Сборник материалов международной научно-практической конференции

287 
 
қолдануды,  жаңа  тҧтынушының  басты  ерекшеліктерін  зерттеуді,  туристік 
қызметтерді  қолданушының  уҽждемесі  мен  мінез-қҧлық  ерекшеліктерін 
айқындауды талап етеді. Сол себепті туристерге арналған экспресс-жолсілтеуші 
ақпараттық ҿнімдерді дайындаудың маңыздылығы ҿз-ҿзінен айқындалады. 
Шығыс  Қазақстан  облысының  мҽдени-танымдық  туризмді  дамыту  ҥшін 
ҥлкен  ҽлеуеттік  мҥмкіндіктері  бар.  ШҚО-ның  тек  қазақстандық  қана  емес, 
сонымен  қатар  ҽлемдік  туристік  нарықта  ҽлеуетті  бҽсекеге  қабілеттілігін 
кҿрсете алатын айырықша табиғи-географиялық, климаттық, бальнеологиялық, 
мҽдени-тарихи ресурстары бар, жҽне туристік саласының дамуына байланысты 
Алматы мен Астана қалаларынан кейін 3-орынды иеленеді.  
Шығыс Қазақстан облысы 1932 жылы қҧрылып,1997 жылдың 3 мамырында 
Қазақстан  Республикасы  Президентінің  Жарлығымен  оған  Семей  облысының 
аймағы  қосылды.  Жалпы  облыс  аймағы  283,3  мың  ш.км  созылып,  жоғарғы 
Ертіс  алабында  орналасқан,  онтҥстікте  Қытай  жҽне  Алматы  облысымен, 
солтҥстік шығыста Ресеймен, батыста Қарағанды жҽне Павлодар облыстарымен 
шекараласады  жҽне  Қазақстан  Республикасының  облыстары  арасында  аумағы 
бойынша  ҥшінші  орынды  еншілейді.  Облыс  орталығы  Ҿскемен  қаласы  1720 
жылы  қҧрылып,  Кенді  Алтай  тауында  орналасқан.  Облыс  алуан  тҥрлі  табиғи 
жағдайларымен  ерекшеленеді,  табиғаты  да  таңқалдырар  алуан-тҥрлі.  Мҧнда 
таулы  бедердің  кҥрделігімен  жҽне  бірқатар  жалпы  климаттық  тҽртіп 
қҧбылыстарымен,  сондай-ақ  кҿптеген  таулы  жоталардың  ауа  ағысының 
таралуына  ҽсерімен  байланысты  климаттың,  ҿсімдіктің  жҽне  топырақтың 
вертикальдік аймақтығы кҿрінеді. Дала, шҿлді жҽне таулы тайга ландшафттар: 
батыста  -  Ертіс  маңы  жҽне  Сарыарқаның  жазықтары,  шығыста  -  Алтай  деп 
аталатын  таулы  ҿлке.  Сонымен  қатар,  Шығыс  Қазақстан  жануарлар  жҽне 
ҿсімдіктер  ҽлемінің  тҥр-тҥріне  бай.  Облыста  республикамыздың  орман 
байлығының 90%-ы жинақталған десе де болады. Аймақтың табиғатын сақтап 
қалу ҥшін қорғалатын аумақтар мен қорықтық орындар торабы қҧрылған. Бҧл 
Марқакҿл,  Батыс  Алтай,  Алакҿл  қорықтары,  8  жануартану  мен  ҿсімдіктану 
қорықшалары,  6  табиғат  ескерткіштері  жҽне  Қатон-Қарағай  ҧлттық  табиғи 
саябағы. 
Қазақстан  Республикасының  туристік  саласын  дамыту  Тҧжырымында 
«Шығыс  Қазақстан  кластері  «Табиғат  таңғажайыптары  ҽлемі»  жҽне 
экологиялық  туризмді  дамыту  орталығы  ретінде»  белгіленетіні  жайлы 
айтылған.  Ол  кластерлерге  ШҚО-ның  солтҥстік  жҽне  шығыс  бҿліктері  енді. 
Кластердің  орталығы  болып  туристік  қызығушылық  тудыратын  8  басты  жер 
енгізілді.  Олар:  1)  «Берел»  мемлекеттік  тарихи-мҽдени  қорық-мҧражайының 
нысандары; 2) Бҧқтырма су қоймасы; 3) Ертіс ҿзені мен Жайсан кҿлі; 4) Катон-
Қарағай мемлекеттік ҧлттық табиғи паркі; 5) Қалжыр ҿткелі; 6) Риддер-Анатау 
жҽне Иванов таулары; 7) Алакҿл кҿлі; 8) Семей қаласы. 
Облыстағы «Ақ бауыр» табиғи жҽне тарихи-археологиялық кешенін  ерекше 
атап кҿрсетуге болады. «Ақ бауыр» табиғи жҽне тарихи-археологиялық кешені 
Ҧлан ауданында, Ҿскемен - Самар тас жолы бойында, облыс орталығы Ҿскемен 
қаласынан  35  км  қашықтықта,  Сағыр  (Ленинка)  ауылының  оңтҥстік-

288 
 
шығысында 4,5  км жердегі  Қоржынбай  тауының баурайында орналасқан.  «Ақ 
бауыр» ғибадатханасы болжаммен алғаңда энеолитте (б.д.д. Ҥ-ІІІ мыңжылдық) 
жҧмыс  істей  бастаған  жҽне  ортағасыр  дҽуіріне  дейін  жҧмыс  жасаған.  Осы 
аймақтың  киелілігін  табиғи  факторлардың  ҿзі  айқындап  бергендей. 
Ғибадатхананың  ландшафтық  аймағы  жалпы  алғанда  біркелкі  жҽне  де 
жазықтықты-таулы  рельефті  болып  келетін  шағын  шатқалдарда  орналасқан 
ҧсақ  ҿзендері,  бҧлақтары,  бастаулары  бар  кең  алқаппен  айқындалады. 
Жергілікті жердегі табиғи суайырық болып табылатындар - біршама ірі ҿзендер 
Ҧранқай,  Сібе,  ҧсақ  ҿзендер:  Сағыр,  Ақбастау;  бҧлақтар:  Қарасай,  Шҿже, 
Алдай  жҽне  басқалар.  Табиғи-ландшафттық  жағдайы  ыңғайлы,  кҿптеген  су 
кҿздері  мол,  флорасы  мен  фаунасы  бай  болғандықтан  ғибадатхана  аумағын 
адамдар  ҽртҥрлі  тарихи  кезеңдерде-ақ  барынша  игере  бастаған.  Бҧған  осы 
жердегі  кешеннің  тарихи-мҽдени  ортасын  қалыптастыратын  археологиялық 
ескерткіштер  куҽ.  Бҧл  кешенді  ескерткіштердің  сантҥрлі  ҥлгілері  -  ҽртҥрлі 
дҽуірлердегі  петроглифтердің  шоғыры,  қола  дҽуір  қорымдары,  ерте  темір 
ғасырының қорғандары, сондай-ақ сирек кездесетін археологиялық кешендер - 
«мҧртты»  қорғандар  енетін,  ерте  ортағасыр  дҽуірімен  мерзімделген 
жерлеулер қалыптастырған. Ғибадатхана ескерткіштерінің арасында жартаста 
қызыл  охрамен  орындалған  суреттері  бар  ҥңгір  ерекше  орын  алады. 
Жартастағы суреттер б.д.д. V-III мыңжылдықпен мерзімделген [1]. 
Қазіргі  кезде  «Ақ  бауыр»  облыстағы  ҽйгілі  тарихи  ескерткіш  болып 
табылатындықтан  жан-жақты  зерттелуде  жҽне  облыстағы  жҥргізілген 
шаралардың  негізінде  туристердің  жиі  баратын  орнына  айналды.  Ҧлан 
ауданындағы  «Ақ  бауырда»  кешеніне  туристердің  қызығушылығы  артып, 
ҧйымдасқан тҥрде келе бастауына байланысты бҧл маңда мал жаю тоқтатылды, 
мҧның  ҿзі  шҿптің  жайқалып  ҿсуін  қалпына  келтіруге  ықпал  етті,  автомобиль 
жолы  мен  карьеріндегі  топырақтың  эрозиясы ішінара  тоқтатылды.  Туристерге 
экскурсиялар  жҥргізілуде.  Бҿлім  қызметкерлері  мен  зерттеуші  ғалымдар  киелі 
жер  аумағындағы  ескерткіштерді  анықтау  жҿніндегі  далалық  зерттеулерін 
жалғастыруда.  
Облыстың  топонимиалық жҥйесі  де  туристердің  назарында.  Ҿйткені,  ҽрбір 
аймақтың ономастикалық атаулары мыңдаған жылдар барысында пайда болып, 
қалыптасып,  ғасырлар  талайынан  екшеліп,  ҿзіндік  жҥйе  тҥзеді.
 
Топонимия  - 
халық  ҿмірінің  табы  сіңген  айшықты  сҿздермен  таңбаланған  киелі  жердің 
атаулары  десек,  Шығыс  Қазақстан  облысының  топонимиялық  жҥйесі  кез-
келген басқа ҿлкелер топонимиясы сияқты кҿне, кірме жҽне қазақ тілі негізінде 
қалыптасқан атаулар қабатынан тҧратын кҥрделі жҥйе тҥзген.  
Мысалы, Алтай – тау мен елді мекен атаулары. Бҧл атаудың шығу тҿркіні 
кҥні бҥгінге дейін даулы, шешімін таппаған мҽселелердің бірі. Топонимнің тҥп-
тҿркіні  туралы  В.Ф.  Барашков  тҥркі  тілдеріндегі  «ала  тау»  тіркесінен  [2;  100] 
шығуы  мҥмкін  деген  жорамал  айтады.  Тҥрколог  ғалым  В.В.  Радлов  атаудың 
тҿркінін  тҥркі-монғол  тіл  бірлестігі  тҧстас,  «заңғар  тау»  мҽндес  сҿздерден 
тапса, профессор Т. Жанҧзақов: « «Ал» сыңары кҿне тҥркі тілдерінде «қызыл», 
«алтын» мағынасындағы лексикалық бірлік, дербес сҿз болған. Атаудың екінші 

289 
 
сыңарындағы «тай» сҿзі кҿне тҥркі тіліндегі тағ (тау) сҿзінің кейінгі кезеңдерде 
дауыссыз «ғ» дыбысының жартылай дауысты «й» дыбысына алмасуынан туған. 
Демек, Алтай - «қызыл, қызғылт», яғни «алтын тау» » [3; 45-46] деп тҥсіндіреді. 
Халық  этимологиясы  «алты  ай  жаз,  алты  ай  қыс  болғандықтан  аталған»  деп 
тҥсіндіріп, «алты ай» тіркесінен шығарады. 
Қалжыр  –  ҿзен  жҽне  елді  мекен  аттары.  Атаудың  этимологиясы  бойынша 
тҥрлі  пікірлер  бар.  Халық  аңызы  атауды  «қалың  жар»  тіркесінен  шығарады. 
Зерттеуші  Е.  Қойшыбаев:  «Тҥркі  тайпаларының  жҽне  қазіргі  ру  –  тайпалар 
аттары»  –  деп  тҥсіндіреді  [4;  145].  Ал  тҥрколог  ғалым  А.С.  Аманжолов  – 
Қалжыр  сҿзі  тҥркі  тілдес  халықтың  алтайлықтардың  тілінде  «асау,  долы, 
буырқанған» деген мағына беретінін жазады [5; 30]. А.Ҽ. Ҽлімхан - «қал» жҽне 
«жыр»  сҿздерінің  тіркесінен  пайда  болған.  «Қал»  тҧлғасы  кҿне  тҥркі  тілінде 
«асау, долы» ҧғымын берген [6; 410] «Жыр» тҧлғасы жыртылу, жырылу, жыра 
сҿздерімен тҿркіндес тҥбір сҿз деген.  
Ҽрбір елдің топонимикалық жҥйесіне тҥрлі халықтар тілінің негізінде пайда 
болған атаулар тҽн. Бҧл қҧбылыс сол аймақты мекен еткен этностың қоғамдық-
тарихи ҿмірі мен географиялық жағдайына тікелей байланысты. Бір халық пен 
екінші бір халықтың арасындағы тарихи қарым-қатынастың нҽтижесінде жалпы 
сҿздік  қҧраммен  бірге,  жер-су  атауларында  да  кірме  тілдік  элементтер 
қалыптасып отырған.  Тарихи-географиялық  факторлар  ҽсерімен қазақ жерінде 
монғол  атаулары  пайда  болып,  ҿзіндік  қабат  тҥзген  жҽне  олар  қазақ  тілінің 
тілдік заңдылықтарына сай ҿзгеріске тҥсіп, қолданыс тапқан. Монғол атаулары, 
жалпы  Қазақстан  аумағындағы  сияқты  тарихи  тҧрғыдан  негізгі  екі  кезеңде 
қалыптасты.  Олар  ХІІІ  ғасырдағы  монғолдар  ҥстемдігі  мен  жоңғар 
қалмақтарының  жорықтарына  байланысты  пайда  болған  топонимдер. 
Қарастырылып  отырған  Шығыс  Қазақстан  облысы  ҿңірінде  де,  монғол 
атаулары  кҿрініс  берген.  Мысалы,  Зайсан  кҿлінің  атауы  монғол  тілінің 
«тамаша,  жайсаң»  мағыналы  сҿзінен  қалыптасса  [7;  196],  Мӛнекей  –  елді 
мекенінің  аты  монғол  тіліндегі  мондохгуй  (ағыл-тегіл,  таусылмайтын, 
сарқылмайтын)  [8;  304]  сҿзінен  немесе  монтоохой  (тасбас,  дҿңжал  балық) 
сҿзінен  [8;  304]  пайда  болған  атау.  Монғол  жҽне  қазақ  халқы  арасындағы 
тарихи  қарым-қатынастың  нҽтижесінде  аймақ  топонимиясына  монғол  тілінен 
атаулардың  енуімен  бірге,  Жоңғар  қақпасы,  Тӛртқалмақ,  Қалмақтас  сияқты 
атаулар да пайда болды. 
Аймақтың  топонимиялық  жҥйесінің  негізін  ҿлкенің  тҿл  иесі  болып 
табылатын  қазақ  атаулары  қҧраған.  Сондай-ақ,  ҿңірде  монғол  жҽне  орыс 
топонимдері  кездеседі.  Ҧлттық  топонимия  -  этностың  даму  ҥстiндегi 
дҥниетанымының,  салт-дҽстҥрiнiң  кҿрiнiсiн  беретiн,  халық  мҽдениетiнiң 
негiзiнде қалыптасқан жҥйе. Ол ҿз бойына халықтың жҥйрiк қиял, асқақ сезiм, 
жоғары эстетикалық талғамын тоғыстырған.  
Сонымен,  Шығыс  Қазақстан  облысының  мҽдени-танымдық  туризмін 
дамыту  –  еліміздің  рухани  байлығы,  егемендігіміздің  дҽлелді  дерегі, 
ҧлтымыздың мақтанышы десек артық айтқандық емес. 
 

290 
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.  «Ақ  бауыр»  тарихи-археологиялық  кешені.  Қҧрастырған:  Петенева  Г.Г.  - 
Ҿскемен, 2015   
2.  Барашков  В.Ф.  Знакомые  с  детства  названия.-  М.:  Просвещение,  1982.- 
111 с. 
3.  Қазақтар:  Кҿпшілікке  арналған  анықтамалық.  9  т.-  Алматы:  Қазақстан 
даму институты, 1998. - Т.8. - 480 бет. 
4.  Қойшыбаев  Е.  Қазақстанның  жер-су  аттары  сҿздігі.  –  Алматы:  Мектеп, 
1985. – 256 бет. 
5.  Аманжолов  А.  Тҥркі  филологиясы  жҽне  жазу  тарихы.  –  Алматы:  Санат, 
1996. - 128 с. 
6. Древнетюркский словарь. – Л.: Наука, 1969. – 676 с. 
7.  Сағидолдақызы  Г.  Тҥркі  (қазақ)  жҽне  монғол  халықтарының  тарихи-
мҽдени  байланыстарының  топонимияда  бейнеленуі.  –  Алматы:  Полиграфист, 
2000. – 254 бет. 
8. Базылхан Б. Монғолша-қазақша сҿздік. - Ҿлгий, 1984. - 886 б. 
 
ҼОЖ 811.512.122.1 
АБДЫГАЛИЕВА Л.И. 
Д. Серікбааев атындағы ШҚМТУ, ШҚО, Ҿскемен қ., Қазақстан 
 
АБАЙ ІЛІМІ – БОЛАШАҒЫМЫЗДЫҢ РУХАНИ ТІРЕГІ 
 
Тарихи  кезеңдерде  бой  кҿрсетіп  отырған  адамгершілік  ілімі    мазмҧнының  
ҽр алуандығымен, бірақ бҧл ілімнің  ҿзгермес  ҿзегін  қҧраған  ҥздік ҽрі мҽнді 
идеяларымен  даналардың  еңбектерінде    трансформацияланып  отырды. 
Адамгершіліктің,  яғни  гуманизмнің  дамыған  кҿрінісінің,  Батыс  жҽне  Ислам 
ҿркениеттерінде  ҿмір  сҥріп,  тарихта  атын  қалдыра  еңбек  еткен  Ҽл  Фараби, 
Ж.Баласағҧн,  Абай,  Шҽкҽрім  сынды  ақын,  ғалым,  философ  ...  тҧлғаларының 
ерлігі  мен  қаламының  арқасында,  бҧған  дейін  бҧрын-соңды  болмаған  биіктен 
кҿрінуі  жҽне  оның  бҥгінгі  ҿмірге  қажеттілігінің  артуы  –  ҽлі  де  жеке, 
тыңғылықты  зерттеуді  қажет  ететін  мҽселе.  Себебі,  бҧл  кҿріністер  мен 
самғауларда,  ҽрбір  дана-гуманист  «Мендік»  тҧлғалық  рухани  байлығымен, 
іліміндегі  адамгершіліктік  ережелердің  тереңдігімен,  теориялық  танымының 
кеңдігімен,  ҿз  қоғамы  мен    ҿз  уақытындағы  ҿзіндік    миссиясын  тҥсінген, 
белсенді  азаматтық  позицияда  тҧрған сезімдік  кҿңіл-кҥйдің барлық гаммасын 
ҿз болмысынан  кҿрсете білуімен ҿз іздерін қалдырды.  
Қазақ  дҥниетанымының  да  ҿзегінен  саналатын  қҧндылықтардың  ҽрбір 
тынысы, ҽрбір сҿз орамы мен ой тҥйіні адамгершілікпен, жоғары руханилықпен  
органикалық  байланыста  қалыптасып  отырған.  Адамдық  мҽнділіктің  шынайы 
болмысының  ҿзегі  –  ізгілік  десек,  субъектінің  рухани  деңгейін  анықтап, 
қоғамдық  сапасын  кҿрсетер  негізгі  компонент  ретінде,  ізгіліктің  тҧлғалық 
«Мендікті»  шынайы  адамдық  кеңістікте  дамытар  кҥш-қасиетін  сынар  ғасыр, 

291 
 
бҥгінде адам санасына ауыр салмақ салып отыр. Заман ҿзгерістерінің адамзатқа 
терең ықпалын ескермесе болмайтын қажеттілік тҧлғалық «Мендердің» ізгілік 
ілімін қҧндылық кҿзімен қабылдауға талпынысын қҧптайды. Бҧл талпыныс ҧлы 
Абай    мақсат  еткен  биік  адамгершіліктің,  рухани  жетілудің,  ҿрлеудің  тірегі  – 
«Адам бол» қағидасына ҽкеліп тірейді. 
«Мен» дегізерлік рухани негіз бен ҧлттық қасиеттерді сақтап  қалуға қажет 
қҧндылықтардың  ҿзегі,  ол  –  адамгершілік,  ізгілік.  Қазақ  ойшылдары  ҽз 
заманнан адам жаратылысы мен табиғаты, қоғамдағы орны мен рҿлі, тірлігі мен 
болашағы жайлы кҿзқарастар жҥйесін осы ізгілік арнасында дамытқан. «Мен» 
дегізерлік  рухани  негіз  бен  ҧлттық  қасиеттерді  сақтап  қалуға  қажет 
қҧндылықтардың  ҿзегі,  ол  –  Адам  болу,  Адам  болып  қалыптасу.  Бҧл  –  ҧлы 
Абайдың арманы. 
Адам  болмысының  рухани  дҥниесі
  –  ақын  ҥшін  керемет  кҥш,  ҥлкен 
қазына.  Бҧл  рухани  кҥшті  дҧрыс  не  бҧрыс  жаққа  бағыттау  адамның  ішкі  жан 
дҥниесіндегі  кҿкірек  кҿзі
  –  кҿңілге  байланысты.  Нҽтиже  адамның  кҿкірек 
отына  ықпал  етер  субъекттің  іс-ҽрекетінен,  пиғылынан  туындайды.  Субъект 
рҿлінде  ізгі  тҧлға,  дана,  не  болмаса  надан,  ақылсыз,  ҿзімшіл  де  адам  болуы 
заңды. Кҿңілің қандай адамға жақын жҥрсе сол тҧлғаның ішкі мҽнін қабылдай 
аласың.  Қоғамдық  тҧлға  болғанымен  адам  ҿзінің  ішкі  жан  дҥниесін  толық 
билей алмауы жағдайы, субъекттің ішкі рухани тҧрақтылығына тікелей тҽуелді 
болса,  субъекттің  жан  дҥниесі  объективті  ортаның  мҽдени  деңгейіне  тҽуелді. 
Кҿңілдің  қозғалмалы  сипатын  аңдаған  ойшылдың  жалпы  барлығын  ізгілікке 
ҥндеуі де сондықтан болуы ықтимал. 
Абай  қырық  бесінші  сҿзінде:  «Адамшылықтың  алды  –  махаббат,  ғаделет 
сезім.  Бҧлардың  керек  емес  жері  жоқ,  кіріспейтҧғын  да  жері  жоқ.  Ол  − 
жаратқан тҽңірінің ісі. ... Бҧл аделет, махаббат сезім кімде кҿбірек болса, ол кісі 
−  ғалым,  сол  −  ғақил»  дей  келе,  адам  баласының  ішкі  «Менікіне»  тҽн  кҿп 
қырлы  қҧбылыс  ретінде  махаббат  сезімін  антропологиялық-философиялық 
нақты  тҧжырымдамамен  берудің  мҥмкін  емес  жағдайын  білдіреді.  Адам 
ҿмірінің мҽні сонымен қатар  осы махаббат сезімімен де ҿлшенбек.  
Махаббаттың 
табиғи 
болмысының 
ҽралуан 
қырлылығы 
Абай 
қарасҿздеріндегі  тҧжырымдамалар  арқылы  дҽйектеліп  отырады.  Мысалы, 
адамның адамға сҥйіспеншілігі туралы: «Адам баласына адам баласының бҽрі – 
дос»  деп,  жалпыадамзаттық  тҧрғыда  шешімін  таппай  келген,  жан  ауыртып, 
жҥрекке  салмақ  салар  ҿзекті  мҽселенің  экзистенционалды  қырын  кҿтереді. 
Абай  жазып  кеткендей,  адамның  биологиялық  дене  ретінде  табиғи  болмысы 
біртекті  болганмен,  ҽлеуметтік-саяси,  діни-идеологиялық  тҧрғыдан  ҽралуан 
дҽреже-деңгейдің  ҿзі  −  адам.  Бҧл  −ҿзгертуге  келмейтін  объективті  қҧбылыс. 
Ақырында,  ақын  ҿзінің  субъективті  тҥйіндеуінде  белсенді  іс-ҽрекеттен  бҽсең 
формаға  ҿтетінін  білдіреді.  Ақынның  соңғы  отты  қаруы  −  сҿз,  ілім.  Адам 
баласына  деген  сенім  мен  махаббат  Абайдың  этикалық-адамгершіліктік 
қҧндылықтарының негізі. Абайдың адам баласының жақын, туыс адамыңа ғана 
емес,  барша  адам  затына  ізгі  қатынасты  дҽріптеуі  дананың  терең  ҽрі  ҿз 

292 
 
ортасынан  ҽлдеқаҽда  алыс  танымының  жоғары  деңгейін  білдіреді.  Бҧл  −  ізгі 
тҧлға рухының мҽңгілік мҽнге ие сипаты.  
Адамзатқа  тҽн  қҧнды  сезім  қабілеттері  мен  ақыл-ойының  сҽйкестікпен 
дамуы − ізгіліктің дҽлелді бейнесі. Адам баласының қалыптасып, жетілуі микро 
– жҽне макроортаға тҽуелді жағдайда болатындықтан, ол − қоғам жемісі деп те 
тҧжырымдалады.  «  Адам  баласын  замана  ҿсіреді,  кімде-кім  жаман  болса, 
замандасының бҽрі виноват» дей келе, қоғам-адам арақатынасының жағымсыз 
қҧбылысын − даму заңдылығының бір ізі деп қарайды. Ҧлы Абай ҥшін ізгілік − 
бҧл «басқа адамдармен қарым-қатынаста ізгі ниетте, ізгі мақсатта болу.»   
Абайдың ҽрбір сҿзі бҥгінде жастарды бір-бірін тҥсінуге, ҿзара сҥйіспеншілік 
негізінде  қҧрметтеуге,  сыйлауға,  қоршаған  ортаға  аялаушылықпен  қарауға, 
ізгілігін  жоғалтпауға,  ең  бастысы  –  адамды  қҧрметтеуді  ҥйренуге  шақырады. 
Ҽрине  бҧл  сезім  аналардан,  ана  сҥтінен,  ата-ана  тҽрбиесінен  басталады. 
Сондықтан, адам негізін қалайтын жас аналарға мемлекет тарапынан берілетін 
ҽлеуметтік-материалдық кҿмек деңгейін кҿтеру ҿте қажет. «Адам болуға»  Абай 
шақырған, ал бҥгін жастарды ҥйрету, шақыру – біздің міндетіміз.  
Ҽлеуметтік-экономикалық  даму  саласындағы  қоғамдық  кҥш-арсеналының 
халық  екендігі,  яғни,  адам  факторы  екендігі  басты  назарда.  Ал  негізгі  тыл  – 
жастар  болмақ.  Жастардың  ең  мықты  негізі  орта  жҽне  жоғарғы  оқу 
орындарында білім алу бағытында шоғырланған. Адамның сапалы ҽлеуметтену 
шартының бҧлтартпас фундаменті – білім. Білімнің адам факторын ақыл, мінез-
қҧлық, қабілет, қулық сияқты барлық қырларын кушейтер катализатор екендігі 
тарихымыздан белгілі.  
Міне,  сондықтан,  жолдау  барысында  Елбасымыз  кҽсіби  іскерлік,  терең 
білім,  жоғарғы  интеллект,  тҧғырлы  ҿзіндік  сана  негіздерінің  ҽлеуметтік 
сапасының  отбасы  тҽрбиесімен  ғана  емес,  мектеп  жҽне  орта,  жоғарғы  оқу 
орындарында да  қалыптасатындығына кҿңіл аударуды жҽне қажетті жағдайды 
жасауды  талап  етті.  Жастарға  осы  талапты  ерекше  ескере  атап  ҿтуі  де  адам 
тҽрбиесінің  біртіңдеп  адам  ҿмірінің  жоғарғы  қҧндылықтық  фундаментін 
қҧрайтынын  меңзегені.  Жастардың  ҿздеріне  деген  сенім,  болашаққа  ҥміт, 
еңбекке  қҧлшыныс,  ҿмірге  сҥйіспеншілігі  ең  алдымен  отбасы  ортасында 
қалыптасатыны  заңдылығына  жҥгінсек,    бала  тҽрбиеленетін  ҽр  отбасының 
психологиялық-ҽлеуметтік  деңгейінің  де  білім  мен  еңбек  тҽрбиесіне  келіп 
тірелетіні  анық.  Сондықтан  ҽрбір  ата-ана  баланың  болашағына  жауапты 
екендігін  тҥсіну  керек.  Қорытынды:  ҽрбір  отбасы  баланы  ес  білгеннен  бастап 
Ҿмірге,  ҿнерге  ҥйреткендей  тҽрбиелеуі,  дайындауы  тиіс.  Ҿкінішке  орай  кҿп 
ҽлеуметтік  шындық  бҧл  ережеге  жанаса  қоймайды.  Осылайша  ҿмір  сҥруге, 
білім  мен  еңбекті  игеруге  қажетті  сезіну,  қабылдау,  тҥсіну,  ойлану  т.с.с. 
баланың  психологиялық-физиологиялық  қабілеттері  ғана  емес,  адамгершілік, 
ҿмірге  деген  қызығушылықтары  сияқты  рухани  қҧндылықтары  да  отбасылық 
кеңістікте назардан тыс қалып отыратыны рас.  
Адам  тҽрбиесі,  отбасы  тҽрбиесі,  жалпы  ҿмір  туралы  қҧнды  ақпараттар, 
ҽлеуметік теориялар қысқаша дҽрістер формасында (мҽселен, тҽрбие жҿніндегі 

293 
 
даналық  сҿздер  мен  терең  ойлар)  халық  арасында  кеңінен  насихатталып, 
таратылуы  тиіс,  немесе  оны  таратудың  жолдары  қарастырылуы  тиіс. 
Даналардың  сҿзімен,  Абай  ілімімен  сабақтасып  жатқан  «Мҽңгілік  ел» 
стратегиясы  мына  бір  ҿтпелі  кезеңдегі  рухани  қажеттілікке  негіз  ғана  емес, 
болашаққа дҧрыс жол сілтер, ҽрбір қазақстандыққа кҥш берер, сенімін бекітер 
аса  маңызды  бағдар  болып  табылады.  Мемлекетіміздің  ҽлеуметтік-мҽдени, 
білім  беру  салаларында  Қазақстандағы  ҧлт  ҿкілдерінің  ҿзара  тең  ҿмір  сҥруі 
жҽне олардың қҧқықтарының сақталуына жағдайдың жасалуы жҽне  мемлекет 
тарапынан  президенттің  оған  қолдау  кҿрсетуі  бҧған  нақты  дҽлел.  Кҿпҧлтты 
мемлекетімізде  ішкі  бірлік-береке  бҥгінгі  таңда  тҧрақты  сақталып  отыр. 
Қҧндылықтарды алып жҥрер негізгі субъект-тҧлғаны қалыптастыруда аталмыш 
қоғамдық институттардың ролінің ҿте жоғары екені де ақиқат. Ал, Абай ілім – 
болашағымызға рухани тірек, қҧнды ҿсиет болып қала бермек.  
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.
 
Қҧнанбаев А. Шығармалар.2-том. - Алматы: 1996.-234б. 
 

294 
 
МАЗМҦНЫ · СОДЕРЖАНИЕ 
 
1 секция 
 
АБАЙ МҦРАСЫ ҼЛЕМДІК ҼДЕБИЕТ КОНТЕКСІНДЕ 
 
НАСЛЕДИЕ АБАЯ В КОНТЕКСТЕ МИРОВОЙ ЛИТЕРАТУРЫ 
 
БЕЙСЕНБАЙ  О. 
ҦЛЫ ТҦЛҒАНЫҢ АСЫЛ МҦРАСЫ .............................................................................................. 3 
 
ДАЙРАБАЕВА А.Б. 
ТВОРЧЕСКАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ АБАЯ – КАК КУЛЬТУРНОЕ  
НАСЛЕДИЕ КАЗАХСКОГО НАРОДА ........................................................................................... 6 

жүктеу/скачать 2,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: