Сборник материалов международной научно-практической

244 
 
нанести удар по целям, расположенным в странах Запада. Обвиняя Иран в 
разработке ядерного оружия, а также осуществлении секретной программы 
по созданию химических и биологических вооружений, Э. Халеви выразил 
в  своем  лице  заинтересованность  Израиля  в  том,  чтобы  заручиться 
поддержкой  Запада  против  Ирана,  который  остается  его  самым 
непримиримым врагом [1]. 
Зная  нынешнее  состояние  отношений  между  Ираном  и  Израилем, 
трудно поверить, что чуть больше тридцати лет назад они были образцом 
межгосударственного  диалога  в  ближневосточном  регионе.  Иран 
поставлял  в  Израиль  нефть,  газ,  различное  минеральное  сырье, 
продовольствие,  предметы  широкого  потребления.  Молодое,  на  тот 
момент,  еврейское  государство  делилось  с  Ираном  своим  опытом  в 
сельском хозяйстве, медицине, науке, передовых технологиях. Воздушная 
линия  между  двумя  странами  была  одной  из  интенсивных  в  регионе  за 
счет  ежедневной  перевозки  в  обоих  направлениях  студентов, 
специалистов, туристов. Сотни израильских советников трудились во всех 
регионах  Ирана.  Более  того,  израильская  внешняя  разведка  Моссад 
приняла  весьма  активное  участие  наряду  с  ЦРУ  в  создании  иранской 
разведслужбы  САВАК  и  сотрудничала  с  последней  вплоть  до  1979  года, 
когда  в  стране  изменился  режим,  что  повлекло  за  собой 
внешнеполитическую переориентацию [2]. 
Главной фактором столь резкого поворота принято считать главную 
концептуальную  идею  нового  режима  –  необходимость  экспорта 
совершившейся  в  Иране  исламской  революции  поначалу  на  просторы 
ближневосточного  региона.  Еврейское  государство,  находящееся  в  самом 
сердце  исламского  мира,  оказалось  существенной  помехой  реализации 
таких  планов.  И  до  сих  пор  идеи,  заложенные  еще  в  тот  период, 
используются в целях вытеснения и устранения Израильского государства. 
Надо  признать,  что  режим  исламской  республики  утвердился  в 
Иране  волей  ее  народа  на  основе  проведенного  весной  1979  г. 
референдума.  Однако  такой  вид  политического  устройства  вовсе  не 
препятствует диалогу с представителями других религий. Да и в одном из 
первых израильских политических заявлений по поводу прихода к власти в 
Иране  нового  руководства  было  декларировано,  что  Израиль  готов 
сотрудничать с новым режимом, поскольку он одобрен народом и потому 
легитимен. 
С  инициативой  полного  пересмотра  сложившегося  статус-кво 
выступил лидер революции аятолла Рухолла Хомейни. Почти сразу после 
революционных событий февраля 1979 г. он заявил, что прежний порядок 
вещей  его  никоим  образом  не  устраивает,  и  в  одностороннем  порядке 
разорвал дипломатические отношения с Израилем. 
Соединенные  Штаты,  в  свою  очередь,  особо  отмечают  положение 
дел  в  ирано-израильском регионе и  всячески помогают  Израилю  военной 

245 
 
техникой  и  материально-технической  базой.  Например,  4  июля  2003  г., 
после  того,  как  стало  известно  о  том,  что  в  июне  2003  г.  руководство 
Государства Израиль, озабоченное ядерной программой Ирана, подписало 
контракт  на  319  млн.  долларов  о  покупке  5  тыс.  управляемых  бомб 
производства  США,  из  них  500  –  GBU-28  (2270-килограммовая  бомба  с 
лазерным  наведением,  предназначенная  для  уничтожения  объектов, 
расположенных глубоко под землей), в Haaretz появилась статья с громким 
заголовком: «Иранская ракета сможет достичь Израиля» [3]. 
Другая  не  менее  серьезная  опасность  заключалась  в  том,  что 
развитие  иранской  ядерной  программы  может  спровоцировать  на 
аналогичные  действия  страны,  расположенные  на  Ближнем  Востоке.  В 
связи  с  этим  24  апреля  2006  г.  Haaretz  в  статье  «Ядерный  опыт  Ирана 
может  быть  заразителен»  писала:  «Военно-гражданский  комитет  Израиля 
пришел  к  заключению,  что  за  Ираном  могут  последовать  другие 
мусульманские страны на Ближнем Востоке, развивая собственное ядерное 
вооружение…  Существенная  часть  доклада  посвящена  ядерной  угрозе 
Израилю. Иран может разжечь весь Ближний Восток и представлять собой 
угрозу  для  существования  Израиля.  Комитет  полагает,  что  если  Иран 
получит  ядерное  оружие,  то  другие  мусульманские  страны  Ближнего 
Востока  попытаются  последовать  его  примеру»  [4].  Подобного  рода 
материалы,  во  множестве  появлявшиеся  в  СМИ  Государства  Израиль, 
конечно  же,  не  могли  не  оказать  своего  воздействия  на  состояние 
массового  сознания  жителей  Государства  Израиль  и  их  мнение  в 
отношении иранской ядерной программы. Они проявляли беспокойство в 
связи с тем, что Иран, вероятно, окажется в числе ядерных держав (рис. 1). 
 
 
 
 
Рисунок 1 - Беспокойство жителей Государства Израиль и американцев в связи с 
получением Ираном собственного ядерного оружия
. 
 
Для  жителей  Государства  Израиль  превращение  Ирана  в  ядерную 
державу,  учитывая  тот  факт,  что  Иран  отказывается  признать  Израиль  в 
качестве  субъекта  международного  права,  означает  усиление  угрозы,  и 
более  того,  усилия  Ирана  в  рамках  своей  ядерной  программы,  с  точки 

246 
 
зрения  жителей  Израиля,  представляют  собой  угрозу  для  существования 
Государства Израиль. 
В  заключении  можно  сказать  лишь  одно:  опасения  по  поводу 
эскалации  конфликта,  которые  приведут  к  серьезным  последствиям  в 
регионе, и поставят под вопрос само существование Государства Израиль 
небезосновательны. Хотя говорить о скором продвижении положительных 
для  обеих  сторон  результатов  урегулирования  ситуации  глупо  и 
нецелесообразно.  Однако  стоит  учесть  тот  факт,  что  переговоры  между 
странами,  владеющими  ядерным  потенциалом  и  Ираном,  которые 
проводятся  уже  сейчас,  позволят  в  будущем  найти  общий  язык  и  с 
Израилем.  
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
 
1. The Times. June, 28. 2002. 
2.  Симонов  В.  Ирано-израильские  отношения  вчера  и  сегодня 
[Электронный ресурс] / В. Симонов // Интернет-журнал «Новое Восточное 
Обозрение».  - Режим доступа: http://ru.journal-neo.org/2013/10/07/rus-irano-
izrail-skie-otnosheniya-vchera-i-segodnya-chast-1/ 
3. Haaretz. July, 4. 2003. 
4. Haaretz. April, 24. 2006 
 
 
ӘОЖ 596 
Октябрь Б. 
С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті 
Өскемен қаласы, Қазақстан Республикасы 
 
ҰЛАН ЖЕРІНДЕГІ ТАРИХИ ОРЫНДАР 
 
Шығыс Қазақстан өлкесі тарихи мұраларға бай мыңдаған жылдар ата 
қонысымызға  айналған  құтты  мекен.  «Түркілердің  барлығы  енші  алып 
тарасқанда»  қара  шаңырақ  қарт  алтай  халқымызға  мекен  болып  қалды. 
Елбасымыздың  өзі  айтқандай  «халқымыздың  тарихында  біз  ұялатын 
беттер  жоқ».  Сондықтанда  бүгінгі  таңда  осынау  басты  мақтанышымыз 
болатын тарихымызды кеңінен насихаттауымыз, ұрпағымыздың санасына 
сіңіруіміз  қажет.  Ғасырлар  бойы  осы  жерімізде  əлемді  мойындатқан 
қаншама  алпауыт  мемлекеттеріміз  болғандығын бүгінгі  ұрпақ  бірі  білсе  - 
бірі  білмес.  Арғысы  ғұндардан  басталса,  бергісі  Алтын  Орда 
мемлекеттерін  құрушы  ретінде  танылған  ата  бабаларымыз  керемет  ерлік 
пен  хас  батырлықтың  үлгісі  болды.  Өкінішке  орай  бүгінгі  таңда  осы  ата 
бабаларымыз  құрған  алпауыт  мемлекеттеріміз  аз  насихатталуда,  тіпті 
бөтенсіне қарайтынымызда рас. Шындығында осы мемлекеттердің тікелей 
мұрагері біздің халқымыз, негізгі 

247 
 
территориясы  біздің  жеріміз  екендігін  ұмытпауымыз  керек.  Қазақ 
Алтайы,  шығыс  жері  –  бірнеше  мыңдаған,  жүздеген,  ондаған  жылдар 
тарихынан əр түрлі мағлұматтар беретін ескерткіш түрлеріне өте бай. 
Шығыс  Қазақстан  облысының  Ұлан  ауданы  тарихында  көптеген 
əкімшілік  өзгерістер  болған.  Сонау  жоғарғы  палеолит  дəуірінде  пайда 
болып, қазіргі заманға дейін 1928 жылғы 17-қаңтарда Ленин, Тарғын, Ұлан 
болыстары  мен  Өскемен  уезіне  қарасты  Пролетар  болысының  бір  бөлігі 
есебінен  құрылған.  Орталығы  -  Сібе  кенті  (1928  жылғы  3-қыркүйекте 
ВЦИК бекіткен [1]. Селолық Советтер: № 1-17, Белян, Буре, Өртең-Бұлақ, 
Ахмер, Алебастр.  
1932  жылғы  2-ақпандағы  Қазақ    АССР  ЦИК  Президиумының 
шешімімен  аудан  құрамында  15  селолық  Совет  бекітілген:  Айыртау, 
Блюхер,  Борсақ,  Егінсу,  Қызылтас,  Манат,  Новобрат,  Никитин,  Сібе, 
Скалистый, Сарыөзек, Тарғын, Тайынты, Ұранхай, Үшбұлақ. 1940 жылғы 
24-ақпандағы Шығыс Қазақстан облыстық атқару комитетінің қаулысымен 
Манат  жəне  Тайынты  сельсоветтері  Бұқтырма  ауданының  құрамына 
берілді.  Қазақ  ССР  Жоғарғы  Советі  Президиумының  1943  жылғы  11-
мамырдағы  Жарлығымен  Борсақ    селолық  Советі  Айыртау  ауылдық 
Советімен біріктірілді.  
Қазақ  ССР  Жоғарғы  Советі  Президиумының  1954  жылғы  13-
тамыздағы  Жарлығымен  Новобогат  селолық  Советі  таратылып,  мына 
сельсоветтер біріктірілді:  
- Сарыөзек пен Қызылтас - Қызылтасқа  
- Сібе мен Крупский - Крупскийге; 
-  Ұранхай мен Скалистое - Скалистоеға.  
Қазақ  ССР  Жоғарғы  Советі  Президиумының  1958  жылғы  28-
қазандағы  Жарлығымен  Егінсу  сельсоветі  мен  Мыңшұңқыр  ауылсоветі  - 
Егінсу  сельсоветіне  біріктіріліп,  Қызылтас  сельсоветі  Қанай  сельсоветі 
болып өзгертілді[2]. Шығыс Қазақстан облыстық атқару комитетінің 1961 
жылғы 27-мамырдағы шешімімен Бұқтырма ауданынан Белогор поссоветі 
мен  Тайынты  сельсоветі  Ұлан  ауданына  берілді.  Шығыс  Қазақстан 
облыстық  атқару  комитетінің  1961  жылғы  11-қыркүйектегі  шешімімен 
Айыртау  ауылсоветі  Егінсу  сельсоветіне  қосылды.  Қазақ  ССР  Жоғарғы 
Советі  Президиумының  1963  жылғы  2-қаңтардағы  Жарлығымен  аудан 
таратылды.  Аблакет,  Егінсу,  Қанай,  Крупский,  Тайынты,  Тарғын 
сельсоветтері  Таврия  ауданына,  Асубұлақ,  Ақтау  кенттері  Серебрянка 
қалалық Советінің құзырына берілді.  
Қазақ  ССР  Жоғарғы  Советі  Президиумының  1966  жылғы  31-
қаңтардағы  Жарлығымен  қайта  құрылған  Ұлан  ауданының  (орталығы  - 
Никитинка  селосы)  құрамына  мына  сельсоветтер  енгізілді:  Аблакет, 
Егінсу,  Қанай,  Крупский,  Тайынты,  Тарғын;  Асубұлақ,  Ақтау,  Огневка 
кенттері.  

248 
 
Қазақ  ССР  Жоғарғы  Советі  Президиумының  1975  жылғы  30-
желтоқсандағы  Жарлығымен  Алмасай  сельсоветі  құрылды.  Қазақ  ССР 
Жоғарғы Советі Президиумының 1997 жылғы 23-мамырдағы Жарлығымен 
ауданға  таратылған  Таврия  ауданының  аумағы  беріліп,  Ұлан  ауданының 
орталығы  болып  Молодежный  кенті  белгіленді.  1999  жылғы  1-қаңтардан 
аудан құрамында төмендегідей ауылдық округтер бар: Алмасай, Аблакет, 
Айыртау,  Азов,  Багратион,  Бозанбай,  Гагарин,  Егінсу,  Каменка,  Таврия, 
Тарғын,  Т.  Тохтаров,  Саратов,  Өскемен  жəне  Молодежный,  Асубұлақ, 
Огневка, Белогор кенттік əкімшіліктері енеді.  
Қазақстан  Республикасының  Шығыс  Қазақстан  облысындағы  Ұлан 
ауданында 70 жылдан  артық көптеген зерттеушілердің  назарын  аудартып 
жүрген  Ақбауыр  табиғи-тарихи  ескерткіші  орналасқан.  Мұнда  С.С. 
Черников,  Ф.Х.  Арсланова,  З.С.  Самашев,  А.А.  Ткачев,  И.Ю. 
Недосековалар  сияқты  кəсіби  зерттеушілермен  қатар,  облысымыздың 
өлкетанушылары мен қарапайым əуесқойлар келіп зерттеу жұмыстарымен 
айналысқан.  
Мақаладағы  «Ақбауыр»  термині  -  орналасқан  ауданның  атын 
белгілеу  үшін  қолданылған.  Оның  орталық  бөлігінде  Ақбауыр  шатқалы 
(тақтатас  пен  граниттегі  петроглифтер,  əр  кездегі  жерлеу  орындары, 
бұрынғы  коныстардың  қалдықтары),  Қоржымбай  шоқысы  (жазулар  бар 
үңгір),  Қызылтас  сілемі  (əр  кездегі  жерлеу  орындары,  таралып  шыққан 
тастар  тізбегі  бар  обалар,  петроглифтар),  Сағыр  ауылы  (петроглифтердің 
үлкен шоғыры, бұрынғы коныстардың қалдықтары) орналасқан. Ауданның 
басқа аймақтарындағы ғажайып табиғи алқаптарда, кішігірім мекендердің 
бұрынғы  орындары  болғандығы,  таулы  қазбалардың,  бəлкім  кен  өндіру 
орталықтары,  əр  кездегі  жерлеу  орындары  мен  петроглифтердің 
болғандығы  анықталған.  Осы  аталғандардың  бəрі  тұтастай  бір  аумаққа 
кіретін  кешен  болып  табылады.  Ақбауыр  аумағында  орналасқан  Сағыр, 
Қамысты,  Қошынай,  Бестерек,  Алдай  атты  алқаптарында  тасқа  қашалып 
салынған  суреттер  көптеп  кездеседі.  Олардың  басым  көпшілігі 
петроглифтардан тұрады, сондай-ақ Сағыр, Ақбауыр үнгірлерінде жазулар 
да  бар.  Олардың  əр  қайсысы  жазықтық  (горизонталды  жəне  вертикалды), 
стиль, тасқа қашау техникасы жағынан (граффити жəне тегістеу), уақыты 
жағынан (қола дəуірінен бастап ерте көшпенділердің дəуіріне дейін) жəне 
де  сурет  түрлері    жағынан  (текелердің  суреттері  басым,  адам  тəріздес 
мүсіндер  қызығушылық  танытады)  əртүрлі.  Суреттер  салынған  үңгірлер 
біршама  қашықтықты  алып  жатыр  (  1  км  артық).  Ақбауыр  ауданында 
қорғандар  мен  молалар  көптеп  кездеседі.  Олардың  ішінде  айрықша 
зерттелгендері Қызылтас I жəне II болып табылады.  
XX  ғасырдың  80  жылдарында  «Ақбауыр»  түсінігі  ежелгі 
астрономиялық  кешен  түсінігімен  аттас  болып  кетті[3].  Өкінішке  орай, 
көптеген  зерттеулер  (З.С.Самашев,  Е.В.Курдаков,  Л.С.Марсадолов) 
«астрокешен»  түсінігін  түрліше  талқылайды.  Осы  мəселе  жөнінде  алуан 

249 
 
болжамдар  жасалғанымен,  ресми  мəлімдеме  болмағандықтан  аталмыш 
кешенге  ерекше  назар  аударылуда.  З.С.  Самашевтың  мəлімдеуі  бойынша 
Ақбауыр  үңгірінде  Жеті  қарақшы  жұлдызына  бақылаулар  жүргізілген[4]. 
Л.С. Марсадоловтың пікірінше зерттеу нысандары: Күн, жұлдызды аспан, 
Тауешкі  шоқжұлдыздары  болған[5].      Е.  В.  Курдаков  жартастағы  табиғи 
ойықтарды  «астрокешен»  деп  атайды[6].  Оның  пікірінше  аталмыш 
ойықтар арқылы наурыз айында, күннің айналып ұзарып барып тоқырауы 
жəне  күннің  қысқарып  барып  тоқырауы  кездерінде  Күн  өтеді.Ақбауыр 
табиғи-тарихи  ескерткішін  табиғи  жəне  антропогенді  факторлардың 
(климат,  жел,  су  эрозиясы,  мүк  пен  қына  пайда  болуы,  тақтатас  пен 
граниттердің  табиғи  бүлінуі)  əсерінен  қорғауымыз  қажет.  Айта  кететін 
жайыт,  бұл  өңірге  адамның  шаруашылық  əрекеті,  адамдардың  жүргізетін 
өзіндік  қазба  жұмыстары,  айуандық  іс-əрекеттерінің  тигізетін  əсері  көп. 
Көптеген  бірегей  табиғи  жəне  тарихи  нысандар  орналасқандықтан, 
Ақбауыр табиғи-тарихи ескерткішінің аймағы Шығыс Қазақстан бойынша 
ең көп зерттелген нысан болып табылады.        
Ұлан ауданынының Бозанбай ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 15 
шақырым  жерде,  республикалық  маңызы  бар  тарих  жəне  мəдениет 
ескерткіштерінің  бірегейі  –  XVII  ғасырдың  буддалық  бекініс-монастырі 
орналасқан.  Ол  бұрынғы  замандардан  бері  танымал  ғалымдардың 
қызығушылығын  туғызып  келе  жатқан  құнды  жəдігер.  XV  ғасырдың 
екінші  жартысында  Шығыс  Қазақстанды  жоңғарлардың  батыс-моңғол 
тайпалары басып алады. Бұл олардың тарихтағы үлкен көшпенді империя 
құру  жолындағы  талпыныстарының  соңғысы  еді.  Жоңғарлық  феодал-
тайшылар  бекіністер  мен  буддалық  ғибадатханалар  сала  отырып,  осы 
аймақты  толық  игеруге  тырысып  бақты.  Осының  салдарынан  1654  жылы 
Аблай тайшы Қалба жотасындағы Сібе өзендерінің етегіне діни кітапхана 
мен  буддалық  ғибадатханадан  тұратын  бекініс  тұрғызды.  Жоңғарлар 
арасындағы  өзара  соғыстың  салдарынан  1671  жылы  Галдан  Аблайкитті 
басып алады. Бұл соғыстың егжей-тегжейі белгісіз. Аблайкитті басып алу 
шапқыншылығында ламалар тұрған екінші қабат қана жанып кеткен. Өзіне 
лама  дəрежесін  алған  Галдан  ғибадатханаға  тиіспеді  (ғимараттың 
алдындағы құрылыстар жай ғана аздап бүлінген). Ғибадатхана кітапханасы 
мен  бекініс  қабырғалары,  сол  бетінше  жылдар  бойында  қирап  жойылуға 
душар  болып  қала  берді.  Аталмыш  ескерткішті  зерттеудегі  XVII  ғасыр 
саяхатшыларының  жазбалары  аса  құнды,  атап  айтқанда  (1654-1658  ж.) 
Ф.И. Байковтың Қытайдағы жазбалары. 1654 жылы Мəскеу үкіметі Қытай 
елімен  келіссөз  жүргізуге  Ф.И.  Байковтың  басшылығымен  елшілік 
жібереді.  Ресей  елшісі  Бейжінге  Аблай  тайшының  иеліктері  арқылы  жол 
тартып,  сол  жерде  қыстап  шығады.  Ф.И.  Байков  Аблайкиттің 
құрылысының барысына куə болып, Аблайда 7 ай мен 7 күн қонақтайды. 
Оның  жазбалары  бойынша  құрылыс  1654  жылы  басталып  шамамен  1 
немесе 2 жылдан кейін аяқталды. Ф.И. Байков бірінші болып көне сəулет 

250 
 
құрылысын  сипаттап  хатқа  түсіреді[7].  Бұл  жазбалар  бұрыннан  бері 
ғалымдарды қызықтыруда. Аталмыш жазбаны XVIII ғасырдың ортасында 
Г.Ф.  Миллер  ғылым  академиясының  басылымымен  жарыққа  шығарады. 
Содан кейін Н.И. Новиков, Г.И. Спасский, Н.И. Иванов, Н. Сахаровтардың 
бастамаларымен баспаға ұсынылады. Аблайкит бекінісі жайлы мəліметтер 
голландық  жағрафия  танушысы  жəне  заңгері  Николай  Витзеннің 
кітабында  кездеседі.  Сондай-ақ  Аблайкит  бекінісі  жайлы  қысқаша 
ақпараттар  XVIII  ғасырдың  саяхатшы-ғалымдары  –  Страленберг  (1730), 
Миллер  (1750),  Гмелин  (1751),  Паллас  (1786),  Фальктардың  (1824) 
еңбектерінде де бар.  
XVIII ғасырдың бірінші ширегінде I Петрдің Қазақстанға жəне Орта 
Азия елдеріне қызығушылығы арта түсті, өйткені ол қазақ даласын «Азия 
елдеріне  өтетін  қақпа»  ретінде  көрді.  Осыған  байланысты  бекініске 
бірнеше экспедиция ұйымдастырылды. Атап айтқанда 1715-1716 жылдары 
И.Д. Бухгольцтің жəне 1720 жылы И.М. Лихаревтің экспедициялары. Дəл 
1720 жылы Өскемен бекінісінің негізін салғаннан кейін, Аблайкиттан алып 
келінген  қолжазбалар  I  Пертге  жеткізіліп,  аталмыш  ескерткіш  ғылымға 
танылды.  1811  жылы  «Сибирский  вестник»  (1818-1824  ж.),  «Азиатский 
вестник»  (1825-1827  ж.)  журналдарын  шығарушы  Г.И.Спасский 
Аблайкитке  барып  ескерткішке  толық  сипаттама  беріп  қирандыларды 
суретке  түсіріп  қайтты.  Суреттерге  қарағанда  сол  кезде  ғибадатхананың 
қабырғалары мен қақпалары бүтін болатын. 1826 жылы Аблайкитте болған 
Ледебур  сақталып  қалған  қабырғалар  мен  бас  ғимараттың  іргетасына 
қысқаша сипаттама жасап, оған өсімдік тектес оюы бар күйдірілген саздан 
жасалынған  қабырға  сынығын  қоса  тіркейді.  1865  жылы  В.В.  Радлов 
Аблайкитті  зерттеп,  негізгі  төбеде  сынама  қазба  жұмыстарын  жүргізеді. 
Айта кететін жағдай, Ертістің жоғарғы жағының тарихы мен жағрафиясын 
зерттеген  XIX  ғасырдағы  зерттеушілердің  (Левшин,  Гумбольд,  Ремюза, 
Гуляев,  Кастанье,  Семенов-Тяньшанский  жəне  басқалар)  еңбектерінде 
Аблайкит  жайлы  мағлұматтар  кездеседі.  А.А.  Адриановтан  кейін  1935, 
1937  жылдары  археолог  С.С.  Черников  көз  мөлшерімен  өлшеу  түсірілімі 
жолымен бекініс-пұтхананың жоспарын құрастырды[8]. 1980 жылы қорғау 
тақтайшалары  орнатылып,  тексеру  жүргізілді  жəне  бекіністің  жағдайын 
тиянақтап,  схемалық  жоспары  мен  жаңа  есеп  құжаттамасы  жасалынды. 
Осылайша қорғанның аумағында үш ғимарат анықталды: 1. Жасанды биік 
іргетаста  алдында  жапсыра  салынған  жайы  бар    кірпішті  сүйеніштерден 
жасалған  пұтхана  тұрған.  Жапсыра  салынған  жайдың  қабырғасының 
жоғарғы  жағы  мен  шатыры  бекіністі  басып  алу  кезінде  өртеніп  кетуіне 
қарағанда  ағаштан  жасалған  болса  керек.  Терезелер  қабырғаның  ағаштан 
жасалған  бөлігінде  орналасқан  болатын.  Ғибадатхананың  қабырғасы  ақ 
кірпіштен  салынса,  жоғарғы  жағы  ағаштан,  ал  шатыры  жұқа  қатырма 
балшықтан  жабылған  жасыл  жəне  көгілдір  əшекейден  тұрған.  Едені 
кірпіштен жасалынған. 2.Екінші ғимарат кірпіш болғанымен екінші қабаты 

251 
 
ағаштан  салынғандықтан  өрт  кезінде  жойылып  кеткен,  орналасуына 
қарағанда  тұрғын  үй  болса  керек.  Миллердің  аталмыш  үй  ламаларға 
арналған  болуы  керек  деген  пікірі  мүмкін  шындыққа  сəйкес  келеді.  3. 
Ғибадатхананың  батысында  нақты  қандай  екені  белгісіз,  бірақ 
шаруашылық  мақсатта  қолданылғаны  анық  аласа  құрылыс  нысаны 
орналасқан.  Тайшы  Аблайдың  өзі  жəне  маңындағы  адамдардың  барлығы 
да  киіз  үйде  тұрғанды  жөн  санаған  (Палластың  негізделген  болжамы 
бойынша).  Ескерткіштің  қазіргі  уақыттағы  көрінісін  1900  жылғы  Шығыс 
Қазақстандық 
тарихи-өлкетану 
мұражайының 
қызметкерлерімен 
жүргізілген зерттеулерден ғана біле аламыз. Бекіністің орналасқан жері өте 
қолайлы  таңдалған.  Аталмыш  гранитты  тау  тарамы  жан-жағынан  Талды 
жəне  Талды-Бұлақ  өзендерімен  қоршалған.  Осылайша  бекініс  Аблакетка, 
Сібе өзендерінен биік орналасып Батыстан Тарғын даласына жəне де ары 
қарай  Ертіске  қарай  баратын  жолды  жауып  жатыр.  Ғибадатхана  жəне 
тұрғын  үйлерге  арналған  жайлар  тау  тарамының  етегінде  орналасып 
қабырғамен  қоршалған.    Топографиялық  түсірілімнің  мəліметтеріне 
қарағанда  бекіністің  жалпы  өлшемі:  203470  м2  (20,35  га),  солтүстіктен 
оңтүстікке – 760 м, батыстан шығысқа қарай – 385 м, үйіндінің ұзындығы – 
700 м. Ғибадатхана орналасқан негізгі үстірт дұрыс төртбұрышты құрайды. 
Бекіністің  қабырғалары  тақтатастың  жəне  граниттің  тақталарынан  құрап 
салынған.  Қабырғаның  оңтүстік  жағы  қирап  бүлінгенімен,  граниттік 
таутарамы бойымен өтетін (солтүстік-батыс  жəне солтүстік) қабырғалары 
жақсырақ  сақталған.  Қабырғаны  тұрғызу  барысында  табиғи  кедергілер 
сəтті  қолданылған. Көптеген жерлерде қабырға жартастарға ұласып кейін 
қайта жалғасады. Сақталып қалған қабырғаның биіктігі  2 м, иені 1,7 м, 7-
11 қабатта қаланған, 12-14 қабаттан тұратын жерлер де кездеседі. Шығыс 
жəне оңтүстік бөліктерінде үш қақпаның қалдықтары сақталған. Оңтүстік 
бөлікте  жорамал  бойынша  екі  қақпа  орналасқан.    Қабырғада  ара 

жүктеу/скачать 2,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: