Сборник материалов международной научно-практической

230 
 
толерантный  представитель  своего  факультета,  мы  использовали 
приобретённые навыки согласно курсу Социальной психологии «A person 
embedded  within  the  network  of  social  relations  studied  with  SNA».  [1].  Во 
время  этого  курса  мы  смогли  увидеть  и  открыть  для  нас  новый  метод 
вычисления  уровня  толерантности  среди  студентов  -  Social  Network 
Analysis approach.  
Многогранность  и  взаимосвязанность  компонентов  толерантности 
обу-словили  необходимость  выбора  методик  для  констатирующего 
эксперимен¬та, 
обладающих 
комплексными 
диагностическими 
возможностями. 
Диагностика принятия других (по шкале Фейя) [2]. 
Студентам  было  предложено  внимательно  прочитать  суждения 
опрос¬ника,  варианты  ответов  по  которым  даны  на  специальном  бланке. 
Если  сту¬дент  считал,  что  суждение  верно  и  соответствует  его 
представлению  о  себе  и  других  людях,  то  необходимо  в  бланке  ответов 
напротив  номера  суждения  отметить  степень  согласия  с  ним,  используя 
предложенную  шкалу:  практиче¬ски  всегда  (0  баллов);  часто  (1  балл); 
иногда (2 балла); случайно (3 балла); очень редко (4 балла). 
 - 60 баллов и больше – высокий показатель принятия других;  
 -   45-60 баллов – средний показатель принятия других с тенденцией 
к высокому;  
 -    30-45 баллов – средний показатель принятия других с тенденцией 
к низкому;  
  -   30 баллов и меньше – низкий показатель принятия других.  
Анализ  полученных  ответов  показал,  что  наибольшее  количество 
бал¬лов  (30  и  меньше  –  низкий  показатель  принятия  других)  не  набрал 
никто из участников опроса. 
 
Баллы 
60  баллов  и 
больше 
45-60 баллов  30-45 
баллов 
30 баллов и 
меньше 
Итого 
Количество 
респондентов  
24 
47 
17 
   - 
88 
В процентах 
27,3 % 
53,4 % 
19,3 % 
   - 
100 % 
 
Таблица 2. Результаты диагностики принятия других (по шкале Фейя) 
 
60 баллов и больше – высокий показатель принятия других у 27, 3% 
рес-пондентов. 
Средний показатель (45-60 баллов) принятия других с тенденцией к 
высокому - 53,4 % студентов. 

231 
 
Средний показатель (30-45 баллов) принятия других с тенденцией к 
низкому - 19,3 % участников опроса. 
По  результатам  опроса  видно,  что  в  среднем  студенты    легко 
принимают других и относятся ко всем ровно. 
Диагностика  доброжелательности  (по  шкале  Кэмпбелла)  позволила 
уточнить некоторые ответы. [3]. 
Студентам  также  были  предложены  варианты  суждений,  но  уже 
попар¬но. Необходимо было внимательно прочитать эти пары суждений и 
указать:  какое-либо  суждение  из  пары  верно  и  соответствует 
представлению студента о себе и других людях (в бланке ответов напротив 
номера  суждения  отметить  степень  согласия  с  ним,  используя 
предложенную шкалу). 
После  выполнения  задания  отмечались  выборы,  отражающие 
доброже-лательное отношение к другим людям (1А, 2А, ЗБ, 4А, 5Б, 6А, 7Б, 
8Б).  В  слу-чае  совпадения  ответа  с  ключом  он  оценивался  в  1  балл,  при 
несовпадении — 0 баллов. Затем баллы суммировались. 
 -  2  балла  и  меньше  –  низкий  показатель  доброжелательного 
отношения к другим;  
-  3 – 5 баллов – средний показатель доброжелательного отношения к 
другим;  
-  6  баллов  и  выше  –  высокий  показатель  доброжелательного 
отношения к другим.  
 
Баллы 
2 
балла 
и 
меньше 
3 – 5 баллов 
6 
баллов 
и 
выше 
Итого 
Количество 
респондентов 
13 
43 
32 
88 
В процентах 
14,7 % 
48,9 % 
36,4 % 
100 % 
 
Таблица 3. Результаты диагностики доброжелательности (по шкале Кэмпбелла) 
 
Как  показал  анализ  ответов  2  балла  и  меньше  (низкий  показатель 
доб-рожелательного  отношения  к  другим)  набрали  14,7  %;  3-5  баллов 
(средний по¬казатель доброжелательного отношения к другим) – 48,9 %; 6 
баллов  и  выше  (высокий  показатель  доброжелательного  отношения  к 
другим) — 36, 6 %. 
Результаты  данной  диагностики  показывают,  что  у  студентов 
средний показатель доброжелательного отношения к другим.  
Анкета  №  1  «Терпимы  ли  Вы  к  чужому  мнению?  Способны  ли 
уважать иную точку зрения?» (Щебетенко А. И.) [4].  
Обработка  результатов.  По  два  балла  за  ответы,  совпадающие  с 
ключом: 

232 
 
Баллы 
0 до 4 баллов 
6 до 12 баллов 
14 до 18 баллов  Итого 
Количество 
респондентов 
15 
40 
33 
88 
В процентах 
17 % 
45,5 % 
37,5 % 
100 
Таблица 4. Результаты Анкета № 1 
 
Сумму от 0 до 4 баллов набрали  17 % (они непреклонны, не меняют 
своего отношения ни при каких обстоятельствах; навязывают свое мнение 
другим; часто не колеблясь, для достижения своей цели, повышают голос). 
45,5 % респондентов набрали от 6 до 12 баллов. Для них характерна 
спо-собность отстаивания своих убеждений, но могут вести диалог, менять 
свое  мнение,  если  это  необходимо.  Очень  редко  способны  на  излишнюю 
резкость, не¬уважение к собеседнику. 
37,5  %  набрали  от  14  до  18  баллов.  У  этих  студентов  твердость 
убежде¬ний  отлично  сочетается  с  большой  тонкостью,  гибкостью  ума. 
Они-  могут  принять  любую  идею,  с  пониманием  отнестись  к  достаточно 
парадоксально¬му,  на  первый  взгляд,  поступку,  даже  если  их  не 
разделяют.  Критически  от¬носятся  к  своему  мнению  и  способны 
уважительно и тактично отказаться от взглядов, которые, как выяснилось, 
были ошибочными. 
Анкета № 2 «Как я принимаю людей и строю свое поведение». Вовк, 
Л.  А.    [6].  Студентам  предложена  шкала,  на  которой  они  в  дальнейшем 
раз¬мещали  свои  ответы  в  баллах  от  0  до  15  (чем  ближе  к  позитивному 
ответу — тем большее число баллов набирал студент). Общее количество 
баллов может достигать 135. Максимальное число баллов свидетельствует 
об интолерантности, низкий же балл от 0 до 10-15 - о безразличии. 
 
Баллы 
101  до  118 
баллов 
63  до  81 
балла 
от 38 до 45 
Ниже 
30 
баллов 
Итого 
Количество 
респондентов 
11 
54 
23 
- 
88 
В процентах 
13 % 
61 % 
26 % 
- 
100 % 
 
Таблица 5. Результаты Анкета № 2 
 
От  101  до  118  баллов  (13  %),  что  характеризует  интолерантность 
личности  данных  студентов.  От  63  до  81  бал¬ла  (средний  уровень 
толерантности) набрали 61 % обучающихся, от 38 до 45 (высокий уровень 
толерантности) - 26 %. Ниже 30 баллов не набрал никто (т.е. студенты не 
зафиксировали  безразличие  по  отношению  к  людям  и  всему  тому,  что  с 
ними связано). 
Также  наблюдая  за  своими  согруппниками  и  происходящими 
событиями  на  протяжении  учебы  во  Вроцлавском  универстите,  была 

233 
 
составлена  и  проведена  анкета  на  выявление  уровня  толерантной 
установки среди студентов психолого-педагогического факультета: 
Для  анализа  результатов  и  построения  общей  картины 
использовалась очень популярная в Европе программа  IBM SPSS Statistics. 
По  результатам  данной  анкеты  уровень  толерантности  у  студентов 
средний.  Самый  высокий  уровень  толерантности  оказался  у  испанца  с 
Канарских  островов  Дэниела  Миранды  под  №  7.  Данный  студент  очень 
умный,  интересный,  добрый  и  открыто  мыслящий  человек.  Он  не  был 
самым лучшим студентом по своей специальности, несмотря на это с ним 
хотели общаться многие студенты и группы студентов, более того многие 
преподаватели.       
 
 
Рисунок 1 
 
 
 
 
Рисунок 2 

234 
 
В  качестве  примера  для  использования  метода  Social  Network 
Analysis  approach  мы  взяли  социальную  сеть  –  Facebook,  так  как  его 
использует  большое  количество  людей  (около  1,2  миллиарда 
пользователей),  особенно  молодое  поколение:  школьники  и  студенты. 
Facebook  используют  каждый  день  студенты  со  всего  мира:    студенты 
разных  европейских  и  международных  программ.  Поэтому  в  этой 
социальной  сети  полиязычная  среда.  Пройдя  по  ссылки  Social  Graph 
Facebook  application,  можно  увидеть  свой  социальный  график,  где  есть  
группы  людей,  связанные  по  целям,  интересам,  отношениям  и  их 
взаимосвязь.  Данный  метод  помогает  выявить  лидера  группы,  также 
человека  связующего  разные  группы  между  собой,  т.е.  наиболее 
харизматичного человека, с которым все хотят общаться, который в свою 
очередь  демонстрирует  высокий  уровень  толерантности.  Таким  является 
также  Дэниел  Миранда,  с  ним  у  меня  на  факультете  73  общих  друга.  Он 
связывает две группы студентов психологии и педагогики. 
 
 
  
Рисунок 3 
 
    Таким  образом,  анализ  результатов  эксперимента  показал,  что 
лидирующим  оказался  средний  уровень  толерантности  среди  студентов 
факультета.  Следовательно,  очевидна  необходимость  организации 
специальной  целенаправленной  работы  со  студентами  факультета  и  вуза 
по сохранению уровня и дальнейшего развития у них толерантности. 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
 
1  Social  network  analysis  applied  in  social  psychology,  Anita  Zbieg, 
Winter 2013 

235 
 
2  Диагностика  принятия  других  (по  шкале  Фейя)  [Текст]  /  Н.  П. 
Фетискин,  В.  В.  Козлов,  Г.  М.  Мануйлов.  Социально-психологическая 
диагностика  развития  личности  и  малых  групп.  -  М.:  Изд-во  Ин-та 
Психотерапии. — 2002.-С. 157-158. 
3  Фетискин  Н.  П.,  Козлов  В.  В.,  Мануйлов  Г.  М.  Социально-
психологическая диагностика развития личности и малых групп. 
4  Щебетенко  А.  И.  Тесты  для  делового  человека  и  для  всех.  — 
Пермь: Алгос-Пресс, 1995. - 197 с. - С. 99-101 
5  Декларация  принципов  толерантности.  Утв.  резолюцией  5.61 
Генеральной  конф.  ЮНЕСКО  от  16  ноября  1995  года  [Текст]  //  Век 
толерантности: Науч.-публиц. вестник. - М.: Изд-во МГУ, 2001. - Вып. 1-2. 
- С. 131-138. 
6  Вовк,  Л.  А.  Толерантность  как  способность  понять  и  принять 
другого [Текст] / Л. А. Вовк // Валеология. - 2003. -№ 3. - С. 51-52. 
7  Асмолов,  А.  Г.  Толерантность:  различные  парадигмы  анализа 
[Текст] / А.Г. Асмолов // Толерантность в общественном сознании России. 
—М.: Смысл, 1998.-246 с. 
8  Бетти  Э.  Риэрдон.  Толерантность  дорога  к  миру  Текст.  /  Бетти  Э. 
Риэрдон. - М.: Изд-во «Бопфи», 2001. - 304с. 
9  Пределы  толерантности  в  современном  обществе  Текст.:  мат-лы 
междунар.  научно-практической  конференции  «Пределы  толерантности  в 
современном обществе 2003» / Под ред. И.Л. Первовой, В.В. Козловского. 
- Изд-во С.-Петеб. ун-та, 2003. - 248с. 
10  Werner  Wiater,  Doris  Manschke  (eds.).  Tolerance  and  education  in 
multicultural societies, 2011. 
11  Robin  Sharma,  The  Leader  who  had  no  title,  Simon  and  Schuster, 
2010. 
 
 
ӘОЖ 94:33](574) 
Мырзашқызы А., Жанбосинова А.С. 
С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті 
Өскемен қ., Қазақстан Республикасы 
 
ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ 
АЙМАҚТАРЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫ 
 
Аймақтық 
экономика 
өндіргіш 
күштерді 
дамыту 
мен 
орналастырудың  кең  ауқымды  мəселелерін  қарастырады.  Экономиканы 
мемелекеттік реттеудің ерекше бағытты ретінде қарастырылатын аймақтық 
саясаттың  қазіргі  ерекшеліктерін  қарастыру  оның  тимді  жүзеге  асуына 
ықпалын тигізетін негізгі мəселердің бірі болып табылады. Сондықтан да 
аймақтар дамуындағы қазіргі қалыптасып отырған жағдайды саралау жəне 

236 
 
соған  орай  аймақтық  саясаттың  бағыттарын  айқындау  өзекті  мəселеге 
айналды.  Аймақтық  экономика  —  экономика  ғылымының  өндіріс 
салалары  мен  кəсіпорындарды  ел  аумағының  жекелеген  өңірлеріне 
ұтымды  орналастыруды,  өнімді  өткізу  аймақтарын  қалыптастыруды 
көздейтін  бөлімі.  Ол  материалдық  жəне  еңбек  ресурстарын  тиімді 
пайдалануды, 
экономиканы 
басқаруды 
одан 
əрі 
жетілдіруді, 
шаруашылықты  дамытуды,  салааралық  мамандандырылған  шаруашылық 
түрлерін  өрістетуге  жағдай  жасауды,  аймақтағы  өндірістік  салаларды 
жетілдіруді зерттейді [2; 52-54 б.].  
Қазіргі  уақытта  республика  кеңістігіндегі  əлеуметтік-экономикалық 
даму  жағдайларының  біркелкі  болмауы  мемелект  тарапынан  жүргізілетін 
аймақтық  саясат  ерекшеліктерін  анықтайды.  Соған  орай  мемелекеттің 
аймақтық  саясатының  мақсаттары  мен  міндеттері,  оларды  жүзеге  асыру 
механизімдері анықталады. 
Мемелекет 
нарықтық 
қатынастардың 
дамуы 
барысында 
кəсіпорындарға  толықтай  дербестік  бере  отырып,  олардың  шаруашылық 
қызыметіне  тікелей  араласпағанымен  де,  жанама  түрде  (салықтар, 
экологиялық,  монополияға  қарсы  шектеулер  т.б,)  араласады.  Бұл  нарық 
жағдайында  кəсіпорындардың  тиімді  қызымет  етуінің  бір  шарты  деуге 
болады.  Ал  егер  мемелекет  аймақтармен  дұрыс  өзара  қарым-қатынас 
орнатпаған болса, немесе халықтың өмір сүруін қамтамасыз ететін ортасы 
болып  табылатын  мемелекеттің  барлық  аумақтарының  дамуы  үшін 
жауапкершіліктен  бас  тартатын  болса,  онда  жүргізіліп  жатқан 
реформалардың  оң  нəтижеге  жеткізбейтіндігі  анық.  Демек,  аймақтардың 
дамуын  мемелекеттік  реттеу  олардың  дамуының  қажетті  шарты. 
Экономиканы 
мемелекеттік 
реттеудің 
ерекше 
бағытты 
ретінде 
қарастырылатын  аймақтық  саясаттың  қазіргі  ерекшеліктерін  қарастыру 
оның тимді жүзеге асуына ықпалын тигізетін негізгі мəселердің бірі болып 
табылады.  Сондықтан  да  аймақтар  дамуындағы  қазіргі  қалыптасып 
отырған  жағдайды  саралау  жəне  соған  орай  аймақтық  саясаттың 
бағыттарын айқындау өзекті мəселеге айналды [1; 101-121 б.].  
Қазақстан үшін əлеуметтік-экономикалық даму қарқынын тегістеуге 
бағытталған  мемлекеттік  аймақтық  саясатты  жүргізу  стратегиялық 
тұрғыдан  маңызды  болып  табылады.  Ұлттық  экономиканың  тұрақты  өсуі 
елдің проблемалық аймақтарындағы өмір сүру жағдайын жақсартпайынша 
мүмкін  емес.  Республиканың  қазіргі  экономикалық  кеңістігі  əлеуметтік, 
экономикалық,  экологиялық  ерекше  мəселелерді  сипатталатын  əр  түрлі 
аумақтарды  қамтиды.  Осы  тұрғыдан  алғанда  жəне  аймақтардың 
мамандандырылу  қағидасына  сəйкес  республика  аймақтарын  төрт  топқа 
бөлуге болады: 
- шаруашылықтарының құрылымы экспортқа бағытталған; 
- индустриялық дамыған; 
- агроөнеркəсіптік; 

237 
 
- дағдарыстық. 
Бірінші  топ  –  стратегиялық  сипаттағы  минералды  ресурстардың 
айтарлықтай  қорларын  иеленетін  жəне  ғылми-өндірістік  əлеуетінің 
қарқынды  дамуына  жеткілікті  мүмкіндігі  бар,  бірақ  ауылдық 
аумақтарының  экономикалық  -  əлеуметтік  артта  қалуымен,  экологиялық 
жағдайларының  нашар  болуымен  ерекшеленетін  аймақтар.  Осы  аймақ 
топтары  үшін  төмендегідей  мəселелер  кешенін  шешу  қажет  деп  атап 
көрсетуге  болады:  минералдық  шикізат  жəне  көмірсутек  шикізаттарын 
кешенді  өндірумен  өңдеудің  жаңа  технологияларын  енгізу  негізінде 
стратегиялық щикізат түрлеріне бай жерлерді интенсипті игеру; Ауылдық 
аумақтарының 
дамуындағы 
«жинақталған» 
күрделі 
мəселелерді 
(əлеуметтік, экономикалық, экологиялық, т.б.) шешу. 
Екінші  топқа  -  ауыр  индустрия  салаларына  нақты  маманданған, 
жоғары  техногиялық  ғылыми  жетістіктер  қажетсінетін  өнріс  құру  үшн 
қолайлы экономикалық жағайлары жəне жоғары ғылми-өндісті əлеуеті бар, 
негізінен  қаржылық  ресурыстармен  өзін-өзі  қамтамасыз  ете  алатын 
аймақтар  жатады.  Бұл  аймақтарды  дамытуда  шешуді  талап  ететін 
мəселелер 
қатарына 
төмендегілерді 
жатқызуға 
болады: 
шетел 
инвестицияларын  тарту  жолымен  экспорттық  əлеуетті  қалыптастыру; 
Жаңа  ғылымды  қажетсінетін  өнімдер  шығаруды  ұйымдастыру,  жаңа 
технологиялар  негізінде  құрал-жабдықтар  мен  машиналар,  элоктроника 
құралдары,  автомобиль  құрлысы  жаңа  материялдар,  лазер  технологиясын 
дамыту; Нарықтық инфрақұрлымды дамытуды жеделдету. 
Үшінші  топ  -  ауыл  шаруашылығына  маманданған  агроөнеркəсіптік 
кешенді 
аймақтар. 
Бұл 
топтағы 
аймақтар 
үшін 
халықтың 
жұмысбастылығын  қамтамасыз  ету  жəне  жаңа  жұмыс  орындарын  ашу 
мақсатында  ауыл  шаруашылығы  мен  оған  сабақтаса  дамитын  салаларда 
шағын  жəне  орта  бизнесті  дамыту  қажет.  Олардың  əлеуметтік-
экономикалық дамуын тұрақтандыру үшін келесідей мəселелер өз шешімін 
табуы  тиіс:  ауыл  шаруашылық  өнімдерін  өндіру  үшін  тимді 
мамандандыруды  жүзеге  асыру;  Ауыл  шаруашылық  өнімінің  жоғары 
сапалылығын  жəне  экспорттық  əлеуетінің  өсуін  қамтамасыз  ететіндей 
өндірістік  үрдістерге  жаңа  технология  мен  техникаларды  енгізу  жəне 
пайдалану; Тұтыну нарығын тепе - тең түрде дамыту мақсатында, тұтыну 
заттарын  өндіретін  ауыл  шаруашылығының  жəне  өнеркəсіп  салаларының 
материялдық  -  техникалық  базасын  нығайту,  міндетті  түрде  өндірістік 
жəне əлеуметтік инфрақұрылымдарды құру. 
Төртінші  топқа  -  қысылшаң  (экстремльный)  табиғи-климаттық, 
əлеуметтік  -  экономикалық  жəне  техника  -  технологиялық  жағдайдағы, 
шаруашылықтың  салалық  құрлымы  ұтымды  емес  дағдарыстық  аймақтар, 
сонымен  қатар  экологиялық  дағдарысқа  ұшыраған  аудандар  жатады.  Бұл 
аймақтарда  жинақталған  мəселелерден  «арылу»  үшін  мемелекеттік 
реттеудің  нақты  шаралары  қажет.  Сонымен  бірге  осы  топтағы 

238 
 
аймақтардың дамуы үшін шешілуі тиіс мəселелер келесідей: экологиялық 
дағдарыстың тереңдеу үрдісінің алдын алу. 
Аймақтағы  дағдарыстың  нақты  белгілері  мынадай:  өндіріс 
қарқынының төмендеуі; халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуі [1; 101-
124 б.]. 
Аймақтардың  экономиккалық  дамуының  жəне  экономикалық 
рефораларды  жүзеге  асыру  ерекшеліктерін  ескере  отырып,  Қазақстан 
аймақтарын беске бөлеміз (Кесте 1) 
 
Аймақтар 
Сипаттамасы 
Орталық 
Қазақстан 
Құрылыс  индустриясының,  қара  жəне  түсті 
металлургияның,  химия  өнеркəсібінің  жəне  көмір 
өнеркəсібінің 
өндірістік-өнеркəсіптік 
орталықтары 
Шығыс Қазақстан 
 
Түсті  металлургия,  электро -энергетика,  химия 
жəне ағаш өңдеу өнеркəсібі  
Солтүстік 
Қазақстан 
 
Жылу-энергетика, 
кен 
өндіру 
салалары, 
аллюминий 
жəне 
ферроқорытпа 
өндірісі, 
агроөнеркəсіптік кешен жəне тамақ өнеркəсібі  
Батыс Қазақстан  
 
Мұнай  жəне  газдың  бай  кен  орындары,  хромит, 
марганец,  никель,  фосфорит,  ферроқорытпа, 
минералды  тыңайтқыштар,  мұнай -газ  химиясы, 
балық өнеркəсібі 
Оңтүстік 
Қазақстан 
 
Бақшагерлік,  жүзім,  мақта,  қант  қызылшасы, 
күріш  шаруашылықтары,  фосфорит,  фосфорлы 
тыңайтқыштар, 
тұз 
өндірудің 
əлемдегі 
ірі 
кешендері 
 
Кесте 1 - Қазақстан аймақтарына қысқаша сипаттама 
 
Қазақстан  Республикасының  негізгі  аймақтары  табиғи  ресурстарға 
бай,  республика  халқының  əр  түрлі  өнеркəсіп  салаларымен  айналысып, 
аймақ  экономикасын  көтеруге  ат  салысуда.  Аймақ  дамуының  кез  келген 
аясындағы  дағдарысты  жою,  бір  жағынан  алғанда,  экономикалық 
белсенділік деңгейімен байланысты. Әлеуметтік даму салыстырмалы түрде 
дербестікке  ие  бола  отырып,  айтарлықтай  дəрежеде  ресурстық 
мүмкіндіктермен  анықталады,  олар  өз  кезегінде  экономикалық  даму 
деңгейіне  байланысты.  Екінші  жағынан,  нарықтық  шаруашылықтың 
əлеуметтік  жағдайға  зиянын  тигізе  отырып,  тек  ғана  экономикалық 
басымдыққа  біржақты  бейімделуі  нарықтық  экономиканың  жəне  тұтас 
мемлекеттің  дамуына  қауіп  туғызады.  Экономикалық  жəне  əлеуметтік 
құраушыларды тепе-теңдікте дамыта отырып, аймақ дамуындағы əр түрлі 
бағыттағы  олқылықтардың  орнын  толықтыруға  жəне  халықтың  тұрмыс 
жағдайының  деңгейін  көтеруге  болады,  бұл  түптеп  келгенде  мемлекеттің 
аймақтық саясатының табысты жүргізілуін анықтайтын негізгі шарттардың 
бірі болып табылады [3; 15-16 б.]. 

239 
 
Мемлекеттегі  əрбір  аймақ  өзімен  -  өзі  жеке  дами  алмайды,  өйткені 
басқа аймақтардың дамуына зиянын тигізбес үшін оның ерекшеліктері де 
ескерілуі  керек.  Сондықтан  да  экономиканы  мемлекеттік  реттеу 
жүйесіндегі  аймақтық  саясаттың  маңызы  ерекше.  Мемлекет  əрбір  аймақ 
үшін бағдарлама дайындап, сол бойынша əрбір аймақ өзінің даму бағытын 
жүзеге  асырады.  Мемлекет  аймақтық  саясатты  қалыптастыру  үшін 
еліміздің  территориясы  бойынша  себептерді  көрсету  қажет.  Оларға 
төмендегілерді  жатқызуға  болады:  аймақтың  орналасуының  «күрделі» 
жағдайы, соның əсерінен шығындар артып, бағаның өсіуі байқалады. Бұл 
аймақтың  көлік  жəне  байланс  қызметтерінің  дұрыс  дамымауына,  оның 
экономикалық 
дамуына 
ықпал 
етеді; 
Орталықпен 
жүргізілетін 
макроэкономикалық саясатта аймақтық ерекшеліктердің есепке алынбауы; 
Орталық  пен  аймақтар  арасындағы  өкілеттіліктер  мен  міндеттерді  жіктеу 
үрдісінің  толықтай  аяқталмауы.  Аймақтар  экономикасын  мемлекеттік 
реттеу  -  еліміздің  жəне  оның  жекеленген  аймақтарының  экономикалық 
жағдайын  қамтамасыз  етуге  қойлған  мақсаттарға  жетуді  көздейтін 
мəселелерді  шешуге  бағытталуы  керек.  Ал,  аймақтық  саясаттың  мəні  - 
жалпы  ұлттық  мақсаттарға  жету  үшін  аймақтық  дамуды  тиімді  басқару 
болып табылады. 
Қазақстан  үшін  аймақтық  даму  мақсаттары  ретінде  төмендегілерді 
атауға  болады:  1.  Әрбір  аймақтағы  халықтың  тұрмыс-жағдайының 
деңгейін теңестіру. 2. Дағдарыстық аймақтарды құрлымдық қайта құру [2; 
52-54 б.]. 
Тəуелсіздік  жылдары  Қазақстанда  алғашқы  жылдардағы  кездескен 
көптеген  қиыншылықтар  мен  қайшылықтарға  қарамастан  экономиканы 
дамытуда,  əлеуметтік  мəселелерді  шешуде  біршама  жумыстар  атқарылды 
жəне  елеулі  табыстарға  қол  жетті.  Соның  нəтижесінде  Қазақстан  бүгін 
əлемнің  ең  серпінді  дамып  келе  жатқан  елдерінің  бірі  саналады.  Еліміз 
əлемдегі  бəсекеге  барынша  қабілетті  елу  мемлекеттің  қатарына  ену 
жөніндегі міндеттерді шешуде айтарлықтай ілгері жылжыды. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.  Казакстан:  1991-2001  годы:  Информационно  –  аналитический 
сборник  //  Под  ред.  Смаилова  А.А.,  –  Алматы:  Агентсво  Республики 
Казакстан по статистике, 2013. – 52-54с. 
2.  Қазақстан  өңірлеріндегі  халықтың  экономикалық  белсенділігі. 
Статистикалық жинақ. 1991-2012 жж., - Алматы, 2013. – 101-124б. 
3.  Турысов  К.  -  Казахстан  становление  рыночной  экономики.  – 
Астана, 2003. – 15-16с. 
 
 
 

240 
 
ӘОЖ 339.5(510) 
Нұрқан А.,Булгынбаева А. 
С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті 
Өскемен қ., Қазақстан Республикасы 
 
ҚХР  ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ  ТАЙВАНЬ  РӨЛІ 
 
Болашақ  “Үлкен  Қытай”  құрылысындағы  Тайванның  рөлі  өте 
жоғары.  Тайбэй  жетекшілері  болашақ,  “Үлкен  Қытай”  құрылысындағы 
жетекші  рөлді  өз  қолына  ұстағысы  келіп:  “Тайвань  бүкіл  əлем  бойынша 
қытайлардың  экономикалық  күш-қуатын  біріктіру  инициативасын  өз 
қолына  алуы  керек...  Алғаш  қадам  ретінде  аралдың  экономикасын 
Оңтүстік-Шығыс  Азия  елдерімен  біріктіру  қажет,  кейін  құрлықтық 
Қытайдың еңбегі мен ресурстарын қолдануы керек...” – дейді. 
Тайванның  жетекшілікті өз  қолына  алуының да  себебі  бар.  Өйткені 
Қытайдың  төрт  бөлігінің  ішіндегі  алғаш  жан-жақты  жетістіктерге  жетіп 
алға шыққан Тайвань болып табылады. 
Елдің  экономикалық  жетістіктерінің  арқасында  халықтың  тұрмыс 
деңгейі  жылдан-жылға  көтерілуде.  Егер  80-жылдар соңында  Тайваньдағы 
жан  басына  шаққандағы  табысы  сегіз  мың  АҚШ  долларына  (Азиядағы 
үшінші,  төртінші  көрсеткіш)  жетсе,  ал  1992  жылы  бұл  көрсеткіш  14  мың 
долларға жетті. Бұл көрсеткіштің өсу қарқыны бойынша Тайвань АҚШ пен 
Батыс  Еуропаны  басып  озды.    КПК-ның  XII  съездінде  ұлттық 
экономиканы жиырма жыл ішінде төрт есе көбейту жоспарланған. 
Ол  əлемдегі  капиталды  ең  ірі  сыртқа  əсіресе,  Оңтүстік  Шығыс 
Азияға  шығарушылардың  бірі.  Соңғы  бес  жылда  оның  көлемі  36  млрд.  $ 
жетті. Бұл елде де электр қуаты негізінен жалпы əлеуеті 4,9 млн. КВт-тық 
алты  АЭС-те  өндіріледі.  Оған  қажетті  уран  шикізаты  Шығыс  Азияның 
басқа елдері секілді Африкадан əкелінеді. Осы заманғы озық технологияға 
қол  жеткізген  Тайвань  электрондық  тауарлардан  ОЕМ-құрылғысы  мен 
оған дисплейлер шығаруға маманданған. Кеме жасау ісіне де маманданып, 
əсіресе  спорттық  яхталарды  көбірек  шығарады.  Сондай-ақ,  бұл  ел 
шығаратын  сапалы  спорттық  киімдер  мен  аяқ  киімдер,  құрал-жабдықтар, 
теннис ракеткалары мен түрлі доптар əлемдік рынокта үлкен сұранысқа ие. 
Туризм  саласы  да  елдің  экономикасында  елеулі  рөл  атқарады.  Мұнда 
демалыс  пен  қонақ  үйлерде  шығысқа  тəн  дастархан  молшылығы  мен 
батыстық  үлгідегі  жанға  жайлы  қызмет  көрсету  жағдайлары 
жасалғандықтан əлемнің əр түкпірінен туристер ағылып келіп жатады. 
 Жерінде  анау  айтқан  мол  қазбай  байлығы болмаса да  Тайвань 2000 
жылға  дейін  6-7  пайыздық  жылдық  өсіммен  дамып  келді.  2001  жылы 
экономикасы аздап баяулағандай болды. Соның өзінде келесі жылда елдің 
ЖІӨ  289  млрд.-қа  жуықтап,  жан  басына  шаққанда  12900  доллардан 
айналды.  Мұнда  пайда  негізінен  67,2  пайыз  қызмет  көрсету  саласынан 

241 
 
түседі. Өнеркəсіп ЖІӨ-нің 30 пайыздан астамын береді. Өңдеу өнеркəсібі 
жетекші  сала  саналады.  Тұрғын  халықтың  көпшілігі  сонда  еңбек  етеді. 
Тайваньда  электрондықтауарлар,  мақта  мата  шығару,  химия,  тамақ 
өнеркəсібі,  кеме  жасау,  мұнай  өндірісі  жақсы  дамыған.  Тайвандықтар 
кəзіргі заманғы жетекші өндіріс — ақпараттық технологиялар өнеркəсібіне 
мықтап  ден  қойып,  компьютерлер  мен  оларға  қажетті  бағдарламалар, 
қосалқы    бөлшектер  шығару  ісін  жетік  меңгерген.  Бұл  жөнінен  Тайвань 
дүние  жүзінде  АҚШ,  Жапония  жəне  Қытайдан  кейінгі  төртінші  орынды 
иемденеді.  Бір  жылда  мұнда  15  млн.-ға  жуық  компьютер  мен  оның 
қосалқы бөлшектері шығарылады. Бұл осы саланың əлемдік өндірістегі 30-
дан 70 пайызға дейінгі мөлшері деген сөз. Жылына 330 мың жеңіл көліктер 
шығаратын, автокөлік өндірісі де қарқынды дамып келеді. Кезінде жетекші 
сала  болған  ауыл  шаруашылығы:  күріш  пен  бидай,  қант  құрағын,  жеміс-
жидек,  шəй    өсіру,  мал  бағу  мен  балық  аулау  кейінгі    кезекке  ығысып, 
ЖІӨ-нің 2 пайызға жуығын ғана құрайтын болды. Өйткені, тайваньдықтар 
қара  жұмысты,  яғни  қол  еңбегін  көп  қажет  ететін  ауыл  шаруашылығын 
дамытып,  алысқа  бара  аламайтындарын  ерте  түсінді.Бүгінде  Тайвань 
дүние  жүзінде  капиталды  молынан  сыртқа  шығарушылардың  қатарына 
жатады.  
Соңғы бес жылда оның көлемі 36 млрд. $ жеткен. Бұл елде де электр 
қуаты  негізінен жалпы əлеуеті 4,9 млн. КВт-тық  алты АЭС-те өндіріледі. 
Оған  қажетті  уран  шикізаты  Шығыс  Азияның  басқа  елдері  секілді 
Африкадан  əкелінеді.  Осы  заманғы  озық  технологияға  қол  жеткізген 
Тайвань электрондық тауарлардан ОЕМ-құрылғысы мен оған  дисплейлер 
шығаруға маманданған. Кеме жасау ісіне де маманданып, əсіресе спорттық 
яхталарды  көбірек  шығарады.  Сондай-ақ,  бұл  ел  шығаратын  сапалы 
спорттық киімдер мен аяқ киімдер, құрал-жабдықтар, теннис ракеткалары 
мен түрлі доптар əлемдік рынокта үлкен сұранысқа ие. Туризм саласы да 
дұрыс  жолға  қойылған.  Мұнда  демалыс  пен  қонақ  үйлерде  шығысқа  тəн 
дастархан молшылығы мен батыстық үлгідегі жанға жайлы қызмет көрсету 
жағдайлары жасалғандықтан əлемнің əр түкпірінен туристер ағылып келіп 
жатады.  
2001  жылдан  бастап  экономика  мөлшермен  5%-ға  өсуінің  негізі  – 
эспортқа шығуы. Соңғы 40жылдары Тайвань экономикасы өсуіне сыртқы 
сауда  кепіл  болды.Тайвань  өзінің  энергетикалық  қажеттілігін  көп 
мөлшерде  импорттайды.  Тайваньның  соңғы  жылдары  импорт  жəне 
экспорттан 
ірі 
серіктестігі 
Қытай. 
2010жылы 
Қытай 
халық 
республикасынан  Тайваньға 28%  экспорт  жəне  13,2% импорт  келіп  түсті. 
Бұл екі елдің экономикасы бір-біріне тəуелді болғандықтан, бұл көрсеткіш 
тез  өсіп  кетті.  Қытай  импорты  ауылшаруашылық  жəне  өнеркəсіп 
шикізатынан  құралады.  Электроника  жəне  қажеттілік  тауарлар  құрама 
штатының  негізгі  экспорты  болып  табылады.  Жоғарға  сапалы  импортты 
тауарлар  кірістің  өсуіне  байланысты  үлкен  сұранысқа  ие  болды.  Қытай 

242 
 
халық  республикасы  32  халық  аралық  ұйымның  ішінде  толық  мүшесі 
болып табылады. Қытаймен экономикалық қызметтестік туралы келісім 29 
маусым    2010жылы  Чунцин  қаласында  қол  қойылды.  Бұл  Тайвань 
экпортының  кеңейуіне  зор  ықпал  етті.өнеркəсіп  кіші  жəне  орта 
кəсіпорындардан,  аз  санды  ірі  кəсіпорындардан  тұрады.1986  жылы 
өнеркəсіптің  шығарылуы  Тайваньда  50%  -дан,  2002жылы  31%-ға  дейін 
ғана  төмендеді.  Электроника  жəне  ақпараттық  технологиялар  ортақ 
өндірістің 35%-ын құрады. 
Соңғы  20жылда  Тайвань  ақпараттық  технологиясы  дүниежүзілік 
рынокта негізгі рөл атқарады. Тайвань өзіне 85% ірі компаниялармен бірге 
шағын  жəне  орта  кəсіпорындарды  қосып  алған.  Бұл  кəсіпорындар  OEM 
жəне ODM өнімдерін шығарады. 
2012  жылы  сауда  орындарында    программалық    қамтамасыз  етуі 
4,5%-ға  ,  ал  2013  жылы  Америка  құрама  штатында  оның  құны  4,9  млрд 
доллорға  жетті,  2008  жылда  81,2  %-ға  өскен.  Орта  Азия  Тынық  мухит 
сауда орындарында  Тайвань программалық қамтамасыз ету рыногы 3,3%-
ын құрайды. Сандық индустрия 2009 жылы 15% құрады, ол 14,03 доллорға 
жетті.Мұнай    ресурстарының  жоқтығына  қарамастан  Тайвань  үшін 
мұнайхимиялық  өндіріс  гүлденуде.  Тайвань  қазіргі  уақытта  тоғызыншы 
мұнайтехимиялық  өндірістерді  өндіруші  болып  табылады  жəне  де 
термопластикалық  материалдар,  əйнекволоконар,  этилен  өнімдерін 
өндіруде  бірінші  қатарда.  Тайваньда  «Global  Views»  рейтингіне  сəйкес 
мұнай    өнімінен  түскен  пайда  2004  жылы    NT  $  1  трлнға  қарағанда    33 
млрд доллорға өсіп, жайпақ панельдер мен дисплейді жартылайөткізгіштен 
өндірілген    өнімнен  тускен  пайда  үшінші  орынға  жеткізді.Текстиль 
өнімімен  шығарылған  химиялық  материалдар  мұнайдың,  көмірдің, 
мұнайхимиялық  өнімдер  NT  $  4  трлн  US  $  132  миллиардқа  көтерілді, 
Тайваньның  индустриялық  өндірісінің  жалпы  ортақ  мөлшері  30%-ға 
жетеді.Химиялық  өнеркəсіптің  өнімдерінің  жалпы  39%-ын  пласмассалық 
жəне  полимер  өнімдер  құрайды.  Соңғы  жылдары    электрондық 
байланыстар, автомобилдік, тоқымалық, құрылыстық, медициналық мүлік 
жəне  спорт  жабдықтарына  пайдалану  үшін  жоғарға  технология  өнімдері 
сапалы  пластмасса  жəне  полимер  материалдарына  деген  сураным 
айтарлықтай өсуде. 
ҚХР  шалғайда  орналасқан  жерлерімен  Тайвань  арасында  сауда-
экономикалық  ынтымақтастық  нығаюда.  Шалғайдағы  Фуцзяньда  2005  ж. 
тайван  инвестициясының  қатысуымен  298  жоба  тіркелді.  Олардың  саны 
алдыңғы  жылдармен  салыстырғанда  50  %  өсті.  Қол  қойылған  келісім 
шарттар бойынша капитал салынымының көлемі 410 млн. доллардан асты, 
бұл  өткен  жылдармен  салыстырғанда  7  %  өскенін  білдіреді.  Нақты  
игерілген Тайвань инвестициясының соммасы 170 млн. долларды құрады, 
2004  ж.  салыстырғанда  17  %  өсті.ҚХР  жəне  Тайвань  сауда-экономикасы 
одан  əрі  өркендеуіне  21  желтоқсан  2005  жылы,  Қытайдың  мемлекеттік 

243 
 
даму  банкімен  (ҚМДБ)  Тайвань  іс  жөніндегі  канцеляриямен    ҚХР 
мемлекеттік  кеңес  органның    қатысуымен  «Тайвань  капиталының 
қатысуымен    (ҚМДБ)  уақытша  ережелермен    кəсіпорындарды  несиелеу» 
атты  құжат  жарияланды.  ҚХР  экономикасы  одан  əрі  дамуына    Тайвань 
инвестициясында  көптеген  əдіс-шаралары  əзірленді.  Тайвань  жəне  ҚХР 
арасындағы  процесс  үрдісі  екі  жақтың  пайдасына  шешілді.  ҚХР  нарығы 
əлемдік  экономика  конъюктурасының  өзгеру  шарттарындағы  Тайвань 
бизнесінің тіршілікке қабілеттілігіне, сондай-ақ əлемдік экономиканың өсу 
деңгейінің бəсеңдетуіне бірнеше рет əсерін тигізді. 
 Мұндай потенциалымен болашақ  “Үлкен Қытай” қауымдастығында 
үлкен  роль  атқаратыны  сөзсіз.  Өйткені  Тайвань  бүкіл  əлем  бойынша 
Қытайдың экономикасын біріктіретін жетекші орынды иеленеді. Сонымен 
қатар  Қытайдың  ішіндегі  жан-жақты  жетістіктерге  жеткен  де  Тайвань 
болып табылады. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1  Ларин А. Г. Два президента, или Путь Тайваня к демократии. – М., 
Academia, 2000. 
2 Taiwan's Energy Conundrum. wilsoncenter.org. (Интернет-ресурс) 
3  Chinese,  Taiwan  sign  landmark  economic  pact.  News.xinhuanet.com 
(Интернет-ресурс) 
 
 
УДК 327.56 
Нурмагамбетов Н., Баетова А.Б. 
Кокшетауский университет имени Абая Мырзахметова 
г. Кокшетау, Республика Казахстан 
 
ВЗАИМООТНОШЕНИЯ ИРАНА И ИЗРАИЛЯ НА ФОНЕ 
СУЩЕСТВУЮЩЕГО МЕЖНАЦИОНАЛЬНОГО КОНФЛИКТА

жүктеу/скачать 2,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: