Сборник материалов международной научно-практической
жүктеу/скачать 2,48 Mb. Pdf көрінісі
|
| изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики
Казахстан по вопросам трудовой миграции". Одним из направлений документа является отмена квоты иммиграции «оралманов», меняется также определение самого понятия «оралман». Оралман (каз. оралман - дословный перевод с казахского «возвращающийся на родину») - этнические казахи-репатрианты без гражданства казахской национальности, постоянно проживавшие на момент приобретения независимости Республикой Казахстан за ее пределами (16 декабря 172 1991г.), и их дети казахской национальности, родившиеся после обретения суверенитета за ее пределами, и прибывшие в Казахстан в целях постоянного проживания на исторической родине и расселяемые в регионы, определяемые Правительством Республики Казахстан, и получившие соответствий статус в установленном законном порядке.[1] За пределами Республики Казахстан (далее РК) проживает около 5 млн. казахов, казахские диаспоры существуют в 39 странах мира. Сразу же после обретения независимости на историческую родину потянулись первые переселенцы – еще в 1991 году из Монголии приехало 97 казахских семей. По последним сведениям, в Узбекистане проживает полтора миллиона казахов, в Китае - 1 миллион 500 тыс., в Монголии - 80тыс., в Кыргызстане - 45 тыс., и в России- 900тыс. казахов.[2] Освободительные восстания и войны казахов против царского самодержавия в XVIII – XIX вв., Октябрьская революция в 1916г., гражданская война 1918 - 1920гг., проведения коллективизации в Казахстане, Великий голод, так же именуемым «Голощекинский голод» в 1931 - 1933гг., Великая Отечественная Война 1941-1945гг. стали причинами, которые способствовали большому оттоку коренных казахов в соседние государства. В период с XVIII – XIX вв., численность коренного населения стало значительно уменьшатся. Только в период «Голощекинского голода» погибло более 1млн. Казахов.[3] В результате «славянской» миграции, начавшейся в XVIII – XIXвв. и продолжавшейся в советский период период, а также массовым переселением и насильственной миграцией населения на территорию Казахстана, казахи превратились в национальное меньшинство на своей собственной родине. К 1959г. численность русских превысила число казахов больше чем на миллион. Местные органы власти опасались, что казахское население оказавшись в меньшинстве, может потерять свою этническую идентичность, включающая в себя традиции, обычаи и язык. Следует отметить, что в период СССР, в стране, количество школ с казахским языком обучения были в значительном меньшинстве, в городах преобладал русский язык, так как во всех учреждениях документация велась на русском языке. Ближе к 1990г. численность титульного населения превысила на 300тыс. число русских, но ситуация с языком осталось прежней. Таким образом, для решения сложившейся проблемы Указом Президента Назарбаева Н.А. от 28 августа 2007г. правительством Республики Казахстан была принята концепция по возвращению этнических казахов из за рубежа на 2007-2015гг. Программа «Нурлы кош». Данная программа ставит своей целью рациональное расселение и содействие в обустройстве этническим иммигрантам, а также вернувшись на родину для проживания бывшим гражданам Казахстана. Для достижения поставленных целей государство было намерено 173 заинтересовать участников Программы в расселении в соответствии с потребностями экономики в трудовых ресурсах, привлекать их к реализации прорывных проектов. Как считают разработчики, программа позволит упорядочить процессы этнической, внутренней и внешней миграции и подчинить их интересам социально-экономического развития регионов; повысить качество жизни значительной части этнических и внутренних мигрантов; стимулировать возвращение высококвалифицированных специалистов, ранее выехавших из Казахстана; улучшение демографической ситуации в стране.[4] Учитывая, что государство проводит политику поощрения миграции этнических казахов в РК, предполагалось, что власти примут меры, необходимые для социальной адаптации переселенцев, такие как: получения жилья, полный спектр медицинского обслуживания, помощь в повышении квалификации или приобретения специальности, востребованной на рынке труда, обеспечением местами в школах и дошкольных организациях наравне с гражданами РК, возможность получения высшего образования, обеспечение социальной защиты, предоставление льготные кредитные займы для строительства, восстановления или приобретения жилья. К сожалению, приходится констатировать, что возникают ряд проблем. Проблемы начинаются уже на первом этапе переселения в РК. Чтобы попасть в квоту, необходимо привезти семью, прописать совершеннолетних членов семьи, отдать детей в школу и дошкольные учреждения, представив в Комитет по миграции документальные подтверждения того, что семья находится на территории Казахстана при условии сдачи документов на получение казахстанского гражданства. Однако согласно законодательству РК, получив гражданство, мигрант теряет свой статус «оралмана» и теряет возможность получения квот. Получается замкнутый круг: не прописав семью, «оралман» не может претендовать на включение в квоту, а прописка осуществляется лишь при условии подачи документов на гражданство, получение которого лишает «оралмана» его статуса. Единственным решением является получение субсидий в промежутке времени получения гражданства, который длился от трех месяцев до полугода. Следующим этапом, после получение статуса «оралман», а так же гражданства, является получение жилья. До 2004 года вопрос предоставления жилья «оралмана» решался просто: всем лицам, включенным в квоту, предоставлялось жилплощадь в городах или в сельских районах. С 2004 года система изменилась: иммигрантам-казахам оставили лишь средства для приобретения жилья в размере 100 кратного минимального расчетного показателя (МРП) на каждого члена семьи и компенсацию расходов по переезду на новое место жительства. Хотелось бы отметить, что МРП в 2004 году составляли 1168 тенге. Простые 174 арифметические подсчеты показывают, что семья «оралмана» из пяти человек получат 584 тыс. тенге, или около 4,8 тыс. долларов ( с учетом курса доллара на 2004 год), плюс расходы, компенсирующие переезд.[5] Очевидно, что приобрести на эти деньги квартиру в городе или дом на селе практически невозможно. Теперь следует указать на внесенные изменения. В соответствии с поручением Главы государства, Министерство экономики и бюджетного планирования (МЭБП) разработан проект Закона «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам трудовой миграции», который 10 декабря был подписан президентом Казахстана Нурсултаном Назарбаевым. По данным изменениям, предусматривается отмена квоты иммиграции «оралманов», внесение изменений в определение понятия «оралман», определение регионов их расселения , закрепление требований постоянного проживания на территории Республики Казахстан не менее четырех лет на законных основаниях для приема «оралманов» в гражданство Республики Казахстан. В связи с отменой квоты иммиграции «оралманов», согласно законопроекту исключена выплата обязательных единовременных пособий, а также выделение средств на приобретение жилья. Вместе с тем, лица, получившие статус «оралмана», и члены их семей будут обеспечиваться бесплатными адаптационными и интеграционными услугами в центрах адаптации и интеграции «оралманов» (ЦАИО), медицинской помощью, социальной защитой, местами в школах и дошкольных организациях, иметь право получить техническое и высшее образование наравне с гражданами Республики Казахстан; для ведения личного подсобного хозяйства, садоводства, дачного строительства, крестьянского или фермерского хозяйства и товарного сельскохозяйственного производства, предоставляются земельные участки на праве временного безвозмездного землепользования.[6] Следует отметить, что помимо финансовых проблем, с которыми сталкиваются репатрианты, социальные также являются немаловажными. Иными словами, переселенцы последних десяти лет делятся примерно на две группы. Одна группа состоит из казахов, переехавших из стран дальнего за рубежа (Монголии, Ирана, Афганистана, Турции и Китая), вторая группа прибывшие в Казахстан из республик бывшего СССР. Переселенцы из Росии наиболее легко адаптируются к жизни в современном обществе Казахстана, так как они являются носителями схожей ментальности того казахского общества, которое сформировалось в последние 70 лет на территории бывшего СССР. Те люди, которые покинули в силу тех или иных причин Казахстана в годы трагических событий XIXвв., находились в долгой изоляции от основного массива казахского населения. И сегодня очень трудно идет процесс взаимной адаптации репатриантов и титульного населения. До сегодняшнего дня это 175 не представляло никакой проблемы для государства и казахского общества. Репатриантов было слишком мало на фоне быстро растущего местного казахского населения и повышение его социального статуса. Хотелось бы отметить, ряд причин социально-экономических проблем, которые являются неким барьером в процессе адаптации «оралманов». Во-первых, большая часть репатриантов имеют среднее или ниже среднего уровня образования. Во-вторых не знания русского языка. «Оралманы» выходцы из КНР, Турции, Ирана, Афганистана, Саудовской Аравии и других стран дальнего зарубежья, практически не владеют русским языком. Нам известен факт, что в Казахстане распространен казахский-русский билингвизм. В-третьих, часто размещение «оралман» являются компактные места для проживания в сельских пунктах, в которых они могут пребывать до получения высшего образования или сертификата о переквалификации. Проживая долгое время в другом регионе, в другой культуре, затем некоторое время в казахстанских сельских пунктах населения, «оралманы» совершенно не приспособлены к жизни в городских условиях. Все выше перечисленное в сумме, в значительной степени влияют на возможность репатриантов найти работу. К тому же, многие «оралманы» не могут трудоустроиться по специальности, имеющие высшее образование, в основном инженеры, технологи, врачи, экономисты, юристы, педагоги. В этой связи возникают две проблемы: во первых, несоответствие профессии, во вторых, многие «оралманы» вынуждены были прервать свою карьеру в стране исхода и заставляют их пойти на понижение профессионального и социального статуса. Исследования показали, что примерно 29% соотечественников до приезда в Казахстан работали в системе образования здравоохранения, науки, МВД и т. д., но только 7% из них после получения статуса «оралман» смогли трудоустроиться в подобной структуре. Среди «оралман», увеличилось число людей зарабатывающих на жизнь непостоянным заработком. Оставшиеся «оралманы», попадают под категорию «самозанятых», работающих в сфере торговли, в области строительства, и услуг. Титульное население страны видит лишь данную картину поверхностно, и делает иные выводы, которые приводят к социальному отторжению репатриантов. Будучи оказавшись не включенными в социальную жизнь местных казахов, «оралманы» образуют свой слой общества. Вследствие возникших проблем, весной 2013 года программа официально приостановлена «до особого распоряжения правительства», поскольку новая программа находится на стадии разработки в Министерстве внутренних дел. Сегодня, очевидно то, что единственным правильным выходом в складывающейся ситуации является необходимость принятия практической и долговременной государственной программы адаптации 176 репатриантов к казахстанским условиям решению проблем ежедневного характера. В наше время, большинство стран практикуют схожие программы переселения того или иного этноса на свои земли, и для лучше реализации нам необходимо делится опытом друг с другом. СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 1 Проект постановления Правительства Республики Казахстан [Режим доступа] http://www.almaty.gov.kz/page.php?page_id=1472&lang=1 2 История Казахстана: Курс лекций. Под ред. К.С. Каражана. – Алматы, 2011 3 Оралманы [Режим доступа] http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9E% D1%80%D0%B0%D0%BB%D0% BC%D0%B0%D0%BD%D1%8B 4«Нурлы кош» — программа действий [Режим доступа] http://www.zakon.kz/130010-nurly-kosh-programma-dejjstvijj.html 5 Программа Нурлы кош (Владимир Ташпеков) [Режим доступа] http://www.proza.ru/2010/05/23/1145 6 Проект постановления Правительства Республики Казахстан «О Комплексном плане по решению проблем миграции, усилению контроля за миграционными потоками из сопредельных государств, созданию благоприятных условий для отечественных квалифицированных кадров с тем, чтобы не допустить их чрезмерного оттока на зарубежные рынки труда на 2014 – 2016 годы» [Режим доступа] http://www.minplan.gov.kz/economyabout/ 9206/54238/ УДК 325.2(510) Кенесбекова А., Егоренкова Е. Восточно-Казахстанский государственный университет им. С.Аманжолова г.Усть-Каменогорск, Республика Казахстан СОВРЕМЕННЫЕ ТЕНДЕНЦИИ ЭММИГРАЦИОННОЙ ПОЛИТИКИ КНР НА ПРИМЕРЕ ХУАЦЯО Китайская диаспора - самая многочисленная в мире. По различным оценкам ученых она составляет от 45,5 млн. человек до 80 млн. человек [1]. Самые большие китайские общины за рубежом находятся в Тайване (23 млн.), Гонконге и Макао (7 млн.), Индонезии (7 млн.), Малайзии и Таиланде (по 5 млн.), Сингапуре (3 млн.), США (2 млн.), на Филиппинах (1 млн.) Эти данные являются оценочными, но в целом соответствуют действительности. Основа формирования китайской диаспоры – «принцип крови», поэтому любой китаец за пределами Китая рассматривается как 177 его подданный, именуясь специальным термином «хуацяо» (хуа — Китай, цяо - эмигрант, человек, проживающий вдали от родины). Формула Дэн Сяопина «Соотечественники на материке, на Тайване, в Сянгане и Аомэне, а также заморские хуацяо – все они суть сыновья и внуки китайской нации», ‑ определяет подход китайского государства к проблеме зарубежных китайцев [2]. С точки зрения КНР, зарубежные китайцы представляют собой далеко не однородное явление. Поскольку в силу исторических обстоятельств после 1949 г. Китай оказался расколотым, руководство КНР прилагало существенные усилия для воссоединения нации, вследствие чего правовое регулирование в отношении зарубежных китайцев было дифференцированным. Особую категорию составляют, например, «соотечественники на Тайване». В действующем законодательстве при установлении льгот о них обычно упоминается особо. Резкий рост эмиграции из Китая начался с 70-х годов прошлого века, тогда в ходе «культурной революции» в Китае (1960-70-е гг.) к зарубежным китайцам относились как к «классовым врагам». С этого времени и до 2007-2008 гг. из Китая в другие страны мира эмигрировали более 10 млн. человек [3]. Этих соотечественников называют в Китае «новые эмигранты» или «новые переселенцы» ‑ «синь иминь». Ныне китайская диаспора распространилась на 150 стран. Государственная политика современного Китая способствует постепенному перемещению за рубеж накапливающегося огромного трудового потенциала. В основе данной политики лежит одобренная в 2000 г. на третьей сессии Всекитайского собрания народных представителей (ВСНП) девятого созыва в КНР стратегия активного выхода китайских производителей на внешние рынки под девизом «Идти во вне». Важным ее элементом стала необходимость усиления «транснационального хозяйствования китайских предприятий». Это оказало каталитическое влияние на увеличение миграции китайцев за рубеж, что являлось одной из целей упомянутой стратегии. По мнению китайских ученых, ежегодная отправка за рубеж в целях предпринимательской деятельности 1 – 2 млн. способных людей позволит создать в стране и за ее пределами 10 – 20 млн. рабочих мест, смягчая тем самым проблему трудоустройства в Китае [4]. Начиная с конца 1970-х годов, руководство Китая придает большое значение работе с диаспорой, расширение сотрудничества с ней все теснее связывается с курсом на модернизацию страны. Отношение к китайцам, проживающим за рубежом, пересмотрено в целях создания условий по эффективному привлечению их финансовых средств в самой КНР. В этой связи были приняты законы, охраняющие права и интересы представителей китайской диаспоры, созданы специальные 178 государственные структуры, отвечающие за работу с зарубежными китайцами. Статья 50 Конституции Китая 1982 г. гласит, что «КНР охраняет надлежащие права и интересы китайцев, проживающих за границей, законные права и интересы китайцев-репатриантов и членов семей китайцев, проживающих за границей». Издан ряд нормативно-правовых актов, направленных на улучшение инвестиционного климата. Важную роль играет Закон 1990 г. о защите прав и интересов китайцев и их родственников (с изменениями 2000 г.), а также Меры по его реализации, принятые в 1993 г. и исправленные в 2004 г. В соответствии с ними установлены значительные финансовые и налоговые льготы, расширяющие возможности по инвестированию и реинвестированию капиталов для данной категории граждан. В законе подчеркивается, что государство защищает справедливые права реэмигрантов и родственников китайских эмигрантов за рубежом сообразно с заключенными КНР международными договорами и в соответствии с международной практикой. Приняты законы КНР о совместных предприятиях с участием китайского и иностранного капитала (1979 г., с поправками в 1990, 2001 гг.); о предприятиях, основанных на иностранном капитале (1986 г., с поправками 2000 г.); о совместных предприятиях, основанных на сотрудничестве китайской и зарубежной сторон (1988 г., с поправками 2000 г.) и другие, которые создали благоприятные условия для развития бизнеса в Китае китайцами, проживающими за рубежом. Сложившаяся политика привилегий и льгот вызывала нарекания в контексте присоединения Китая к ВТО в декабре 2001 г. В результате ряд льгот, напрямую ориентированных на зарубежных китайцев, был упразднен, кроме оставшихся значительных льгот возвращающимся на родину студентам, учившимся за рубежом. Для защиты прав проживающих за рубежом китайцев создана система государственных и неправительственных организаций, которые функционируют под руководством Центрального комитета Коммунистической партии Китая (ЦК КПК). В соответствии с Конституцией Государственный совет (правительство) КНР охраняет надлежащие права и интересы проживающих за границей китайцев или вернувшихся из-за границы, разрабатывает общую концепцию и практическую политику в отношении соотечественников, а также обеспечивает функционирование механизма вовлечения финансовых и материально-технических средств зарубежных китайцев в процессы модернизации экономики КНР. В рамках Госсовета функционируют три подразделения по вопросам, непосредственно касающимся диаспор: Канцелярия по делам зарубежных китайцев, Канцелярия по делам Тайваня и Канцелярия по делам Сянгана и 179 Аомэня. Все они возглавляются лицами в ранге министра. В каждой канцелярии работает примерно 200 человек. С 1988 г. в составе ВСНП функционирует Комитет по делам китайских эмигрантов. Его задача ‑ придать основным направлениям политики в отношении зарубежных китайцев законодательный характер, осуществлять систематический контроль за работой органов государственного управления и общественных объединений по реализации принятых законов. В организационном плане учреждена достаточно стройная вертикаль управления диаспоральными делами, начиная с Госсовета КНР и заканчивая соответствующими структурами на провинциальном, городском и уездном уровнях, что позволяет успешно защищать интересы проживающих за рубежом китайцев. Органы по работе с китайцами, проживающими за рубежом, разработали меры, создающие льготные условия для реэмигрантов (хотя это и не является приоритетом для Китая). Им были предоставлены некоторые привилегии, в том числе осуществлена частичная либерализация выезда за границу, разрешено осуществлять денежные переводы, упрощены правила въезда в КНР. В ходе съездов КПК, сессий ВСНП, заседаний Госсовета регулярно звучат слова благодарности широким слоям зарубежных китайцев за их помощь в осуществлении модернизации в Китае и в борьбе за единство родины. Также создано несколько крупных неправительственных организаций по взаимодействию с соотечественниками, причем их работа непосредственно курируется ЦК КПК. В 1988 г. при Всекитайском комитете Народного консультативного совета Китая [5] образована Комиссия по делам китайских эмигрантов. Она проводит работу по установлению контактов и дружбы с комитетами по делам эмигрантов, с деятелями из среды китайцев, проживающих за границей, равно как и участие в консультациях и обсуждениях законов и важных политических установок, касающихся работы с зарубежными китайцами. Всекитайская ассоциация реэмигрантов (ВАР) действует под руководством ЦК КПК и Канцелярии Госсовета по делам зарубежных китайцев и выступает связующим звеном между зарубежными китайцами и центральным правительством, местными органами власти КНР (через местные отделения ассоциации). Эта ассоциация защищает права и интересы зарубежных китайцев, анализирует их положение, информирует законодательную и исполнительную власть, предлагает изменения в законодательстве и подзаконных актах. ВАР совместно с посольствами и консульствами КНР защищает интересы учащихся, оказывает им помощь в учебе, научной работе и в быту. Всемирная Федерация этнических китайцев (World Huaren Federation) (создана в 1998 г.) ставит своей целью содействие процветанию зарубежных китайцев, борьбу за их признание, за равноправное отношение 180 к ним, преодоление негативных стереотипов, воспитание у представителей китайской общины самоуважения, чувства собственного достоинства. Выпускает на своем вебсайте интернет-журнал «E-magazine Forthe Globe Chinese Community». Данная ассоциация активно сотрудничает с властями Китая, в том числе и по тибетскому вопросу, принимает участие в крупных мероприятиях, организуемых государственными структурами Китая. Делами зарубежных соотечественников занимаются также Всекитайская ассоциация промышленников и торговцев, Китайская ассоциация зарубежных связей, Всекитайская федерация возвратившихся с Тайваня соотечественников (создана в 1981 г.), Общество обучавшихся в Европе и США (создано в 1913 г.), Ассоциация общественных организаций этнических китайцев-выходцев из Вьетнама, Камбоджи и Лаоса (создана в 1983 г.) и ряд других НПО. Помимо крупных глобальных и региональных НПО создаются повсюду на местах небольшие общественные организации. Сплочению диаспоры содействуют регулярно проходящие всемирные конференции и съезды, они проводятся под эгидой Канцелярии Госсовета по делам хуацяо совместно с различными НПО. На открытиях подобных мероприятий присутствуют представители высшего партийного руководства страны, другие высшие руководители государства. На них сообщается о решениях Канцелярии Госсовета по делам хуацяо, министерства кадров КНР и Всекитайской ассоциации реэмигрантов, в том числе о поощрении выдающихся представителей эмигрантских кругов, реэмигрантов и их родственников. Неотъемлемой частью диаспоральной политики Пекина выступает укрепление среди зарубежных китайцев связей с китайской культурой и традициями. Подобные связи осуществляются в различных форматах: издается учебная литература по китайскому языку, истории, географии; создаются институты Конфуция); организуются поездки молодежи на «родину предков»; налажен обмен художественными коллективами; ведется активная информационно-разъяснительная работа через посредство Интернета. Китай является лидером в мировом масштабе по количеству студентов, получающих образование за рубежом. Количество выезжающих на учебу постоянно растет. По данным Минобразования Китая, с 1978 по конец 2009 гг., общее число китайских учащихся за границей составило 1,62 млн. человек, количество тех, кто вернулся после обучения на Родину, ‑ 497,4 тыс. человек [6] и их количество увеличивается с каждым годом. В настоящее время Китаю удалось организовать взаимодействие с китайской диаспорой с максимальной выгодой для внутриэкономической ситуации. По имеющимся оценкам, диаспора обеспечивает большую часть зарубежных капиталовложений в экономику КНР. С 1979 г., общая сумма 181 иностранных инвестиций к 2003 г. составила 828,06 млрд. долларов [7]. В последние годы, когда Китай стал членом ВТО и завоевал прочные позиции в мировой экономике, поток иностранных инвестиций в Китай резко возрос, причем на долю этнических китайцев (вместе с деловыми кругами Сянгана, Макао и Тайваня) приходится самая большая часть иностранных инвестиций в экономику КНР ‑ свыше 80 % [8]. Больше всего инвестиций поступает в Китай из 10 стран и территорий Восточной Азии (Гонконг, Макао, Тайвань, Япония, Филиппины, Таиланд, Малайзия, Сингапур, Индонезия и Южная Корея), где проживают крупные китайские общины. Все больше китайцев ведут «двойной» образ жизни, когда нормой стало «создание бизнеса в двух странах». За годы реформ с их участием на территории КНР учреждены сотни тысяч предприятий. Опыт Китая показывает, что развитие взаимодействия с диаспорой ‑ это длительный процесс, занимающий десятилетия. Его успешность зависит во многом от правильно сформированной системы работы с соотечественниками, направленной не только на экономическое стимулирование, но и сохранение национальной культуры, расширение взаимовыгодного сотрудничества с исторической родиной. СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 1. Жэньминь жибао он-лайн. [Режим доступа] http://russian.people.com.cn/95460/7574938.html 2. Материалы международной конференции «Взаимодействие российской диаспоры с другими этническими диаспорами ЕС, имеющими серьезный опыт защиты своих прав и продвижения своих интересов в европейских странах». - Брюссель, 2008. – с.18. 3. Столярова Е.С. Внешнеэкономическая стратегия КНР в началеXXI в. и миграционная политика [Режим доступа] http://sun.tsu.ru/mminfo/000063105/327/image/327-086.pdf 4. Ван Инь. Китай после вступления в ВТО. // Промышленные ведомости. [Режим доступа] http://www.promved.ru/articles/article.phtml?id =681&nomer=26 5. Гурьев Л. Китай ‑ понаехавшие обратно [Режим доступа] http://www.russ.ru/Mirovaya-povestka/Kitaj-ponaehavshie-obratno 6. Конституция КНР [Режим доступа] http://chinalawinfo. ru/constitutional_law/constitution 182 ӘОЖ 37.035.6 (574) Кокумбаева А.., Байтанаева.М.А Павлодар мемлекеттік педагогикалық институты Павлодар қ., Қазақстан Республикасы ЫБЫРАЙ АЛТЫНСАРИННЫҢ ӨЛЕҢДЕРІ – ТӘРБИЕЛЕУ МЕН ОҚЫТУДЫҢ ҰРАНЫ Елбасымыз өзінің халыққа Жолдауында: «...Біз қазақ халқының сан ғасырлық дəстүрін, тілі мен мəдениетін сақтап, түлете береміз. Сонымен қатар ұлтаралық жəне мəдениетаралық келісімді біртұтас Қазақстан халқының ілгері дамуын қамтамасыз етеміз...» -дейді. Осы қасиетті міндеттер мен мақсатты жүзеге асыруда мектептің ондағы мұғалім – тəрбиешілердің атқаратын еңбегі ерекше. Қазір білім беру жүйесінде түбегейлі өзгерістер жүріп жатыр. Әлемдік білім кеңестігіне кіру үшін оның алғы шарттары жасалуда. Білім мазмұнын жаңалау, құзырлылыққа бағытталған, ұлттық құндылықтар негізінде білім, тəрбие бере отырып, тұлға қалыптастыру, дарын көзін ашу сынды келелі мəселелер сөз жоқ, ұстаз-тəрбиеші жұмысын да жаңа арнаға бұруда. Ұлылардың өмірі мен тағылымы арқылы ұрпағын тəрбиелеу - əсіресе қазақ халқында ежелден-ақ келе жатқан үрдіс. Бұл жерде сөз өнерінің атқарған орны ерекше болған. Ұлтымыздың осы бір жақсы əдет-салты бүгінгі тəрбие үрдісінде тиімді екені даусыз мəселе. Білім мен тəрбиені тұлғаға қарай бағыт беру арқылы Ыбырай атамыздың ұран тастаған өлеңдегі балаларды білімге шақыру мақсатында мына өлең жолдары білім алуға үлкен əсерін тигізеді деп ойлаймыз жəне осы өлеңді бар көңілмен тоқып оқыса білімге деген құштарлықтарын оятар еді: Бір құдайға сиынып, Кел, балалар, оқылық, Оқығанды көңілге Ықыласпен тоқылық. Істің болар қайыры Бастасаңыз алдалап, Оқымаған жүреді Қараңғыны қармалап. Кел, балалар, оқылық, Оқығанды көңілге Ықыласпен тоқылық. Оқысаңыз, балалар, Шамнан шырақ жағылар, Тілегенің алдыңнан Іздемей-ақ табылар. 183 Кел, балалар, оқылық, Оқығанды көңілге Ықыласпен тоқылық. Мал дəулеттің байлығы, Бір жұтасаң жоқ болар, Оқымыстың байлығы, Күннен- күнге көп болар, Еш жұтамақ жоқ болар. Кел, балалар, оқылық, Оқығанды көңілге Ықыласпен тоқылық Сиса көйлек үстіңде Тоқуменен табылған - деп оқудың пайдасын жастардың санасына сіңіреді. Бұл өлеңде ақын бір жағынан, жастарды оқуға, білім алуға үндесе, екінші жағынан, өмірдің бар қызығы тек байлықта деп ұғатын, оқу, өнер, ғылым-білімге мəн бермейтін кертартпа көзқарасқа соққы береді. Өмірде сарқылмас мол байлық – білім екендігін айта келіп, оған қол жеткізу үшін ерінбей-жалықпай еңбектенудің керектігін түсіндіреді. Ыбырай жастардың білімді адам болудағы мақсат, міндеттері – халқына пайдасын келтіру, өнер-білім меңгерудің арқасында өз елін «тастан сарай салдырған», от пен суды пайдаланып, «отынсыз тамақ пісірген, теңізде кеме жүргізген» мəдениетті елдердің қатарына жеткізу деп біледі. Келешекке сенімі мол Ыбырай өзі орындай алмаған істерді жастар орындайды деп сенді. Өзін қоршаған ортаның қараңғылығы мен надандығын шеней келіп: Біз надан боп өсірдік, Иектегі сақалды. «Өнер – жігіт көркі», -деп, Ескермедік мақалды. Біз болмасақ, сіз барсыз, Үміт еткен достарым, Сіздерге бердім батамды....- деп жастарға зор үміт артты. Өнер –білім бар жұрттар Өнер –білім бар жұрттар Мал істейтін жұмысты Тастан сарай салғызды. От пен суға түсірді, Айшылық алыс жерлерден Отынсыз тамақ пісірді. Көзіңді ашып –жұмғанша Сусынсыз сусын ішірді. Жылдам хабар алғызды Теңізде жүзді балықтай Аты жоқ құр арбаны, Дүниені кезді жалықпай, Мың шақырым жерлерге Білгендерге осылар - 184 Күн жарымда барғызды. Бəрі –дағы анықтай, - Адамды құстай ұшырды Білмегенге танықтай. - дей келе білімді адам көзі ашық, көкірегі ояу, өмірге деген ұмтылысын биікке шындау үшін, оқығанды көңілге тоқу керек. Білім өмірлік болса, ал мал-мүлік мəңгілік емес. Сондықтан адам өмір бойы іздену жолында болады. Оқыған білімді адам сөзді қайтарар нақылдатып,ал оқымаған адам хайуандық кипімен білдірер. Сондықтан білімді мен білімсіздің арасы жермен көктей. Ұлы ағартушылардың бірегейі Ы.Алтынсариннің ұлттық қолөнер бұйымдарын жасауға жас жеткіншектерді үйрету мəселесін көтергені белгілі. Ол қазақтың қолөнерін өте жоғары бағалаған жəне сол өнерге баулу мақсатымен бірнеше қолөнер мектебін ашты. Ол халықтың қолөнеріндегі əдемілікті, əсемдікті өзі ғана түсініп, қызықтаумен шектелмей, сол кездің өзінде-ақ, өнерге балаларды ынталандыруға ат салысқан. Сол кездегі ұмытылып баражатқан əдет-ғұрыптарды тезірек меңгеріп оның құнды, пайдалы деген жағын эстетикалық талғаммен қабылдатып, өмір қажетінен шығара білуге шақыруы қазіргі заман талабымен ұштасып жатыр. Алтынсарин ұлтымыздың жас ұрпақтарының білімді, өнерлі шебер болуын аңсаған, сөйтіп осы ұлы мақсатты қазақ жерінде алғаш жүзеге асыру үшін орасан зор еңбек етті. ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1. Қазақстан тарихы (XVIII ғасыр - 1914 жыл). Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. 2-басылымы, өңделген. Алматы: Атамұра, 2012. - 344 бет 2. «Қазақ энциклопедиясы», X-том 3. Дербісəлин Ә.Ыбырай Алтынсарин. Алматы: «Казахстан» баспасы, 1965.-199б ӘОЖ 654.197 (574) Қонысбай К., Шурентаев А. А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Қостанай қ., Қазақстан Республикасы ҚАЗАҚ ТЕЛЕВИЗИЯСЫНДАҒЫ ЖАСТАР БАҒДАРЛАМАСЫ Бүгінгі теледидардан жастарға ұсынылып жүрген сан алуан, қызықты бағдарламалардың бастауы, темірқазығы - Қазақ теледидары жастар редакциясының тарихында құнды дүниелер мен айтуға тұрарлық естеліктер аз емес. Тарихи бастауларына бойлап, көз жүгіртелік (сөз болатын бағдарламалар жайлы деректер Қазақстан Республикасы Орталық мұрағатының 1489-қорынан алынды) [2; 98 б.]. 185 Қоғамдық өзгерістердің нағыз жаршысы бұқаралық ақпарат құралдары болғандықтан, ол қоғамдық формациямен тікелей байланысып, оның əр сатысында жаңа мазмұн, жаңа түрге ие болады. Кеңес Одағы тұсында бұқаралық ақпарат құралдарының социализмді жырлағаны ақиқат. Алайда бір ғана коммунистік партия үстемдігін жүргізіп тұрған сəтте оған «партияның қолшоқпары болдың» деп айып тағу əділетсіздік болар еді. Теледидардың ойдағыдай дамып, жетілуіндегі социализмнің қосқан үлесін жоққа шығара алмаймыз. Бұл тұстағы жастар бағдарламасының насихаттық рөлін ерекше айтамыз. Қоғамдағы елеулі оқиғалардың бəрі де экран бетінен көрініс тапты. Жастар редакциясының ұйымдастырушылық қабілетін, қоғамдық пікірді қалыптастырудағы белсенділігін «Құрдастар» мен «Ровесникидің» ұйымдастыруымен жыл сайын өткізіліп отырған республикалық «Жолдас» фестивалі, «Жас жігер» телеэнциклопедиясы, жастар телехабарлары нəтижесінде көптеп құрылған республикадағы комсомол-жастар бригадалары, екпінді құрылыстардан көруге болады. «Құрдастардың» тарихи қойнауы тұрақты топтама хабарларға толы. Жыл он екі ай бойы үзбей берілетін, бірінен екіншісіне жалғасып жатқан 50-ге жуық топтамалардың əрқайсысынан-ақ жалынды жастық жігерді, қажырлы еңбек пен қауырт қимылды кездестіреміз. Бір тақырыпты əр қилы қырынан бүге-шігесіне дейін талқылап, тұжырым жасап, ой түйген айдар, хабарлар топтамасынан өзге телеклуб, тележурнал, телеальманах, телеспектакль, телеинсценировка, телеанықтама, телекалендарь, телеплакат, телетолғау, телевикторина тəрізді əр алуан пішіндер теледидар табиғатына лайықталып, өзіндік түрге ие болды. Жастар редакциясының студиясы əдебиет пен өнердің, білім мен еңбектің қасиетін таразылаған киелі мекенге айналды. Ұлы Абай, Шоқан, Ыбырайдың ғылымның əр саласындағы еңбектеріне кеңінен тоқталып, мұраларын зерттеуші ғалымдардың пікіріне сүйене отырып, олардың өмірлерінің жастар үшін ерекше үлгі тұтарлық өнеге екендігін дəлелдеп, телекөрермендерге тағылым бере алды. «Лениншіл жас» (қазіргі «Жас Алаш»), «Жалын», «Арай», «Балдырған» журналдары, сондай-ақ «Жалын» баспасы қызметкерлерімен жиі, қызықты кездесулер ұйымдастырып, тақырып таңдау, кейіпкер іздеу, табу т.б. шығармашылық ізденістер хақында танымал ақын, жазушы, журналистер сөз тізгінін алған-ды [1; 26- 27 бб.]. Жастар студиясының қасиетті төріне кімдер келіп, кімдер кетпеген. Асыл сөздің арнасы тарихтың бір қойнауында қатталған күйі қалып қойғандай. Қазақ теледидары жастар бағдарламалардың алтын діңгегі, қайнар бұлақ бастауы. Кеңестік қызыл империяның күйреуі, саяси- экономикалық сілкіністер, қоғамдық-экономикалық қатынастардың өзгеруі хабарлардың идеясын өзгертіп, мазмұнын жаңартса да, түрі, мақсаты 186 өзгермек емес, ол - жастардың тіршілігі, ойы, арманы. Ол - болашақ ұрпақ тəрбиесі. Жетілген жаңа ақпараттық технологиялардың ішінде теледидардың орны ерекше. Сондықтан жастарға арналған телехабарлар жарқын, өнегелі мазмұнымен жетіле берері даусыз. Жастар бағдарламасы жоғары білімдік деңгейі мен қоғамдық-саяси белсенділігін көрсете отырып, жастардың үлкен өмірге жолдама алуына көмектесті, олардың табиғатына сай бағыт-бағдарын анықтады. Ертеңгі ел басқарар жас азаматтардың бүгінгі дүниетанымы, өмірдегі күрделі құбылыстарға деген көзқарасы, болашақ жас мамандардың арман-мақсаты, ой елегінен өткізер өлшемдері, көкейкесті ашық əңгімесі бүгін де жалғастығын табуы тиіс. Өйткені Жастар редакциясының жастарды тəрбиелеудегі жылдар бойғы жүйесі қалыптасқан. Өткенсіз - бүгіннің, бүгінсіз ертеңнің мəні болмақ емес. Дəуірлер арасындағы сабақтастық пен жалғастық, тарих тағылымы мен болашақты бағамдау рухани дүниенің құлдырауына жол бермесі анық. Жастар редакциясының соқтықпалы, соқталы жүріп өткен жолында аты неше рет өзгергенімен, заты өзгерегн жоқ, жастардыкі болды. Уақыт рухына сай тақырыбы мен мазмұны өзгерсе де, мақста-мүддесі өзгерген жоқ. Сондықтан бұрынғы жастар бағдарламасы мен бүгінгі жастарға арналған хабарлардан ұқсастық табарымыз əбден мүмкін . Жастардың көзқарасын, белсенді өмірлік бағытын қалыптастырып, тəрбиелеудегі теледидардың рөлін зерттеудің əлеуметтік жəне саяси мəні бар, мұндай бағдарламалардың мақсаты қашан да күрделі, арқалар жүгі ауыр. Себебі жас көрермендер - оңы мен солын жаңа аңғарып, өмірдің кілтін жаңа алғандар. Олардың табиғаты еліктегіш, сенгіш. Қазақ теледидарына жаңа пішін, түр енгізген жастар бағдарламасы хабарларының озық ойлы парасатты азаматтар тəрбиелеп, қоғамдық ойды қалыптастырған халықтық сипатын ерекше айтуға болады, ол шын мəнінде жастардың «көзі мен құлағы жəне тілі» бола білді. Жастар редакциясының 50 жылдық тəжірибесі теледидардың шығармашылық зор мүмкіндіктерін көрсетті, оның жүріп өткен ізі мен мол тəжірибесі бүгінгі бағдарламаларға үлкен үйрену мектебі болары даусыз. Олай болса, жастарды тəрбиелеуде теледидар мүмкіндігін пайдалану үшін бай тəжірибесін өнеге тұта отырып, бүгінгі хабарларды жоғары деңгейге көтеруіміз керек. Әйтсе де, өзіндік өшпес тарихы бар деп ауыз толтырып айтқанымызбен, жетіспейді деген желеумен магниттік таспадағы хабарлар өшіріліп, үстіне басқа хабар жазылғандықтан, Қазақ теледидарының қорында жастар редакциясы тарихының көнекөз санаулы жазбалары жетімсіреп тұр. Қандай құнды дүниелер еді десеңізші... Өкініштен өндіреріміз шамалы болғандықтан, барды бағалап, қастерлеп, қанағат тұтуға тура келеді. Жастар бағдарламалары көптеген қызықты хабарлар топтамасы, айдар, тақырыптық жеке хабарларды қамтиды. Жастар редакциясы шығармашылықтың соны əдістерін меңгерген, телекөрермендерге əр түрлі 187 психологиялық тəсілдермен əсер етіп, хабардың қабылдау мүмкіндігін арттырған, аудиторияны сендіре алу қабілетін, батылдық, шыншылдығын көрсеткен. Сатиралық, публицистік тұрғыдағы төл туындыларынжасай білген. Жастар бағдарламасының маңызы өз дəуірінің жыршысы бола отырып, жастарды еңбекке үндей білді, ұлттық тəрбиені сіңіріп, əдебиет, мəдениет, өнерді насихаттады. Телекөрермендермен етене жақын араласып, жаңашыры болды, тұрақты аудиториясын қалыптастырды. Жастардың көкірегіндегі мəселелерді толғап, ашық сырласты. Әлі де Қазақ теледидарының жастар бағдарламасы іскерлік, жан-жақтылық, төзімділік, имандылық, инабаттылық тəрізді қасиеттерді көгілдір экран арқылы жастарға арнайы берері даусыз . С.Масғұтов Жастар редакциясының қалыптасу кзеңіндегі кейбір бағдарламалардың бағытын атап өтеді. Профессор М.Барманқұлов баспаөз, радио, теледидар жанрларын салыстыра зерттеп, олардың өзара əсерін айтады. Қазақ теледидары мен радиосының нақты тəжірибесін талдай отырып, біршама хабарларға тоқталады. Алайда ойын-сауықтық сиапты басым «Алтыбақанды» конкурстық бағдарламалар қатарына жатқызған. Қ.Тұрсынов «Қазақ теледидарындағы дəстүр мен жаңашылдық» тақырыбын қозғай отырып «Құрдастардың» «Алтыбақан», «Көкпар», «Арай», «Атамекен», «Мың да бір рахмет» топтамаларына тоқталады. Дегенмен бұл бағдарламалар тыңғылықты зерттеу нысанына айналмаған. Зерттеуші Қ.Аманбаев Қазақ теледидарынң қалыптасуы мен дамуын еңбегіне арқау етіп, жастарға арналған хабарлардың теледидар бағдарламасында маңызды орын алатындығын айтады [3; 65 б.]. Сонымен қатар Алматы, Өскемен, Қарағанды студияларының бірлескен шығармашылық қызметі нəтижесінде тəжірибе жинақталып, жастар бағдарламасының қалыптасқандығы, көгілдір экранның əңгіме, репортаж, интервью тəрізді жанрларын, конкурстық түрлі хабарларды дамытып, кеңіткендігін орынды бағалайды. Ә.Сүлейменова ұлт тілдеріндегі телехабарлардың ерекшелігі мен спецификасын зерттей отырып, көп тілді телдидар қызметін талдаған. ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1 Әбдіжəділқызы Ж. Тікелей эфир табиғаты. Алматы. Қазақ университеті, 2003. - 159 б; 2 Омашев Н. жəне т.б. «Қазақ журналистикасы» - Алматы: «Таймс» баспасы, 2008. І-том, 210 б; 3 Тұрсын Қ., Нұсқабайұлы Ж. Теледидар сөздігі - тележурналист анықтамалығы. Оқу құралы. Алматы. Білім, 2003. - 380 б. 188 УДК 94(510)08 Косубаева Р. Алтайский государственный1 университет г.Барнаул, Россия ВЛИЯНИЕ СИНЬХАЙСКОЙ РЕВОЛЮЦИИ НА ПОЛИТИЧЕСКУЮ ОБСТАНОВКУ В СИНЬЦЗЯНЕ Западная часть Китая занимает особое место в его культурном и политическом отношении. Это в первую очередь связано с тем, что местный народ отличается от основного населения Китая своей культурной, религиозной и национальной составляющей. Положения тюркоязычных этносов в Китае обычно характеризуется недовольством, протестным движением. Начиная с 1758 года, когда Цинские войска подавили восстание последнего выходца из джунгар - Амурсана, Китай распространил свою власть над всеми западными землями его современной территории. Уже в 1759 году Китай для завоеванных территорий официально ввел в употребление название «Синьцзян», что в переводе с китайского означает «новая граница»[1]. После установления китайского господства здесь стали учреждаться местные органы управления, создавались новые должности. Подобными действиями Цины рассчитывали быстрее усилить здесь свою власть. Однако местный мусульманский народ не желал мириться с потерей независимости и с этого момента начинаются периодические восстания местного населения против Китайских властей. Известно, что подобных восстаний за независимость, начиная с данного промежутка времени и до 20 века, насчитывается около 400.[2] Источники свидетельствуют о том, что все эти недовольства и восстания подавлялись центральным правительством с особой жестокостью, что позволяет говорить о желании восставших, которые вновь объединяются для борьбы, еще сильнее протестовать и добиться независимости. В истории имеются восстания, которые по своему размаху и результатам внушали населению веру в победу, что содействовало поднятию все новых и новых восстаний. Однако самым крупным событием в истории Синьцзяна да и Китая в целом, которое положило начало новым, более агрессивным и упорным восстаниям, является Синьхайская буржуазная революция 1911 года. Применительно ко всему Китаю эта революция была направлена на свержение многолетней правящей монархии и установлении республиканского строя; что касается Синьцзяна, то здесь имеют место быть и другие, более важные для неханьских народов Синьцзяна причины. Данная дестабилизация центральной власти, отвлечение китайцев своими «внутренними» делами, позволили мусульманским народам возобновить борьбу за свою независимость. Еще одной причиной возобновления 189 восстаний послужило усиление ханьского гнета в отношении местного населения. Положение жителей ухудшилось во время революции с приходом к власти представителя китайского этноса губернатора Синьцзяна Ян Цзэн Синя. Этот факт в сочетании с давнишними обидами послужили причинами национально-освободительного восстания, целью которого было полное освобождение и уход из под власти китайского господства. Следует отметить несколько факторов, послуживших предпосылками для самого возникновения восстаний. Во-первых, чем больше территория, тем сложнее ею управлять, особенно при наличии сепаратистских настроений. Этот принцип можно переложить на ситуацию с Синьцзянем - географическая удаленность провинции. Центральную власть трудно распространять на отдаленную территорию, учитывая и то, что большинство местного населения против представителей из центра. Во-вторых, это социально-культурная особенность данной провинции. Как известно, здесь большинство население исповедует ислам, и на протяжении всего времени, что Синьцзян находится под властью Китая, имели место быть случаи дискриминации на основе религии, культуры со стороны ханьцев по отношению к мусульманам. Обосновано это, прежде всего, знаменитым китаецентризмом. В-третьих, это международные отношения, в которые был вписан Синьцзян. Эта провинция, на то время, граничила с владениями Великобритании на юге и Российской империей на западе и севере, причем с территориями последней имела довольно протяженную границу. Естественно, Синьцзян был сферой интересов двух империй, и имел с ними экономические отношения. Тесные связи с обоими государствами позволяли Синьцзяну лавировать и заручаться поддержкой и с той и с другой стороны. Данный факт в значительной степени усложнял задачу китайским властям при подавлении бунтов. Одно из первых движений в Синьцзяне началось весной 1912 года, когда в Пекине была получена телеграмма из Урумчи о взбунтовавшихся мусульманах. В бунте принимала участие в основном та часть населения, которая « живет крайне бедно и недавно привыкла добывать себе средства на существование путем грабежей, не переставая в тоже время постоянно готовиться к восстанию»[3]. Восстания приобрели такую силу, что центральные власти решили отправить в Синьцзян Посредника- Умиротворителя из мусульманских князей Ша-му Ху-су. Однако, эти действия не дали желаемого результата, несмотря на то, что посредник был того же вероисповедания, что и восставшие. Также для подавления восстания центральным правительством были отправлены дополнительные войска и выделено продовольствие для их содержания. Только после этого властям удалось подавить восстание. Все эти факты позволяют сделать 190 вывод о том, что восставшие сумели доставить много «хлопот» китайским властям. Согласно многим источникам, мусульманское население периодически подвергалось всяческим гонениям со стороны правящих верхов. Подобные действия властей только усиливали антикитайские настроения. После назначения Цзинь Шуженя Синьцзянским Губернатором и проведения им политики насильственной китаизации последовала новая волна восстаний. Одним из таких является Кумульское восстание 1931-1934 годов, в результате которого образовалась Восточно- Туркестанская Исламская Республика, ликвидированная в следующем же году. В борьбе против образовывавшийся республики Китаю помог СССР.[4] Сам факт возникновения и временного существования этой республики говорит о новой силе восстания по сравнению с теми, что были при Цинской империи. Период гражданской войны в Китае, а затем и японо-китайская война ознаменовались новой волной восстаний, так как власти в основном были заняты защитой внешних границ государства, нежели внутренними волнениями. Также причиной послужила своевольная политика нового Губернатора Шэн Шицая, который «начал отказываться от своих обещаний демократизации Синьцзяна, с которыми пришел к власти». «Восстание проходило под националистическими лозунгами. Повстанцы усилили свои войска отрядами, набранными из местных жителей, и заняли центр южного Синьцзяна Кашгар. При приближении повстанцев к Кашгару китайские власти подожгли городскую тюрьму, погибло много политзаключенных из коренного населения. Такое варварство вызвало возмущение кашгарцев, которые стихийно перешли на сторону повстанцев[5]. На протяжении всей истории мусульманские восстания в Синьцзяне хоть и подавлялись правительством, но оставляли глубокий след в истории как местного народа, так и во всем Китае. Все события в этой стране, будь то смена одного правителя на другого (при монархическом режиме), буржуазная революция, или же просто внутренние противоречия в правящей элите, сопровождались попытками мусульман в Синьцзяне добиться независимости или, хотя бы, произвести какие-то изменения в политической власти своей территории. Все эти попытки жестоко подавлялись, в результате чего политика властей принимала все более жесткий вид. После Синьхайской революции имелись также случаи, когда восставшие добивались своих целей, пусть даже и не на долгий период времени, и создавали государство со своим аппаратом управления. Синьхайская революция является периодом революционного подъема для всего Китая, а для народов Синьцзяна это событие стало подъемом национально-освободительного движения. Это свидетельствует о том, что после такого масштабного события как буржуазная революция 191 сепаратистские настроения еще больше усилились, что в итоге послужило ослаблению власти Пекина в данной провинции. СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 1 Официальное введение названия (Синьцзян) и правление в Синьцзяне династии Цин (1644-1911) // Tianshannet [“ktrnhjyysq htcehc] [Режим доступа] http://russian.ts.cn/RUSSIAN/channel9/27/200306/26/ 84.html 2 История Синьцзяна [Режим доступа] http://ru.wikipedia. org/wiki/%D0% 98%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%A1%D0% B8%D0%BD%D1%8C%D1%86%D0%B7%D1%8F%D0%BD%D0%B0 3 Мусульманские восстания в Синьцзяне. // Шунь-тяньжи-бао. – 1912. - 15 мая 4 Сепаратизм в Китае [Режим доступа] http://ru.wikipedia.org/ wiki/%D0%A1%D0%B5%D0%BF%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D0 %B8%D0%B7%D0%BC_%D0%B2_%D0%9A%D0%B8%D1%82%D0%B0% D0%B5 5 Синьцзян в период японо-китайской войны // История Китая [Электронный ресурс] [Режим доступа] http://history- of.ru/asia/china/sinczyan-period-yapono-kitaiskoi-voini.html ӘОЖ 94 (574) Куандыкова Т. С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті Өскемен қ., Қазақстан Республикасы РАЙЫМЖАН МӘРСЕКОВ-АЛАШ ОРДА КӨСЕМІ Алаш партиясы қазіргі замандағы тəуелсіз еліміздің мемлекет болып қалыптасуында зор маңызы бар. Ұйықтап жатқан елімізді ояту жəне де тəуелсіздігімізді алудағы бастауы болып табылады.Патша өкіметінің орталық құтқарудағы алға қойған саясат, еліміздің ең алғашқы құрылған ұлттық-демократиялық, саяси партия партиясы болып табылады. Алаш қозғалысы сөзсіз ұлтымыздың мəдени-рухани даму жолын жаңа арнаға бұрды. Ұлт ретінде дербес өмір сүруге, өзге елдермен терезесі тең халық ретінде азат күн кешуге болатындығына əлеуметті сендіре алды.Ал бұл идеяны ұлт құлағына құйған, оған халықты сендірген жəне де жүзеге асырған кім? Арине ол Алаш қайраткерлері. Ал біз Алаш қайраткерлері дегенде кімді білеміз? Бұл сұраққа барлығымызда бірігіп: Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, У.Тынышбаев, М.Дулатұлдарын айтатынымыз айдан 192 анық.Дегенмен ол кісілерден де басқа қаншама елімізге еңбегі сіңген қоғам қайраткерлерімізді көлеңкеде ұмыт қалдырғанымыз ойымызға кіріп те шықпайды.Солардың бірі еліміздің Алаш қайраткері Райымжан Мəрсекұлы Мəрсеков. Алаш қайраткері - қазақтың мүддесін көздеп, қамын жеген ұлт ойшылдары еді. Сол қайраткерлердің алдыңғы легінен орын алатын Райымжан Мəрсековтің де халқы ұшін атқарған жұмысы айрықша. Р.Мəрсеков 1879 жылы Семей облысы, Өскемен уезі Айыртау болысында туған. Ес жиып, ат жалынтартып мінген кезінен баcтап талаптанып, білім іздеген. Өскемендегі уездік орыс-қазақ мектебін бітірген соң, Омбыдағы классикалық гимназияға оқуға түседі. Қазақша, орысша екі тілге бірдей жетік болып, зеректігімен жұрт назарына ілігеді. 1897 жылы гимназияны жаксы нəтижемен бітірген ол жоғары білім алуды армандап, алғаш Қазан университетіне түседі. 1899 жылы Санкт-Петербургтегі Император университетінің заң факультетіне ауысады. Университетті 1902 жылы заңгер мамандығы бойынша бітіріп шығады. Р.Мəрсеков қазақтан шыққан білікті заңгерлердің бірі еді. Элеуметтік жағдай, заманның талабы Райымжанға тек қана заңгерлікпен шұғылдану жеткілікті болмайтынын ұқтырады. Ол қолына қалам алып, қазақ халқының рухани кұндылыктары, əлеуметтік əл-ауқаты туралы мақалалар жазып, дарынды публицист ретінде танылады. Сол кездің өзінде 1899-1900 жылдары «Дала уəлаятының газетінде» оның ойлы мақалалары жарык көре бастайды. Райымжан ол кездегі еңбектерінде əйел теңдігі мəселесін көтереді. Қазақ билерінің дау шешу əдістерінің астарын талдайды. Қазақ арасындағы сайлаудың халықты ірітуге бағытталған жиіркенішті сырын ашып көрсетеді. Қазақ халқының тарихы мен əлуметтік өмірін зерттеген еңбектері кезінде ғылыми ортаның қызу қолдауына ие болады. Сөйтіп, 1908 жылы Орыс география қогамы Батые Сібір бөлімінің Семей бөлімшесінің мұшесі болып қабылданады. 1902-1908 жылдары Семейдің округтік сотында қызмет атқарды. Ол кезде Семей округтік сотына қазақтардың істері көп келетін. Көбінше дауласқан екі жактың екеуі де қазақ болып келеді. Мұндай істерде Райымжан əділдік ұстанымын сақтай отырып, агайын арасының ашылып кетпеуіне септігі тиетін шешім қабылдауга тырысады. 1908 жылдан 1912 жылга дейін Омбының сот палатасында жұмыс істеген. Ол қандай жұмыс істесе де, ұлт тағдырына жанашырлық пейілінен айнымайды. 1912-1917 жылдар аралыгында Семейде заңгер, адвокат болып істеген. Бұл қызметтерде ол асқан шешендігімен, парасаттылығымен халқы үшін қызмет етеді. Райымжан Мəрсеков 1902 жылы 22 желтоқсанда Семей орыс географиялық қоғамына мүше болуға өтініш беріп, мүше-қызметкер ретінде қабылданған. Оның 1901 жылы «Санкт-Петербургское въдомство» газетінің №68 санында жарияланған «Киргизы и переселенцы» атты 193 мақаласы аса құнды еңбек ретінде кітапхананың сирек қорында сақталған 1902 жылғы каталогына енгізілген. Сонымен қатар кітапхана каталогына Р.Мəрсековтың: - «Сайлау (выборы) и его вредн. послъдст.», «Киргизский народный судъ» жəне «По поводу статьи въ киргиз. Степ. Газ. - «Женщина»» мақалалары енген. Ол 1899 жылғы «Дала уалаяты» газетінің 1 санында В.М. деп қол қойған автордың қазақ əйелінің қоғамдағы, отбасындағы ролі туралы пікіріне: «…Қазақ əйелінің басынан билік мүлде кетпейді. Қайта көбі байының ақылдас, серігі болып кетеді. Ері үй жамағатының бастығы. Жалғыз онан үлкен емес. Шаруа тұрыс- жүрісінің көбін-ақ қатынымен ақылдасып істейді. Қырда қатыны шаруа жүріс-тұрысын билейтін үйлер көп жолығады. Байының атын атамай, қатынының атын атап: «пəленшенің ауылына барамыз» дейді, байы тірі болса да…» деп «По поводу статьи въ киргиз. Степ. Газ. «Женщина»» мақаласымен жауап жазып, аталған газеттің 2-ші санында жариялаған. 1912 жылдан кейін ол қоғамға толысқан, кемел ойлы қайраткердің көзімен қарай бастайды. 1912-1916 жылдары «Айқап» журналы мен «Қазақ» газетінде жарық көрген патша үкіметінің отаршылдық саясатының сырын əшкерелеген мақалалары оның жанкешті ерлігін танытады. Ол өз шығармаларында казак қоғамы болашақта қалай дамуы қажет деген мəселе жөнінде де толғанады. Райымжан Алаш қозғалысына құлшына араласып, оның жетекшілерінің біріне айналды. Алаш үкіметіне, қазақ халқына қалтқысыз адал қызмет етті. Саяси кұрес барысында өзі де кемеліне келіп толысты. Халқының жоғын жоқтап, мүддесін қорғауды басты мақсатым деп білді. Қазақ халқының рухани жақтан толысуында Алаш зиялыларының орны ерекше. Олар қоғамның қай саласында жүрсе де, халықтың ұлттық өнері мен мəдениетін дамытуды назардан тыс қалдырмады. Солардың бірі Р.Мəрсеков еді. Ол Семейдегі «Сарыарқа» газетін ұйымдастыруға қатысты, біраз уақыт жауапты шығарушысы да болды. Бұл кезде ол Алаштың белсшді де белді қайраткерлерінің біріне айналды. 1915 жылы «Қазақ» газетінде жарияланған «Қазақ əдебиетінің жайынан» атты мақаласы қазақ əдебиетінің тарихын тану мен дəуірлеу туралы ғылыми ой бастауларының бірі болып қалды.1917 жылы Семейде қазақ комитеті құрылғанда оның төрағасы болып сайланды. Сонымен бірге уақытша үкіметтің облыстық атқару комитетіне мұше болады. 1917 жылы 27 сəуір мен 7 мамыр аралығында Семей облыстық қазақ съезі өтеді. Осы съезді ұйымдастыруға мұрындық болған жəне жетекшілік еткен азаматтардың бірі ретінде тарих бетіне жазылды. Сол жылы кұзде Алаш партиясы атынан Бүкілресейлік құрылтай жиналысына депутат болып сайланды.1918-1919 жылдары Семей облыстық жер басқармасының төрағасы болды. Осындай жауапты, лауазымды қызметтерде жүріп, қазақ қоғамында жаңаша сот қағидасын қалыптастыру, соттар ұйымдастыру, 194 Алаш əскерін жасақтау, жер дауын шешу, елді азық-түлікпен қамту, қазақ жастарын оқыту ісін жүйелі жолға қою сияқты ұлттың көкейтесті мəселелеріне көңіл бөліп, соған пайдасы, себі тиетін қадамдар жасап отырған 1918-1919 жылдары Семейде Алаш əскері жасақталғанда, Р.Мəрсеков тағы да көш басынан табылады. Алашорда атынан А.Байтұрсынұлы, М.Дулатов, С.Аманжоловпен бірге Шəуешек қаласындағы Ресей консулдығы арқылы қызылдарға қарсы күрес жүргізу үшін Қытай үкіметінен қару-жарақ алу туралы келіссөз жүргізуге қатынасқан. Алайда, бұл келіссөздің нəтижелі болмағаны белгілі. Өйткені А.Байтұрсынұлына 500 ат беремін деп ауызша уəде берген Таңғыт үкірдайдың өзін Қытай үкіметі кейін сол жомарттығы үшін өлім жазасына кеседі. Алашорда үкіметі таратылып, Қазақ автономиясы құрылғанда кеңес үкіметі Алаш зиялыларына кеңшілік жасағансиды. Шын мəнінде, ол ұлтын сүйген қайраткерлерге «түзелу» орайын беру еді. Осы орайда оларды қоғамдық жұмысқа да араластырған, солардың қатарында Р.Мəрсеков те үкімет жұмысына тартылады. 1920 жылдан 1922 жылдың маусым айына дейін Семей губерниялық атқару комитетінің ақпарат-нұсқау бөлімінде нұсқаушы-тексеруші болып қызмет атқарады. Шынына келгенде, осы кезден бастап қоғамдық саяси қызметтен шеттетіліп, кеңес үкіметінің жауы ретінде бақылауға, кейін қуғынға ұшырайды. Р.Мəрсеков 1922 жылы Қытайға қашып өтеді. Сол жақтағы жергілікті ел оны құрметпен қарсы алады.Р.Мəрсековтің Қытайдағы тағдыры туралы дерек аз, сол аз деректердің өзінде қайшылықтар көп кездеседі. Р.Мəрсековтің қашан, қайда қайтыс болғаны толық мəлім емес. Бір деректерде «Құлжа тұрмесінде өлді» делінсе, екінші бір деректерде «Семей түрмесінде өлген» делінеді. Райымжан Мəрсеков өлкеміздің тарихында аты қалған, істеген жарқын істерінің ізі қалған аяулы тұлға. Қанатымен су сепкен қарлығаштай қара қазақтың қамын жеген қайраткер тұлғасын ашуда, еңбегін көпшілікке таныстыруда Бейсенбай Байғалиевтың, Қарпық Егізбаевтың, Светлана Сымағұлованың, Марат Әбдешовтың, Омарбек Қайсаның, Раиса Әлинаның зерттеу мақалаларының орны бөлек. Өресі кең, жан-жақты білімді, орыс-қазақ тілдерін терең меңгерген Райымжан қаламынан туған мақалалар көтерген мəселелерінің күрделілігімен, кең ауқымдылығымен ерекшеленіп, сол тарихи кезең тынысын танытады. Оны толғандырған: «Жер мəселесі» (Қазақ, 1914,№67); «Ата қонысынан айрылған қазақ жайы» (Қазақ, 1915, №179); «Қазақ қайтсе жерге ие болады» (Айқап, 1912, №1,2); «Бас қосудың керектігін» (Айқап, 1913, №10); «Қазаққа бөлек муфтилік керек пе?» (Қазақ, 1913, №43); «Қазақ қайда бара жатыр?» (Қазақ, 1914, №62); 195 «Қоныстандыру басқармасының озбырлығына қарсы наразылық» (Қазақ, 1914, №67) тб. соның айқын айғағы. ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1. Дала уалаятының газеті/Әдеби құрастырушы Ү.Суханбердина. – Алматы: «Ғылым», 1992 ж., 16-29 беттер. 2. Алаш қозғалысы. / Құрастырушылар Е.Тілешов, Д.Қамзабекұлы, И.Нұрахмет. – Алматы: «Сардар» баспа үйі, 2008 жыл., 141-143 беттер. 3. Марсеков Р. Киргизы и переселенцы. //Санкт-Петербургские ведомсти. – 1901. - №68. 4. Дала уалаятының газеті / Әдеби құрастырушы Ү.Суханбердина. – Алматы: «Ғылым», 1992 ж., 16-29 беттер. УДК 94(510).092+94(520).033.53\.54 Куликова Е.. Алтайский Государственный Университет г. Барнаул, Россия ТРАНСФОРМАЦИЯ ВНЕШНЕПОЛИТИЧЕСКОЙ СТРАТЕГИИ ВЕЛИКИХ ДЕРЖАВ В ГОДЫ ЯПОНО-КИТАЙСКОЙ ВОЙНЫ Вооруженная агрессия японского империализма против Китая существенно изменила международную обстановку не только в Азии, но и во всем мире. Прежде всего, она обострила борьбу между империалистическими державами на Дальнем Востоке и в значительной мере определила направление их политики в этом районе. США, Англия, Франция, Германия и Италия, как и Япония, рассматривали Китай как выгодный рынок сбыта товаров и богатейший источник сырья с огромными возможностями для приложения капитала. Американские монополисты владели на Дальнем Востоке важными экономическими позициями. К 1937г. в Китае насчитывалось около 400 американских фирм. Их капиталовложения достигли 295,2 млн. долл. В торговле с Китаем США заняли первое место: их доля в китайском экспорте составляла 30%, в импорте 20%. Империалисты США рассчитывали на дальнейшее расширение китайского рынка для сбыта американских товаров[5]. Английский монополистический капитал занимал в Китае еще более важные экономические позиции. Общая сумма британских капиталовложений достигла 1486,5 млн. американских долларов[6]. Кроме того, в Китае имелась разветвленная сеть английских банков со 196 значительным числом отделений. Англия также занимала первое место в судоходстве Китая. Германские монополии, как известно, упорно добивались восстановления экономических и политических позиций в Китае, потерянных ими в первую мировую войну. Крупнейшие концерны заключали многочисленные контракты на строительство заводов, фабрик и железных дорог. Немецкие монополисты предоставляли кредиты и займы, поставляли машины, автомобили, паровозы, химикалии. Позиции Франции и Италии в Китае были слабее. Зато французский империализм владел на Дальнем Востоке богатой колонией — Индокитаем. Американское, английское, французское и немецкое правительства с тревогой следили за непрерывно и быстро усилившимся экономическим, торговым и военным наступлением Японии на азиатском континенте. Они понимали, что Япония добивается не только господства в Китае, но и контроля над всей Восточной и Юго-Восточной Азией, а также над бассейном Тихого океана.[6] В этих условиях стратегия США состояла в том, чтобы в ходе войны Япония и Китай взаимно истощали друг друга. США рассчитывали использовать Японию для подавления национально-освободительного движения в Китае. Все это должно было обеспечить США более благоприятные условия для занятия господствующего положения в экономике Китая. Кроме того, монополисты США были заинтересованы в расширении военных действий в Китае, ибо поставки воюющим сторонам вооружения приносили огромные прибыли. Также, США стремились столкнуть Японию с Советским Союзом. Англия также рассчитывала, что путем небольших уступок японскому агрессору в Северном Китае им удастся направить японскую агрессию против СССР и добиться этим ослабления Японии как конкурента. Планы Франции были направлены на сохранение своих позиций в Индокитае, а также в Южном Китае посредством направления агрессии на север. Что касается Германии и Италии, вступивших на путь развязывания войны в Европе, то они вступили в поддержку японского агрессора, рассчитывая договориться с Японией о совместном ограблении Китая. Также стремились отвлечь внимание и силы США, Англии и Франции к этому району и облегчить свои агрессивные действия в Европе[5]. Вашингтон не спешил выступать с официальными заявлениями по поводу событий на Дальнем Востоке. Дипломатия США разрабатывала внешнеполитическую программу с целью усиления своих позиций на Дальнем Востоке. 197 Только 16 июля 1937г. Государственный департамент США опубликовал декларацию, которая изобиловала словами о «миролюбии и гуманности» и возвещала, что основными принципами американской внешней политики являются соблюдение международных соглашений, свобода торговли и уважение принципа равных возможностей[5]. В декларации ни слова не было сказано об ответственности Японии за действия в Китае. Текст декларации был вручен 62 странам, что имело целью подчеркнуть намерение США выступить в роли «международного арбитра» на Дальнем Востоке. Англия с тревогой следила за политикой Вашингтона. Она опасалась, что США возьмут в свои руки инициативу урегулирования японо-китайских отношений. 15 июля поверенный в делах Доддс посетил министра иностранных дел Японии и спросил, может ли Британия быть полезной в урегулировании отношений между Японией и Китаем. Готовясь к роли посредника, министр иностранных дел Англии Иден заявил, что военные действия в Северном Китае не спровоцированы Японией, и что акта агрессии Япония не совершила, и что в Китае нет войны, а только конфликт «локального» характера[6]. Стремясь перехватить инициативу, государственный секретарь США Хэлл заявил 21 июля японскому послу Сайто, что правительство США готово принять участие в разрешении конфликта между Японией и Китаем[4]. Таким образом, ни США, ни Англия не признали действия Япония агрессивными, а, напротив, наперебой предлагали агрессору свои услуги. Необходимо также иметь в виду, что США и Англия были для Японии главными поставщиками военно-стратегических материалов и усилением своих поставок способствовали возникновению и расширению войны. За первые шесть месяцев 1937г. монополии США продали Японии железа, стали, меди, нефти гораздо больше, чем за соответствующий период 1936г. Американские поставки дефицитных материалов возросли в 1937г. более чем в 3 раза по сравнению с 1936г. Структура экспорта США в Японию резко изменилась за счет повышения удельного веса военных материалов. Если в 1937г. весь американский экспорт по сравнению с 1936г. увеличился на 41%, то экспорт военных материалов за то же время возрос на 124%. Из всего ввоза в Японию материалов и оборудования для использования в военных целях поставки США составляли 54,4%[3]. Большое значение для Японии имели также закупки военно- стратегических материалов в Англии и странах Британской империи. Английские поставки составляли 17% всего импорта японских военных материалов. Совершенно иной была картина в отношении торговли с Китаем. В связи с войной, и особенно японской морской блокадой, торговля США и 198 Англии с Китаем стала быстро сокращаться: если экспорт США в Китай за первое полугодие 1937г. составлял 115386 тыс. долл., то за второе полугодие того же года он упал до 73473 тыс. кит. долл. В сентябре 1937г. торговля США через Шанхай сократилась в 7 раз по сравнению с июлем того же года, а Англии в 4,5 раза[5]. Это также резко ухудшило экономическое положение Китая. 30 августа 1937г. правительство Китая направило генеральному секретарю Лиги Наций сообщение об агрессивных действиях Японии в Китае. Англия и Франция, занимавшие в Лиге Наций ведущее положение, не были намерены выступать против Японии. Желая выяснить позицию США, не состоявших членом Лиги Наций, Лондон обратился к американскому правительству с вопросом, будет ли оно представлено в Женеве. США ответило согласием. 15 сентября состоялось открытие очередной Ассамблеи Лиги Наций, перед которой стояла задача: обсудить ситуацию на Дальнем Востоке в связи с вероломным вооруженным вторжением Японии в Китай. Лига Наций не могла отказать Китаю в его просьбе, т. к. статья 10 Устава Лиги обязывала ее гарантировать территориальную неприкосновенность и политическую независимость каждого члена Лиги. Кроме того, статья 16 Устава провозглашала, что война против одного из членов Лиги означает совершение акта войны против всех остальных членов Лиги, и предусматривала к агрессору экономических и военных санкций против агрессора[4]. В день открытия сессии Ассамблеи представитель китайского правительства Веллингтон Ку призвал Лигу Наций помочь Китаю. Но, несмотря на важность разыгравшихся на Дальнем Востоке событий, Ассамблея не имела особого желания обсуждать просьбу Китая. Только представитель СССР М. М. Литвинов указал, что сохранить мир возможно лишь путем коллективного отпора агрессии и последовательного проведения коллективной безопасности, с помощью активной борьбы за мир против войны. Предложения Советского Союза не были, однако, рассмотрены Ассамблеей. Последняя предложила Дальневосточному совещательному комитету 23-х, созданному еще в период захвата Японией Северо- Восточного Китая, изучить сложившуюся ситуацию в Китае[4]. Таким шагом Лиги Наций Япония была вполне удовлетворена. Она направила дополнительные войска в Китай. Японские самолеты бомбили города Китая, убивая тысячи мирных жителей. В связи с этими событиями по всему миру прошли демонстрации с требованиями совместных действий всех государств против агрессии Японии в Китае. Но Лига Наций не делала никаких попыток к серьезному рассмотрению вопроса о событиях в Китае. 199 21 сентября состоялось первое заседание Комитета 23-х. Приглашенные на заседание участники конфликтов — Япония и Италия отказались прислать своих представителей. Однако и после этого комитет продолжал бездействовать[1]. Китайский народ и мировая общественность были возмущены позицией западных держав и Комитета 23-х. 21 сентября китайский представитель направил генеральному секретарю Лиги Наций ноту, в которой сообщал, что Япония продолжает бомбардировку китайских городов и настоятельно просил положить конец бесчеловечным действиям Японии. Правительства США, Англии и Франции не могли больше делать вид, что ничего не произошло. Они направили в Токио формальные ноты протеста против воздушных бомбардировок Нанкина, Кантона и других городов[2]. Но Лига Наций и в этот напряженный момент продолжала бездействовать. Однако 27 сентября Комитет 23-х собрался на очередное заседание, единственным решением которого было решение создать специальный подкомитет для изучения положения на Дальнем Востоке. 3 октября китайская делегация вручила генеральному секретарю Лиги Наций ноту, перечислявшую новые факты зверства агрессора. В тот же день представитель японского министерства иностранных дел официально заявил, что никакие резолюции не смогут заставить Японию отказаться от принятого ею курса. По всему миру вновь прокатилась волна возмущения. Народы требовали от Лиги Наций не резолюций, а действий. Антияпонское движение охватило самые различные слои общества в Великобритании. И английское правительство не могло с этим не считаться. 1 октября британское посольство вручило госдепартаменту США меморандум, в котором говорило, что «готово рассмотреть вопрос о бойкоте Японии, хотя оно и не совсем уверено в его эффективности»[2]. Спустя пять дней госдепартамент ответил, что американское правительство не намерено принимать участия в санкциях против Японии. 5 октября сессия Ассамблеи Лиги Наций приступила к обсуждению рекомендаций Комитета 23-х. Снова в проектах резолюций действия Японии не были названы агрессивными. Резолюция, принятая на сессии, рекомендовала всем членам Лиги воздержаться от всяких действий, направленных к ослаблению сопротивления Китая, и предлагала рассмотреть, насколько они могут индивидуально оказать помощь Китаю. В результате Лига Наций по существу отказалась выступить против Японии и помочь, как то предписывалось статьей 16 Устава, жертве агрессии — Китаю. Становилось очевидным, что Лига Наций продолжала, как и прежде политику уступок агрессору. Как известно, при ее систематическом попустительстве Япония оккупировала Северо- 200 Восточный Китай, Италия захватила Абиссинию, германо-итальянский фашизм проводил вооруженную интервенцию против Испанской Республики[2]. Таким образом, Лига Наций, западные державы и США оставили китайский народ в одиночестве перед лицом японской агрессии, отклонив предложения СССР об организации коллективного отпора агрессору. К этому времени Чан Кайши убедился в тщетности надежд на поддержку Китая в конфликтах с Японией со стороны Лиги Наций, Англии и США. И в поисках союзников против дальнейших домогательств Японии стал интересоваться возможностью улучшения отношений с Советским Союзом. СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 1 Дубинский А. М. Советско-китайские отношения в период японо¬китайской войны, 1937-1945/ А. Дубинский. - М., 1980. 2 История войны на Тихом океане. Т. 2./ Под общ. ред. Б. П. Поспелова. - М.,1957. 3 Ледовский А.М. «Китайская политика США и советская дипломатия, 1942-1954гг.» 4. Ледовский А. М. СССР, США и народная революция в Китае/ А. М. Ледовский. - М., 1979. 5. Севостьянов Г. Н. Политика великих держав на Дальнем Востоке накануне Второй мировой войны/Г. Севостьянов. - М., 1961 6. Сладковский М. И. Очерки экономических отношений СССР с Китаем/ М. Сладковский. - М., 1957. ӘОЖ 340.12 Қабышев Ғ., Темірбеков Ж.Р. Қазақ Гуманитарлық Заң Университеті Астана қ., Қазақстан Республикасы ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ ҚҰРУ ТУРАЛЫ КЕЙБІР ОЙЛАР Құқықтық мемлекет концепциясы авторларының бірі И. Канттың пайымдауынша азаматтық-құқықтық жағдай мынадай қағидаларға негізделген: адам ретіндегі қоғамның əрбір мүшесінің бостандығы; мемлекет мүшесі ретіндегі оныың басқаларымен теңдігі; азамат ретіндегі қоғамның əрбір мүшесінің дербестігі [4; 79 б.]. Құқықтық мемлекет əділдікті жақтайды, кең мағынада құқықты қорғайды, негізгі міндеті – адам құқықтарын қорғау. Қазіргі кезде құқықтық мемлекет концепциясы 201 адам құқықтары мен бостандықратымен тығыз байланыста қарастырылады жəне адам жəне тұлғаның жеке, азаматтық, саяси жəне экономикалық құқықтарының қорғалуын білдіреді. Құқықтық мемлекет және халықаралық құқық Елбасы Н.Ә. Назарбаев «Қазақстанның болашағы – қоғамның идеялық бірлігінде» атты еңбегінде құқық реформасының маңыздылығы мен күрделілігі экономикалық реформамен тең екендігін атап, құқықтық мемлекет құруды мемлекетің өзінен бастау керек деп көрсетті [1; 36 б.]. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің бұрынғы мүшесі А.К. Котовтың айтуынша Қазақстан əрқашан ел болды, алайда коммунистік партиялық мемлекет құлағаннан кейін тəуелсіз мемлекет болып, халық өмірінің əлеуметтік-экономикалық жəне қазақ жерінде өзінің барлық азаматтарының құқығы мен бостандығын қорғауға жəне қамтамасыз етуге қабілетті мемлекет ретінде дербес даму қажеттілігіне тап болды [5]. Қазіргі күні дүние жүзінде, тұтастай алғанда Батыс пен Шығыстағы əлеуметтік, саяси, экономикалық өзгерістер адам құқығын қорғауда арнайы пікірталас тудыратын жағдайға əкеліп отырғанын көреміз. Адам құқығын еркін дамыту үшін қоғамдағы мемлекет адамның ішкі дүниесі мен табиғи еркіндігіне сəйкес құқықтық заңдарды қабылдауы тиіс. Қоғамдағы құқықтың даму моделі əр халықтың сол құқықтың мазмұнын түсінуі, қабылдауына байланысты болады. Жетілген конституциялық құқық түрі ретінде өз азаматтарына сол уақыт кезеңіне сəйкес құқық пен бостандықтың ең жоғары еркіндігін беруі болып табылады [3; 50-51 б.]. Бүгінгі күнде адам құқығы мен бостандықтары бүкіл əлем жұртшылығының назарын өзіне аударуда. Адам құқығы мен бостандығы жайлы өзге мемлекеттердің ұстанымы əр түрлі болғанымен халықаралық құқық ізгілендіріп, барлық мемлекеттер құқыққа оң көзбен қарап, адам құқығы мен бостандықтарына ерекше мəн берілуде. Әлем елдері құқықтарын халықаралық құқық стандарттарына сəйкестендіруді жүзеге асыруды, əлеуметтік-экономикалық даму барысында адам құқығы мен бостандықтарына мəн беруді бірінші орынға қойып отыр [2]. Құқықтық мемлекетті қалыптастыру үшін еліміздің ішкі жағдайын ғана емес, сонымен қатар сыртқы жағдайларын да жан-жақты қарастыру қажет. Құқықтық мемлекет халықаралық құқықтың қағидаларын айналып өте алмайды. Міне, осыдан ішкі заңдардың қалыптары мен халықаралық құқық қаидаларының ара қатынасы мəселесі туады. Құқықтық мемлекеттің басты белгісі бұл – заңның үстемдігі. Мұнда ең алдымен, бүкіл əлемдік мəселелермен байланысты халықаралық құқықтық талаптардың іс жүзіндегі заңдық айқындамасын анықтап алуымыз қажет [8; 101-102 б.]. Халықаралық құқықтық қалыптары мемлекеттің ішкі заңдарынан басым тұра ма? Әрине, қарастырып отырған жүйелердің өздеріне тəн 202 ерекшеліктері болғанымен, халықаралық жəне мемлекеттің ішкі құқықтарының ортақ қайнар көзі келісім шарттарды, құқықтық əдет- ғұрыптарды қамтиды. Осы екі жүйеге ортақ нəрсе – ол бостандық, теңдік, əділеттілік, ізгілік сияқты құндылықтарға бет алу болып табылады. Заңның ең басты мүддесі – осы құндылықтарды қорғау екенін білеміз. Құқықтық мемлекет құру жолындағы Конституцияның рөлі Қазақстан мемлекеті құқықтық мемлекет құру жолына бірден түскен жоқ, ұзақ тарихы бар үлкен ұлы далада құқықтық мемлекет құру оңайға соққан жоқ. Кез келген ел үшін құқықтық мемлекет құрудың негізгі шарты – ол елдің Ата заңы болу керек. Қазақстан Республикасының Конституциясының қалыптасуы бірнеше тарихи, күрделі, өтпелі кезеңдерді қамтиды. Сондықтан, Қазақстан Республикасының Конституциясының негізгі даму кезеңдері мен ерекшеліктерін қарап өтейік. 1993 жылғы Конституция бойынша Қазақстан Республикасы парламенттік республика ретінде құрылды. Ол дегеніміз, мемлекет басшысы Президент болды, ал Үкімет Парламент алдында есеп берді. 1995 жылы қабылданған Конституцияның ерекшелігі – Қазақстан Республикасы Президенттік Республика болып қалыптасуында. Конституцияда заң шығарушы билік Парламенттің құзырында, ал атқарушы билікті Үкіметтің жүзеге асыруы жəне оның басшысы ретінде Президенттің болуы. Үкімет Парламент алдында емес, Президент алдында есеп береді жəне Үкімет мүшелерін Президент өз қалауы бойынша қызметке тағайындайды жəне босатады. Сот билігі конституцияға сəйкес үш деңгейге бөлінеді: Жоғарғы сот, облыстық соттар жəне оған теңестірілген соттар, аудандық, қалалық соттар. Конституциямыздың кіріспе бөлімінде: «Біз ортақ тарихи тағдыр біріккен Қазақстан халқы байырғы қазақ жерінде мемлекеттілік құра отырып, өзімізді еркіндік, теңдік жəне татулық мұраттарына берілген бебітшіл азаматтық қоғам деп ұғына отырып, дүниежүзілік қоғамдастықта лайықты орын алуды тілей отырып, қазіргі жəне болашақ ұрпақтар алдындағы жоғары жауапкершілігімізді сезіне отырып егемендік құқығымызды негізге ала отырып, осы Конституцияны қабылдаймыз» делінген [6]. Осы жердегі кейбір тұжырымдамаға тоқтап өтсек. Ортақ тарихи тағдыр біріккен Қазақстан халқы деп мұнда еліміздің күрделі өтпелі кезеңдерден өткендігін жəне құқықтық мемлекет ретінде бірден қалыптаспағанын, сондай-ақ мəтінде қазақ халқы деп емес, Қазақстан халқы деп берілуі елімізде ұлтаралық теңділіктің айрақша нысаны орнағандығын байқауға болады. Сан ғасырлар бойы еліміз тəуелсіздігі үшін күрескен тек қана қазақ халқы ғана емес сонымен қатар əр түрлі ұл өкілдерінің сол қиыншылықты бірге көргендігін ескеруіміз керек. 203 Сондай-ақ ҚР Конституциясының 1-ші бабында Қазақстан өзін демократиялы, зайырлы, құқықтық жəне əлеуметтік мемлекет ретінде қалыптастырады, оның ең қымбат қазынасы адам, адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары делінген [6]. Осы жерде соңғы сөйлемді негізге ала отырып, Қазақстан Респубилкасы құқықтық мемлекет құру жолында негізгі қадамдар жасады деп тұжырымдауға болады. Құқықтық мемлекеттің маңызды факторларының бірі – заң талаптарын орындауға барлық мемлекеттік органдардың, лауазымды адамдардың бірдей міндеттілігі. Зандар, ең алдымен мемлекеттен, оның органдарынан бастау алады. Сондықтан, мемлекеттің өзі заң талабын орындауға бірінші кезекте міндеттенеді. Барлық жағдайда да заңдардың орындалуы мемлекетке, оның орындарына келіп тіреледі. Мемлекеттік органдар не оның жүзеге асырылуын қадағалайды, не ол заңдарды өздері қолданады, не олар заңдардың орындалуы мемлекетке, оның органдарына келіп тіреледі. Қорытындылай келгенде құқықтық мемлекет белгілеріне сай еліміздегі саяси тұрақтылық, құқықтық реформалардың жедел яғни қарқынды жүруі, қолданылып жүрген заңнамалардың біркелкі орындалуы мен сапалы нысанға ие болуы еліміздің негізгі заңының қызметінің нəтижесі деп ойлаймын. Мемлекетіміздің дамуы, өркендеуі, дүние жүзі мемлекеттерінің алдыңғы қатарында болуы жəне құқықтық мемлекет құру үшін құқықтық білімді, тəрбиені жүзеге асыруды биік деңгейге қою қажет. Менің ойымша, заман талабына сай келетін құқықтық сауаттылық, жоғары құқықтық мəдениет пен құқықтық сана құқықтық мемлекетті орнықтырудың алғышарты болып табылады. ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1. Ағыбаев А. // Вестник университета Қайнар. 2013. №3. 36 бет. 2. Абайдельдинов Е.М. Права человека в РК: соотношение международного и национального законодательства // Научные труды «Әділет», 2003. №1. 3. Еділ Қ. // Әділ сот. 2013. №1. 50-51 беттер. 4. Кант И. Соч. в шести томах. Т. 4. 2. М., 1965. 79 бет. 5. Котов А.К. Конституционное становление Казахстана как нового независимого государство // Научные труды «Әділет». – Алматы, 1997. №1. 6. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 7. Назарбаев Н.А. Законопослушание и правопорядок – основа нашей Стабильности // Казахстанская правда. 2002. 30 март. 8. Уразымбетов Т.Е. // Қазақстанның ғылымы мен өмірі. 2013. №1. 101-102 беттер. 204 УДК 316.3 Ларицкая М. Томский государственный университет г.Томск, Россия ПОЛИТИКА ЕВРОПЕЙСКОГО СОЮЗА В СФЕРЕ ЗАЩИТЫ МАТЕРИНСТВА И УРЕГУЛИРОВАНИЯ СЕМЕЙНЫХ И ТРУДОВЫХ ОТНОШЕНИЙ жүктеу/скачать 2,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|