  орыс  сыныптарында  оқитын  басқа  ҧлт  ҿкілдері  белсене  қатысады. 
Олардың    Абай  шығармаларына  қызығушылығы  ҿте  жоғары.  Тек  ақын 
ҿлеңдерін  мҽнерлеп  айтып  қана  қоймайды,  Абайдың  ҽндерін  де  ерекше 
сезіммен тамылжыта айтады. 
3.Тҽрбие жҽне қоғам.       
Ҧлы  данамыз  ел  -жҧрттың  болашағын  ойлап,  халықты  ауыр  тҧрмыстан, 
азаптан  қҧтылудың  жолын  меңзеп,  оқу  –  білімге  шақырған.  Адамның  сол 
кездегі  жаман  қасиеттерінің  бҽрін  санап,  атап  кҿрсетіп,  содан  арылуға, 
жақсылықты  ҿн  бойына  жинауға,  яғни  тҽрбиеге  кҿп  кҿңіл  бҿлген.  «Бала 
жасынан  ҧядан  нені  білсе,ол  ҿмірбойы  қиядан  соны  таниды»  деп  Жҥсіп 
Баласағҧни айтқандай, білім мен ҧғымдары бірегей отбасында тҽлім – тҽрбие де 
дҧрыс  болады.  Бала  тҽрбиесінде  ата-  ана  басты  роль  атқарады.  Сол  себепті, 
мектепте тҽрбиеге қатысты ата-аналар жиналысы, сынып сағаттары, сыныптан 
тыс сабақтар ҿткізіледі.  
4.Мектеп жҽне Абай. 
Абай  жастардың  бойындағы  кеселді  кемістіктерді,  арсыздық  пен 
ҧятсыздықты, дҿрекі надандықты тҽрбие жҽне білім беру арқылы жоюға ҥндеді. 
Ақын ол ҥшін қазақ балаларын оқытатын мектептерді кҿптеп салуды жақтады. 
Атап  айтқанда,  ол  былай  деп  айтты:  «Балаларды  ата-аналарынан  алып, 
мектепке  беру  керек,  олардың  біразын  мамандықтың  бір  тҥрін,  біразын  басқа 
мамандықтарды  игеруге  бағыттау  керек.  Мектептерді  кҿбейту  қажет,  оларда 
тіпті  қыздар  да  оқитын  болсын».[3]  Ақынның  сол  кездегі  арманы  қазіргі 
заманда  орындалып,  мектептер  салынып,кҿбеюде,  болашақ  жастарға  барлық 
жағдай  жасалған,  бірақ  кейбір  аудандарда  ,мҽселен  бір  ғана  Глубокое 
ауданында    29  мектептің  біреуі  ғана  қазақ  мектебі.  Сол  себепті,  балаларын 
интернатқа  беріп  оқытып  жатыр.  Қай  ата-  ана  баласының  кҿзден  таса  жерде 
оқып-ҿсуін  қалайды?  Сонымен  қатар,    интернатқа  берілген  ғимараттар  тозып 
тҧр.    
Қорытындылай келе,біз ҧлы ақынымыз Абай Қҧнанбайҧлының ҿз дҽуірінде 
айтып  кеткен  сҿздерінің  ҽлі  кҥнге  дейін  ҿмірімізге  қажеттілігін  ҧғындық. 
Осындай  бір  жолға  Абайды  толығымен  сыйғызу  қазақтай  дархан  кҿңілді 
пҽктігімізден шығар. Қазақта «жҥзден жҥйрік, мыңнан тҧлпар» деген мақал бар. 
Абай  мыңнан,  миллионнан  озып  шыққан  тҧлпар.  Шебер  қол,  сезімтал  жҥрек, 
милы  парасат  таңдайтын  тҥйіндер  -  сансыз ҧрпақтың  ҥлесі.  Абай  ҽр  қазақтың 
сҿзі  ҽрдайым  аузындағы  жыры,  санасындағы  ар-ҧжданы,  кҿкірегіңдегі  иманы 
болып қала бермек.  Ақын мҧрасы - халықтың сарқылмас асыл қазынасы. Абай 
ақындығының тарихымызбен бірге жасайтын ҧлы тағылымы да осында! 
Ҿлді деуге бола ма, ойлаңдаршы, 

180 
 
Ҿлмейтҧғын  артына  сҿз  қалдырған,  -деп  тҿрелігін  ҿзі  шешкен  Абай  бҥгін 
жарқын бейнесімен де, жалынды жырымен де  халқының жадында бірге мҽңгі 
жасай берері атар таңдай ақиқат қой. 
Абай аға, қадірлім! Сҿздерің сенің ҿлген жоқ, жойылған жоқ. Рас, бҧл кҥнде 
бҧл араға біткен дҥм тоғай болмасын. Ҥлкен бақ боп тҧрмасын...  Бірақ ен дала, 
мол  сахараның  бар  бойында  сҿздерің  ҿсіп  келеді...    Ҿсе  бермек  кҥн  санап  та 
жыл  санап...  Сол  ҥшін  де  ҿз  ҿмірімізде,  ҿле-ҿлгенше  асыл  сҿзіңді  сақтармыз, 
ата тҽрбиеңді ақтармыз!  
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 
1. Абай». - Алматы: Жазушы баспасы, 2005. – 54 б. 
2. Н.Елубаева «Ҿмір ҿзен» - Ҿскемен,  2008. – 113 б. 
3.  Абай.  Энциклопедия.-  Алматы:  «Қазақ  энциклопедиясының»  Бас 
редакциясы,  «Атамҧра» баспасы 
4. Ақбҧлақ газеті.2015 жыл №13  
5. «Шың-кітабы»  Қ.Ибрагимов   Алматы 2009. – 21 б. 
6. Журнал «Қазақ тілі жҽне ҿлкетану» 2011 жыл №7-6 б. 
 
УДК 669.162.214 
ИБРАГИМОВА С.С.  
КГУ «Средняя школа №7» акимата города Усть-Каменогорск, Казахстан 
 
МУДРОСТЬ АБАЯ И ОБЩЕЧЕЛОВЕЧЕСКИЕ ЦЕННОСТИ: КУЛЬТУРНО-
ГУМАНИСТИЧЕСКИЕ ЦЕЛИ  НАЦИОНАЛЬНОГО ВОСПИТАНИЯ 
 
 
«Знай, потомок, дорогу я для тебя стлал. 
 
Против тысяч сражался - не обессудь!» 
 
Абай 
 
Нашему  поколению  Абай,  с  его  бессмертными  творчествами,  вспоенными 
соками  народной  казахской  и  русской  классической  поэзии,  представляется 
явлением  поразительным.  Он  взял    все    лучшее  от  многовековой  культуры 
казахского народа и обогатил эти сокровища благотворным влиянием казахского 
народа. Своим обращением  к великому наследию духовной культуры русского 
народа Абай возглавил самое прогрессивное движение в истории общественной 
мысли  своего  народа.  Одним  из  первых  просвещенных  деятелей  казахского 
народа  он  последовательно  разрушал  все  преграды,  мешавшие  скорейшему 
приобщению казахского общества к передовой русской культуре. Тем самым он 
способствовал  слиянию  русского  и  казахского  народов  в  общей  борьбе  за 
светлое  будущее  против  реакционного  строя,  разобщавшего  эти  народы. 
Народная  память  ,взыскательная  и  суровая,  надолго  сохраняет  для  потомства  
имена тех отдельных людей , чья деятельность была направлена к его благу, чье 
сердце  билось  для  его  счастья,  а  ум  работал  для  усовершенствования  жизни 
современников.  Таким  и  был  Абай  Кунанбаев  -  поэт,  композитор,  философ, 

181 
 
просветитель, передовой человек своего времени, искавший верных путей  для 
облегчения  жизни    родного  народа,  стойкий  заступник  ограбленных  и 
обездоленных  и  страстный,  непримиримый  обличитель    и  враг  родовых 
воротил,  старейшин,  богачей,  управителей.  Нужно  поистине  совладать 
крылатым умом и орлиным зрением, чтобы на перекрестке исторических судеб 
не потеряться. Абай для казахского народа такое же великолепное явление, как 
для  русского  народа  -  Пушкин,  для  англичан  -  Шекспир,  для  грузин  - 
Руставелли, для немцев - Гете... 
 Великий  Абай  говорил:  «Сила  человека  заключается  в  его  разуме    и 
знаниях». Слова великого мыслителя казахского народа остаются актуальными 
и  в  наши  дни.  Образование-это  залог  прогресса,  благосостояние  каждого 
гражданина  и  в  целом  государства.  А  уровень  развития  того  или  иного 
государства в первую очередь определяется состоянием системы образования и 
положением  ее  в  мировом  образовательном  пространстве.  Только  обладая 
необходимой суммой знаний, человек может познавать мир, отличать добро от 
зла, полезное от вредного, и лишь тогда от него можно ждать пользы, которая 
так  необходима  для  прогресса  казахского  общества.  Сам  Абай  являлся 
примером человека, стремящегося к овладению науками. Он прошел огромный 
путь  самообразования.  Он  воспитал  в  себе  неукротимый  дух  познания, 
самостоятельность. 
Обучение  на  родном  языке.  Самые  азы,  основы  знания,  по  мысли  Абая, 
человек  должен  усвоить  на  родном  языке  и  только  потом  можно  и  нужно 
переходить    к  изучению  других  языков.  С  глубочайшей  любовью  проникнуты 
мысли  Абая,  высказанные  о  родном  языке  ,в  котором  скрыты  думы  и  чаяния 
народа,  его  характер,  его    стремление,  все  его  историческое  прошлое,  на 
котором строится настоящее, открывающее путь к будущему.Первые понятия о 
вещах и явлениях окружающего мира человек выражает словами родного  языка 
и  может  в  дальнейшем  приобрести  навыки  к  самостоятельному  пополнению 
образования.  История  становления  и  развития  казахского  языка  неразрывно 
связана  с  историей  самого  казахского  народа,  пережившего    различные 
исторические  периоды.  В  19  веке  большую  роль  в  создании  казахского 
литературного  языка сыграли Абай Кунанбаев и Ибрай Алтынсарин. 
Сегодня  Казахстан  суверенное  государство  и  государственным  языком 
является  казахский  язык.  В  этом  плане  прозвучали  слова    Президента  
Назарбаева  о  значимости  и  необходимости  изучения  казахского  языка 
населением нашей страны. «Будущее  Казахстана – в казахском языке. К 2025 
году  казахский  язык  станет  главенствовать  во  всех  сферах  жизни    и  станет 
языком  повсеместного  общения»,  -  сказал  Нурсултан  Абишевич  Назарбаев, 
обращаясь  с  посланием  к  народу  Казахстана.  В  связи  с  этим  приобретает 
актуальность  активное  изучение  казахского  языка  жителями  некоренной 
национальности. Надо отметить ,что среди учащихся средних школ, колледжей 
и студентов вузов отмечается стремление овладеть государственным языком. В 
свою  очередь  государство    создает  все  условия  для  освоения  языка.  Конечно 
существуют  минусы  в  подходе  к  проблеме,  методике  преподавания  и 

182 
 
организации  работы.  С  момента  принятия  Закона  о  языках  в  Республике 
Казахстан»  прошло  более  13  лет,  несмотря    на  это  уровень  применяемости 
казахского языка в государственных органах и других организациях оставляет 
желать лучшего. 
Важная  роль  в  воспитании  детей  принадлежит  школе,  учителям.  Учитель 
является  центральной  фигурой,  от  которой  зависит  будущее  подрастающего 
поколения.  Поэт-мыслитель  пишет,  в  любом  виде  обучения  наставник  должен 
увлечь, заинтересовать обучающихся.Обучение должно быть  увлекательным, а 
то  и  наслаждением,  радостью,  а  не  принудительной  обязанностью. 
Наслаждение  и  радость  от  обучения  –  самый  эффективный  путь  прочности 
знаний  у  детей.  Современный  учитель,  взяв  эти  слова  на  вооружение  должен 
стремиться  реализовать  на  деле.  Ведь  сегодня  педагогам  предоставлена 
огромная  возможность  в  совершенствовании  своих  творческих  способностей. 
Большой  спектр  инновационных  технологий,  методов  и  приемов      создает 
условия  для  самореализации  педагога  и  развитие  его  компетентностей. 
Следовательно, учитель должен стремиться быть  новатором. Новатор - это тот 
кто изобрел новое, открыл, опробовал новое  или применил в своей работе то 
новое,  что  создано  другим.  Только  творческий  учитель  способен  обучить, 
воспитать  творческих  учеников.  Именно  такой  учитель  организует  учебную  и 
внеучебную  деятельность,  используя  активные  формы,  направленные  на 
развитие  мотивационной    сферы,  что  позволяет  максимально  использовать 
потенциал ребенка и направить его развитие на самореализацию. Абай считал, 
что  основными  признаками  педагогического  мастерства  воспитателя, 
наставника 
являются 
целеустремленность, 
высокий 
уровень 
общей 
педагогической культуры, ум, доброе сердце, педагогический талант, готовность 
к  постоянному  поиску,  доброжелательность.  Воспитатель  по  его  мнению 
,должен использовать :семью, среду, общение. 
Одной  из  важных  задач  современной  школы  является  формирование 
полилингвиального  человека,  способного    свободно  излагать  свои  мысли  на 
казахском, русском и английском языках. В связи с этим необходима реализация 
интегрированного  похода  в  обучении    творчества  Абая.  В  новых  условиях 
обучения словесникам необходимо, совершенствовать формы, методы, средства 
обучения.  Проблемная  ситуация,  межпредметные  связи,  сопоставления, 
материалы  страноведения,  краеведения  -  все  это  должно  быть  в  копилке 
педагога.  Методы  и  приемы  опоры  на  взаимосвязи  литератур  разнообразны. 
Здесь  уместны  интегрированные  уроки,  которые  предполагают  участие  
учителей  разных  специальностей.  К  примеру    участием  учителя  казахского 
языка и музыки, учителя казахской литературы и учителя русской литературы, 
учителя  казахской  литературы  и  учителя  истории, которые раскрывают  тему  с 
разных  точек  зрения  и  сторон.  На  этих  уроках  представится  возможность 
изучить,  сопоставить,  анализировать  и  заучить,  раскрыть  созвучие,  жанровые 
особенности,  поэтическое  переплетение  творчества  Абая,  Пушкина,  Гете, 
Шекспира. Сопоставляя мотивы лирики данных поэтов, учащиеся поймут, что 
роднит казахского певца с русским, английским, немецким поэтами. Одним из 

183 
 
важнейших  путей  ознакомления  учащихся  с  поэзией  Абая  проведение  на 
каждом уроке «поэтическая пятиминутка»,где каждый ученик прочтет отрывок, 
высказывание, цитату поэта наизусть. Это приводит к тому, что каждый ученик 
индивидуально  проводит  поисковую  работу,  и  заучивая  ранее  не  знакомые 
остальным  учащимся  стихи,  расширяет  познание,  знакомит  других  с  поэзией 
поэта.  До  конца  учебного  процесса    каждый  ученик  будет  знать  наизусть 
стихотворения Абая.   
Изучение  казахской  литературы  наряду  с  русской  литературой,  английским 
языком    расширяет  духовный  нравственный  и  эстетический  опыт  учащихся, 
способствует    формированию,  нравственных  убеждений,  активной  жизненной 
позиций  развитию  восприятия  иноязычного  художественного  произведения, 
совершенствует    навыки  владения  казахской,  английской    речей    в  условиях 
русской  школы.  Всем  свои  существом  Абай  протестует  против  религиозно- 
схоластического  образования.  По  его  мнению,  такие  знания  требуют  лишь 
бессознательного заучивания лишенных смысла текстов Корана и религиозных 
премудростей.  Он  с  глубоким  сожалением  вспоминает  годы,  проведенные  в 
медресе.  Видя  невежественность  мулл,  их  темноту,  с  одной  стороны  и  
жадность  к  наживе,  с  другой  стороны,  Абай  откровенно  бросал  им  в  лицо 
обвинение и говорил: «Это лживые и коварные люди, хорошо сознающие всю 
шаткость своего положения и никогда  не расстающиеся с четками  и чалмой. 
Абай  признавал,  что  религиозное  учение  не  может  дать  пищу,  для  овладения 
знаниями,  росту  самосознания,  развитию  умственных  способностей,  оно-
преграда  на  пути  прогресса.  И  в  настоящее  время  остро  стоит  вопрос 
нетрадиционных  для  нашего  народа  религиозных  и  псевдорелигиозных 
течений.  Часть  молодых  людей  слепо  воспринимает  этот  чужой  взгляд  на 
жизнь,  так  как  у  части  нашего  общества  слабый  иммунитет  к 
псевдорелигиозному воздействию. Поэтому в программу общеобразовательной 
школы  введен  новый  предмет  религиоведения.  Проблема  влияния  различных 
религиозных  систем  на  политическую  жизнь  общества  чрезвычайно  остра, 
актуальна и требует глубокого изучения. Для того, чтобы учащиеся не попали  
на  незаконные  и  противозаконные  пути  сектантов,  будут  получать  знания  в 
школах о законных путях религиозной жизни. 
Поэтическое творчество Абая неотделимо  от его педагогических взглядов. 
О  необходимости    исследования  произведений  Абая  с  точки  зрения  их 
воспитательного  значения.  Особое  значение  в  воспитании  молодежи  Абай 
придавал  семейному  воспитанию.  Первые  и  самые  главные  воспитатели, 
учителя,  по  мысли  Абая,  -  это  родители.    И  с  этим  нельзя  не  согласиться. 
Глубокий  постоянный  психологический  контакт  с  ребенком–универсальное 
требование к воспитанию, контакт необходим  в воспитании каждого ребенка в 
любом  возрасте.  Именно  ощущение  и  переживание  контакта  с  родителями  
дают  детям  возможность  почувствовать  и  осознать  родительскую  любовь, 
привязанность  и  заботу.  Мы  все  прекрасно  знаем,  что  главный  институт 
воспитания  ребенка-это  семья.  То,  что  ребенком  получено  в  детские  годы  в 
семье,  отразится  на  всей  его  последующей  жизни.  Почему  семья  занимает 

184 
 
главную позицию воспитания? Ребенок находится в кругу семьи значительную 

жүктеу/скачать 2,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: