Сборник материалов «миссия молодежи в науке республики казахстан»
жүктеу/скачать 7,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Ш.А. Жадыгеров Восточно-Казахстанский государственный университет имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан
КАЗАХСТАН ПОД РОССИЙСКИМ ПРОТЕКТОРАТОМ В XVIII ВЕКЕ Описывая политические события на территории Казахстана второй четверти XVIII века многие исследователи указывают на то, что Казахстан принял Российское подданство. Это не совсем аргументировано, принятие казахами подданства это долгий, многолетний процесс. Но как же тогда определить форму политической зависимости, в которой находился Казахстан в XVIII веке? Определение этого политического состояния на наш взгляд - протекторат. В начале XVIII века богатое и многолюдное Казахское ханство подверглось сильной экспансии Джунгарского ханства. Ранее в XVII веке противостояние джунгар и казахов шло с переменным успехом, но широкомасштабное наступление джунгарских войск в начале XVIII века показали политическую слабость Казахского ханства. Политическая слабость казахского ханства во многом объясняется борьбой правителей казахских жузов за власть. Начало деления Казахского ханства на жузы приходится на вторую половину XVI века. Причины и механизм появления жузов, этнотерриториальных объединений казахского народа, до сих пор окончательно не выяснены. Придя на смену улусной системе, деление на жузы значительно ослабило ханскую власть. Еще при жизни Тауке хана, в первой четверти XVIII века правители жузов стали во многом независимы. Напротив джунгарское ханство отличалось сильной централизованной властью. Хонтайджи – верховный правитель джунгар являлся собственником всех земель страны. Правящей династией Джунгарии являлся дом Чорос, власть наследовалась между представителями этой фамилии. Обложив налогами население завоеванных территорий и увеличив число служилой знати, хонтайджи сосредоточил в своих руках значительные экономические и военные ресурсы. [1; c. 36] Казахи были теснимы джунгарами со своих земель на юг, север и запад. Если в XVI веке джунгары были заинтересованы в казахах как в возможных данниках, то в XVIII веке их интересовала сама территория Казахстана в качестве жизненного пространства, удаленного от военной угрозы со стороны Китая. Для казахов это было очень трудное время, помимо джунгар на востоке они подвергались нападениям волжских калмыков на западе, башкиров и сибирских казаков на севере, среднеазиатских государств на юге. По словам батыра Богенбая, сказанным в беседе с А. Тевкелевым в Орской крепости, казахи были подобны зайцам бегающим от борзых. [2; c. 128] В этой сложной политической обстановке казахские владетели искали выход
191
в военном союзе с сильной державой. Такой державой могла стать Петровская Россия. Подвергшаяся мощной социальной и экономической модернизации Россия в XVIII веке вышла на широкую политическую арену. Петр Первый заинтересованный в казахских ханствах как объектах его азиатской политики приказал сибирскому губернатору князю Гагарину вступить в переговоры с казахскими ханами, и добиться подписи листа, обязывающего правителей быть под протекцией России. 1717 году князь Гагарин встретился с ханами Тауке, Каипом и Абулхаиром. Но эта встреча не имела какого-либо существенного значения, так как вскоре губернатор был отозван в Москву, хан Тауке умер, положив начало борьбе за всеказахский престол. Наименее пострадав от нашествия джунгар, имея сильное войско и удерживая священную столицу казахов, хан Абулхаир был главным претендентом на титул хана всех казахов. Но знать казахской степи, отчасти опасаясь за свою независимость, отчасти из менее высокого чем у остальных претендентов происхождения отказалась признавать претензии хана Младшего жуза. Стремясь получить власть над всем казахским ханством Абулхаир ищет политических союзников. В сентябре 1730 года в город Уфу прибывает посольство Абулхаира во главе с Сейткулом Койдагуловым и Кутлумбетом Коштаевым. Посольство привезло прошение хана о покровительстве. [2; c. 137]. В послании хан Абулхаир именует себя ханом всех казахов. Абулхаир в первую очередь преследовал цель не защиты от башкирской угрозы, а собственного усиления. Ведь главными условиями признания верховной власти России он ставил утверждение вечного ханского достоинства за своими потомками и строительство для него ставки и убежища на реках Урал и Орь. [2; c. 182] 5 октября 1731 года в ставку Абулхаира прибыло посольство во главе с А.И. Тевкелевым, который привез дары и предложение о покровительстве от императрицы Анны Иоанновны властителям казахских степей. Это посольство послужило отправной точкой присоединения территории Казахстана к России, а первым шагом этого процесса стало установление протектората. Сам факт присяги вызвал недовольство подданных хана Абулхаира. Казахи хотели умертвить приехавших российских чиновников. Заступничество хана не смогло защитить послов. А.Тевкелев своим спасением был обязан своему красноречию и богатым подаркам, которыми он одарил самых знатных из своих врагов. Благодаря авторитету хана Абулхаира и батыра Богенбая послы смогли склонить к присяге часть Младшего жуза и хана Среднего жуза Самеке. [3; c. 182] Сохраняя внешне покорность хан Абулхаир все равно вел активную внешнюю политику. 1736 году он совершил набег на волжских калмыков. Опьяненный легкой добычей в 1737 году хан совершил поход и два месяца грабил Башкирию. От прибывших в 1738 году в Оренбург российских войск Абулхаир откупился аманатами и обещаниями вечной верности. [3; c. 197] Так почему все же протекторат нежели подданство? «Геродот казахской степи» А.И. Левшин указывает две причины 192
препятствовавшие вступлению в подданство: - власть хана простиралась толь на небольшую часть своего народа; - казахи исповедовали другую веру и высоко ценили свою свободу. [3; c. 169]
Он также указывает, что Большая орда или Старший жуз находились в течений XVIII века вне сферы влияния России, то есть был независим. Хорошо освещен вопрос протектората в комплексном исследовании советского периода В.Я. Басина, который опирался на труды Ч.Ч. Валиханова и рассматривал казахские орды, как единое политическое образование. Наглядно иллюстрирует отношения между Россией и казахскими ханами капитан И.Г. Андреев в своем «Описании Средней орды киргис-кайсаков»: «…никаких они пошлин и податей не платят, а берется за них в казну пошлина с отпускных и выменянных товаров; с российского купечества тож; и службы никакой не служат…». Такая независимость говорит в пользу протектората, нежели подданства. [4; c. 45] Избранный после смерти хана Абулмамбета в 1771 году всем народом хан Абылай в период своего правления ведет независимую внешнюю политику. Его дипломатическая политика в отношении Джунгарии позволила не только вернуть, ранее отобранные земли, но и обрести новые. Балансируя между двумя державами, Россией и Китаем, он не признавал верховной власти над собой. Действия хана очень беспокоили Россию. В 40х-50х годах XVII века казахи стали возвращать свои земли в Семиречье и на востоке, захваченные Джунгарским ханством, в период его ослабления и исчезновения как государства. Абылай получил от богдыхана достоинство китайского князя. [4; c. 48] 1756-1758 гг. в Средний жуз прибыли два посольства, пытавшиеся склонить хана к китайскому подданству. В период своего правление хан Абылай активно расширяет территорию ханства на восток, юг и север. Так например в 1765—1767 гг. война Абылая с правителем Коканда Ерденбеком увенчалась взятием Туркестана, Сайрама, Шымкента и обязательством Ташкента платить ему дань. Такое поведение невозможно для государства подданного и возможно для государства находящегося под протекторатом. Хан Абылай прилагал все усилия для развития земледелия в Среднем жузе, выделяя для работ в полях около 8000 пленных калмыков. Этим он преследовал цель снизить значение торговли с Россией и Китаем. [4; c. 48] После его смерти в 1781 году заканчивается полувековой период протектората и Казахское ханство вступает в новую стадию политической зависимости. Список литературы 1.
Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи (XVII-XVIII вв.).: Монография. –Алма-Ата: Изд-во Наука, 1991. – 238 с. 2.
Алма-Ата: Изд-во Наука, 1971 . - 279 с. 193
3.
Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких, орд и степей - Алматы: Изд-во Санат, 1996. 656 с. 4.
Андреев И.Г. Описание Средней орды кмргиз-кайсаков - Алматы: Изд-во Гылым, 1998. 280с.
Р.С. Рамазанова, Г.М. Ахметова С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті, Ҿскемен қ., Қазақстан
ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ МЕМЛЕКЕТ САЯСАТЫ
2013 жылдың 24 сҽуірінде Астана қаласында «Қазақстан - 2050» стратегиясы: бір халық - бір ел - бір тағдыр» тақырыбында Қазақстан халқы Ассамблеясының ХХ сессиясы ҿткені белгілі. Егеменді елдің тағдыры ортақ халқын біртҧтас етуші маңызды шарттардың бірі – патриотизм рухы. Қазақстан халқының отаншылдық рухын кҿтеру, ҧлттық мақтаныш сезімін оята білу, отансҥйгіштік пен ҧлтжандылық қасиеттерді қалыптастыру - тҽуелсіз мемлекетіміз ҥшін айрықша саяси мҽні бар мҽселе. Елбасымыз Н.Ҽ.Назарбаев «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты соңғы жолдауында: «Ҿз бойымызда жҽне балаларымыздың бойында жаңа қазақстандық патриотизмді тҽрбиелеуіміз керек. Бҧл ең алдымен елге жҽне оның игіліктеріне деген мақтаныш сезімін ҧялатады» деді [1].
Бҧл ҿте маңызды мҽселе. Отаншылдыққа қатысты мҽселелер қалың бҧқараға жетпесе, оның назарын аудармаса, жас ҧрпақты ізгілікке тҽрбиелеу қҧралы бола алмаса, онда патриотизм ҿзінің мҧратына жетпегені. Бҧл ретте, отаншылдық рухты насихаттап, қоғамдық пікір қалыптастырудың мықты кҿзі бҧқаралық ақпарат қҧралдары екені даусыз. Олай болса, қазақстандық патриотизм мен бҧқаралық ақпараттық қҧралдар арасындағы ҿзара байланысты арнайы қарастыру қажеттілігі туындайды. Ҽсіресе, жаңа қазақстандық патриотизмді дамытуда жаңа ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың ҽлеуетін барынша пайдаланғанымыз абзал. Қазақстандық патриотизм Қазақстан Республикасының азаматы ҿзін осы елдің тҿл баласы нағыз азаматы ретінде сезінгенде, Қазақстанды ҿзінің туған елі, Отаны деп есептеген жағдайда ғана қалыптасады. Сол кезде ғана еліміздің мемлекеттік рҽміздеріне ерекше қҧрметпен қарайды, шын ниетімен қадірлейді. Қазақстан азаматының Конституциялық қҧқығын сақтайды. Республиканың ҽлеуметтік-экономикалық дамуын жеделдетуге, қоғамның саяси жҽне рухани ҿмірі саласындағы міндеттерді қайта жаңартуға бағытталған идеялық-тҽрбие жҧмыстары мемлекеттің стратегиялық бағдарымен анықталды. Еліміздің тҽуелсіздік алып, егемендікке жетуі қазақ халқының жҽне басқа да 194
республикада тҧратын халықтардың ҧлттық дҥние танымының ҿсуіне жағдай жасады.
Патриоттық тҽрбие берудің басты бағыты – Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы мен еліміздің мемлекеттік нышандарын оқушыларға ҥйрету жҽне орындату мҽселелері. Қазақстан Республикасы ҥздіксіз білім беру жҥйесіндегі тҽрбие тҧжырымдамасының 12 бағытқа негізделген кешенді бағдарламаның 1 бағыты -қазақ халқының тарихы мен салтын, тілін сҥю жҽне қҧрметтеуге, оның таңдаулы дҽстҥрлерін сақтауға жҽне оны дамытуға, Қазақстанның басқа халықтарының мҽдениетін зерттеу жҽне игеруге негізделген азаматтық ҧстанымды жҽне патриоттық сананы, қҧқықтық жҽне полимҽдениетті, қалыптасқан ҧлттық ҿзіндік сананы, ҧлт аралық мҽдени қарым-қатынасты, ҽлеуметтік жҽне діни тҿзімділікті қалыптастыруды кҿздеген - Азаматтық-патриоттық, қҧқықтық жҽне полимҽдениеттік бағыт. Қазақстан Республикасы Мемлекеттiк ―Бiлiм‖ бағдарламасында тҽрбие жҥйесiн жетiлдiруге байланысты алдына қойған негiзгi мақсаты - ―қазақстандық патриотизм, азаматтық, iзгiлiк жҽне жалпыадамзаттық қҧндылықтар идеяларының негiзiнде тҽрбиеленушiнiң жеке тҧлға ретiндегi сапалық қасиетiн қалыптастыру‖ – деп бҥгiнгi ХХI жаһандану ғасырында ҧлттық мҽдениет пен ҿркениеттi ҿзара кiрiктiре отырып, жеке тҧлға қалыптастыру кҿзделiп отыр. Біз мемлекет тарабынан жасалып отырған іс- шараларды кҿріп отырмыз. Соның ішінде ең негізгісінің бірі – ол «Мемлекет басшысының 2012 жылғы 14 желтоқсандағы Қазақстан-2050» стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына жолдауын іске асыру жҿніндегі шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2012 жылғы 18 желтоқсандағы № 449 жарлығына сҽйкес Қазақстан Республикасының Ҥкіметі қаулы етеді. [2] Патриоттық тҽрбие – маңызды мемлекеттік міндет. Ол ҥшін жасҿспірімдердің рухани-адамгершілік қасиеттерін жҽне азаматтық саналылығын қалыптастыра отырып, ҿз Отанын сҥюге, ҿз қоғамына, мемлекетіне қызмет ете алатындай етіп тҽрбиелеу керек. Осыған қарасты мемлекет тарапынан кҿптеген жҧмыстар атқарылып жатыр. Солардың бірі «Қазақстан 2020: болашаққа жол» Қазақстан Республикасы мемлекеттік жастар саясатының 2020 жылға дейінгі тҧжырымдамасы. Мазмҧнына келетін болсақ, Бҥгінгі жас ҧрпақ – болашақ Қазақстан азаматы. Олар ҿзімізді қоршаған ірі ҿркениет орталықтарын, тҥрлі мҽдениетті меңгеріп, ҿзін сыйлата алатын, рухани дҥниесі бай, интеллект деңгейі жоғары, білімді де білікті жаһандану заманына сай болуы шарт. Жоғарыда кҿрсетілген тҧжырымдамаға назар аударғанымыз жҿн. Бҧл нормотивтік қҧжатта жастар саясатына байланысты барлық аспектілер қарастырылған. Соның ішінде қазақстандық патриотизмге де кҿп кҿңіл бҿлінген. Тҧжырымдаманың «Мемлекеттік жастар саясатын дамыту пайымы» атты 1-бҿлімінің 1. Қазіргі жастардың ҿзекті проблемалары атты аспектісінің 6 бҿлімшесі патриоттық тҽрбиеге бағытталған. Қазақстандықтар – жасампаз жҽне жас ҧлт: республиканың ҽрбір екінші тҧрғыны 30 жасқа толмаған жастар. 195
Қазақстанның болашағы Қазақстан жастарының даму деңгейімен, олардың қоғамға ықпалдасуымен байланысты, болашақтың негізі бҥгін қаланады. Жастар саясатының басымдықтары Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ҽ.Назарбаев бастама жасаған «Қазақстан – 2050» стратегиясының тҥйінді мақсаттарының бірі болып табылады [3]. Жоғарыда кҿрсетілген тҧжырымдамаға назар аударғанымыз жҿн. Бҧл нормотивтік қҧжатта жастар саясатына байланысты барлық аспектілер қарастырылған. Соның ішінде қазақстандық патриотизмге де кҿп кҿңіл бҿлінген. Тҧжырымдаманың «Мемлекеттік жастар саясатын дамыту пайымы» атты 1-бҿлімінің 1. Қазіргі жастардың ҿзекті проблемалары атты аспектісінің 6 бҿлімшесі патриоттық тҽрбиеге бағытталған. Осыны ескере отырып: 1) жастардың азаматтық бастамасын қолдауға бағытталған жалпы ҧлттық, ҿңірлік жҽне жергілікті деңгейде мемлекеттік жастар саясатын нақты салааралық ҥйлестіруді қамтамасыз ету; 2) мониторинг пен диагностиканың нақты, ҽділ бағдарламасына негізделген жастар саясатын ғылыми зерттеулермен сҥйемелдеу бойынша жҥйелі тҥрде жҧмыстар жҥргізу; 3) жастар саясатының инфрақҧрылымын дамытудың кешенді тҽсілдерін қамтамасыз ету; 4) жастар туралы бҿлімді қосу жҽне жас қазақстандықтардың қажеттілігін есепке ала отырып, мемлекеттік органдардың жыл сайынғы стратегиялық жоспарын дайындауды жҥзеге асыру; 5)
жастарды бірлескен ҧжымдық қызметке тартудың ҽртҥрлі
институционалдық нысандарын енгізу; 6) жастар ҧсынған жобаларды қаржыландыру жҽне оның шығармашылық жҽне инновациялық ҽлеуетін жандандыруға мҥмкіндік беретін мемлекеттік ҽлеуметтік тапсырыстарды қолдану аясын бағдарлау мҥмкіндігін зерттеу; 7) ҥкіметтік емес ҧйымдардың жас репатрианттармен, маргинал жастармен жҧмысына қолдау жасай отырып, олардың тарихи отанының жағдайына ҽлеуметтік бейімделіп кету мҥмкіндігін қолдау; 8) еріктілер қозғалысын дамытуға қолдау кҿрсету; 9) ҽскери қызметке даярлық бойынша, болашақ отан қорғаушылардың моральдық жҽне дене шынықтыру дайындығы деңгейін арттыруға назар аудара отырып, мектептерде жҽне колледждерде тҽрбие жҧмыстарын жҥргізу; 10) ҽскери қызметтің мҽртебесін насихаттау, ҽскери бҿлімшелерде тҽрбиелеу жҧмысының жаңа ҥлгісін енгізу қажет [3]. Осы бҿлімшенің ҽр аспектісі маңызды да қолжетімді қҧрастырылған. Жастарымызға байланысыты «Егер де жастар гуманизмді, білімді, жауапкершілікті, ҽділдікті таңдап алса жҽне ҿзімшіл болмаса, онда олармен бірге табыс та ілесіп жҥреді». Қазақстанның жарқын болашағы бар, ол – Біздің жастарымыздың қолында. Деп президентіміз Н.Ҽ.Назарбаев айтқан [4,33б].
Келесі нормативтік – қҧқықтық қҧжат ол Қазақстан Республикасындағы 196
мемлекеттік жастар саясаты туралы 2004 жылғы 7 шілдедегі № 581-II Қазақстан Республикасының Заңы (2007.27.07. берілген ҿзгерістер мен толықтыруларымен ). Осы Заң Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жастар саясатын қалыптастыру мен iске асырудың қҧқықтық негіздерiн анықтайды. Кҿрсетілген қҧжаттың 3 бабында қазақстандық патриотизмді қалыптастыру аспектісі қарастырылған [5,2б]. Бҥгінгі кҥні ата-бабалар, одан кейінгі ҧрпақтардың салып кеткен жолымен жҥріп, сол жолды ары дамыту, ҿмір жаңалығын ескеру, ескімен жаңаны ҧштастыру Қазақстан халқының міндеті. Елдің тҽуелсіздігі кҿп нҽрсеге ой салдырады. Мҧнда тарихи сананы ояту, жоғалғанын ҿзіне қайтару, ҿрлеу дҽуіріне жол ашу деген мағына, сондықтан қазақстандық патриоттық тҽрбие деген ҧғым тек қана айтыла салатын дерексіз ҧғым емес, ол ең алдымен нақты, ҿз ҧлтына, сонда тҧрып жатқан халықтарға берілген, адал еңбек ете алатын, жалпы халықтық, ҽлеуметтік мҽдениетті тҥсініп, білетін соның нҧсқаларын ҿз халқының қажетіне жарата алатын, басқалары тҥсіне білетін нағыз адам отансҥйгіштік, қазақстандық патриоттық рҧхтағы белсенді адамдарды тҽрбиелеу ҥшін керек. Қазақстандық патриотизмнің дамытудағы мемлекет саясатының ҥлесі зор екендігін жоғарыда келтірілген бағдарламалар арқылы кҿре аламыз. Ҽр жас буынын қамтитын тҧжырымдамаларды қарастырып, зерттедік. Қойған мақсаттар мен іс-шараларды орындаған жағдайда қазақстандық патриотизмнің деңгейі келесі белеске ҿтетіні сҿзсіз. Сонымен қорыта айтарымыз, қазақстандық патриотизм - бҥкіл қазақстандықтарға тҽн. Себебі ортақ Отан, ортақ тарих, ортақ салт-дҽстҥр, ортақ қазақтың тілі. Басқа ҧлт ҿкілдері ҿз ана тілімен қоса қазақтың тілін білуі тиіс. Ҽрбір қазақстандық ҿзі ҿмір сҥріп, кҥн кҿріп отырған мемлекетін- «Отаным» деп тануы, оның негізін салып отырған қазақ ҧлтына сыйластық, оның заңдарында бас ию, рҽміздеріне қҧрмет, жетістігіне сҥйсініп, мақтану, кемшіліктерін болдырмаудың жолын қарастыру қазақстандық патриотизмнің белгілері болуы керек. Ҽрбір адам біздің мемлекетімізге, соның бай да даңқты тарихына, оның болашағына ҿзінің қатысты екенің мақтанышпен сезіне алатындай іс- қимыл жҥйесін талдап жасауы қажет. Елдің мҽселелері де, келешегі де барлық адамға жақын ҽрі тҥсінікті болуы тиіс. Ҽрбір адам бала кезінен «Қазақстан – менің Отаным, мен ҥшін жауапты, мен де ол ҥшін жауаптымын» деген қарапайым ойды бойына сіңіріп ҿсетіндей істерді атқарған жҿн.
Ҽдебиеттер тізімі 1.
Қазконтент : ресми ҽлеуметтік желі АҚ [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://el.kz/21526 , свободный. – 2014. – Загл. с экрана. – Яз. каз. 2.
практики / Р.Б. Абсаттаров // Актуальные вопросы общественной жизни: сборник статей. – Алматы, 1994. – С. 71. 197
3.
Қазақстан 2020: болашаққа жол Қазақстан Республикасы мемлекеттік жастар саясатының 2020 жылға дейінгі тҧжырымдамасы [Электронный ресурс]. – Режим доступа: www.youthpolicycenter.kz / Научно-исследовательский центр Молодежь, 2014. – Загл. с экрана. – Яз. каз. 4.
Назарбаев Н.Ҽ. – Қазақстан Республикасының тҧңғыш Президенті: Ретроспективтік библиографиялық кҿрсеткіш: 2 томдық / бас ред. Б.Ҿ. Жақып. – Алматы : Қазақ энциклопедиясы ЖШС, 2010. – Т. 1. – 736 бет.– Қазақ, ағылшын тілдерінде. 10. 5.
жылғы 7 шілдедегі № 581 II Қазақстан Республикасының Заңы // Егемен Қазақстан. – 2004. - 14 шiлде (№ 176). 11.
жүктеу/скачать 7,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|