-секция  ЖАҺАНДАНУ ҤДЕРІСТЕР ЗАМАНЫНДАҒЫ ТАРИХ, ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ

166

 

 

развитию  торгово-экономических  сношений  и  укрепления  имиджа  Ирана  как 

миролюбивого  государства.  Однако,  приход  президента  Х.  Роухани  к  власти 

изменил  не  только  внешнеполитический  вектор  развития  ИРИ,  но  и  многие 

аспекты внутренней жизни страны. В рамках общего улучшения условий жизни 

населения руководитель страны призвал соответствующие ведомства улучшить 

условия и возможности граждан пользоваться сетью Интернет и социальными 

сетями.  Таким образом, можно сделать вывод о том, что за последние полтора 

года  концепция  развития  Ирана  сменилась  принципиально  новым  аналогом. 

Сегодня  Исламское  Государство  Иран  –  важный  международный  игрок, 

способный  решить  ряд  проблемных  вопросов,  остро  стоящих  на  Ближнем 

Востоке и в Каспийском регионе.  

Говоря  о  приоритетах  развития  ИРИ,  следует  упомянуть,  что    в  первом 

эшелоне  идут  задачи  развития  технологического  прогресса  и  его 

самодостаточности.  Для  этой  страны  жизненно  необходимым  является  факт 

обладания  собственными  передовыми  технологиями.  Не  менее  важным  для 

руководства страны является минимизация рисков вооруженных столкновений 

вдоль  иранской  границы  и  дальнейшее  укрепление  Ирана  как  мощной 

региональной державы [1].  

Таким  образом,  мощный  индустриально  развитый  сосед  по  Каспию,  чья 

экономика  во  многом  завязана  на  промышленном  секторе,  так  же  как  и 

казахстанская,  априори  является  привлекательным  направлением  внешней 

политики РК. Опыт каждой из двух стран способен послужить плодотворному 

сотрудничеству, которое в последнее время получило новый импульс. Развитие 

в  двух  республиках  промышленного  сектора  экономики,  установление 

политико-экономических  связей,  поиск  компромиссов  в  спорных  вопросах, 

расширение  межнациональных  и  культурных  контактов  способны  вывести 

казахстанско-иранское сотрудничество на принципиально новый уровень.  

На  современном  этапе  развития  Ирана  немаловажную  роль  играют  его 

взаимоотношения с Российской Федерацией. Ведь Казахстан и Россия являются 

ближайшими  друзьями  и  союзниками  и  трѐхстороннее  развитие  отношений 

пойдет  на  пользу  каждой  из  этих  стран  по  отдельности.  Тем  не  менее,  для 

начала  стоит  проанализировать  точки  сближения  РФ  и  ИРИ.  Эти  две  страны 

сегодня однозначно нужны друг другу по нескольким причинам: 

Во-первых,  опыт,  приобретенный  Ираном,  в  условиях  наложения  на  него 

мировым 

сообществом 

экономических 

санкций 

может 

оказаться 

принципиально  полезным  и  для  Кремля,  поскольку  сегодня  Россия  так  же 

подвергнута международным ограничениям. 

Во-вторых,  с  экономической  точки  зрения  оба  государства  обладают  тем 

набором  ресурсов,  который  может  способствовать  развитию  их  отношений. 

Россия  потенциально  крупный  и  важный  импортер  разного  рода  иранских 

товаров  (в  первую  очередь  продукции  сельского  хозяйства),  что  становится 

вновь  актуальным,  если  принять  во  внимание  ответные  санкции,  введенные 

Россией на европейскую продукцию.  

167

 

 

В-третьих,  это  сотрудничество  в  экономической  сфере.  Совместное 

развитие  промышленности  и  торговли,  упрощение  условий  для  ведения 

бизнеса, сотрудничество в банковской сфере. Многие иранские издания, такие 

как  Donya-e Eqtesad(15.09) и Ettelaat(15.09) пишут о проведенной в сентябре 

встрече  между  более  чем  700  представителями  бизнеса  и  промышленности 

двух  стран,  на  которой  были  обсуждены  возможности  совместного  развития 

этих сфер. Такое сотрудничество может привести, по их расчетам, к торговому 

обороту в размере 15 млрд. долларов. [2] 

В  рамках  обеспечения  этого  сотрудничества  Иран  и  России  готовы  даже 

отказаться  от  использования  американского  доллара  в  пользу  собственных 

валют.  Об  этом  было  заявлено  президентом  совместной  ирано-российской 

торговой  палаты  АсадоллойАсгаромОлади.  Он  подчеркнул  так  же,  что 

сближение этих двух государств обусловлено санкциями Европейского Союза и 

Соединенных  Штатов,  а  отказ  от  иностранных  валют  является  вполне 

логичным шагом для интенсификации экономического сотрудничества. 

На основе представленных фактов можно сделать вывод, что под действием 

санкций  в  условиях  глобальной  экономики  две  страны  готовы  идти  на 

сближение  и  развитие  торгово-экономических  связей  друг  с  другом.  Иран  и 

Россия  сегодня  являются  стратегически  важными  партнерами  друг  для  друга, 

взаимодействие  которых  в  современных  реалиях  способствует  дальнейшему 

формированию многополярности в мире.  

Тем не менее, сотрудничество Ирана и России не может существовать лишь 

в  двустороннем  формате.  Географическое  местоположение  и  политические 

реалии  заставляют  оба  этих  государства  сотрудничать  и  с  другими 

государствами Каспийского бассейна. Это относится и к Казахстану, ведь наша 

страна,  к  тому  же,  является  одним  из  ключевых  союзников  Российской 

Федерации.  Поэтому  сближение  двух  вышеназванных  государств  неизбежно 

ведет и к развитию казахстанско-иранского сотрудничества.  

Однако, нельзя говорить о казахстанско-иранском партнерстве, не затронув 

вопрос,  являющийся  «камнем  преткновения»  внешней  политики  этих 

государств – проблемы Каспийского моря.  

29  сентября  2014  года  в  Астрахани  прошел  IV  Каспийский  саммит.  В 

мероприятии принимали  участие  главы  всех  прикаспийских  государств,  в  том 

числе  президенты  Казахстана,  Ирана  и  России.  По  итогам  саммита  были 

приняты  совместные  документы  о  сотрудничестве  в  общем  пользовании 

ресурсами Каспия, вопросы о судоходстве и рыболовстве.  

Стоит  принять  во  внимание  тот  факт,  что  во  многом  Иран  идет  на 

компромиссы в вопросах, связанных с Каспием потому, что Каспийское море и 

его ресурсы не занимают ведущих позиций в экономике Ирана. Тем не менее, 

ИРИ  ускорила  геологоразведку  дна  водоема  и  реализацию  различных 

энергетических  проектов  с  приграничными  государствами.  Компромисс  в 

отношении бассейна Каспия является к тому же важным фактором собственной 

безопасности  Ирана,  поэтому  его  руководство  стремится  к  диалогу  с 

прикаспийскими  странами  и  участию  в  реализации  межгосударственных 

168

 

 

проектов  на  море  и  на  суше.  Стоит  добавить,  что  участие  иранского 

руководства  в  этих  вопросах  способствует  расширению  внешнеполитического 

влияния  Ирана  на  международные  процессы  на  Южном  Кавказе  и  в 

Центральной  Азии.  ИРИ  расширяет  свое  влияние  в  регионе  невоенными 

методами, что становится ясно на основе перечисленных выше факторов.  

С  другой  точки  зрения,  вероятный  военный  конфликт  ИРИ  с  любой  из 

прикаспийских  стран  способен  еще  туже  затянуть  вокруг  Ирана  кольцо 

внешней  изоляции.  Такой  конфликт  способен  нанести  тяжелый  урон 

функционированию  экономической  системы  страны.  К  тому  же  рост 

межэтнических  и  религиозных  проблем  может  нанести  тяжкий  ущерб  стране. 

Поэтому  можно  говорить  о  том,  что  Иран  заинтересован  в  мирном  решении 

своих внешнеполитических вопросов, касающихся бассейна Каспия. 

Однако  было  бы  неверно  утверждать,  что  казахстанско-иранское 

сотрудничество зиждется только на вопросах, связанных с Каспийским морем.  

За более чем двадцать лет существования независимого Казахстана президенты 

обеих республик неоднократно раз совершали двусторонние рабочие визиты, в 

качестве  примеров  такого  сотрудничества  можно  назвать  поддержку  Ираном 

вступления РК в Организацию Экономического Сотрудничества. Казахстан же 

инициировал  вовлечение  Ирана  в  ряды  участников  совещания  по 

взаимодействию  и  мерам  доверия  в  Азии  (СВМДА).  Иран  был  принят  в 

качестве наблюдателя в ШОС. Руководства двух стран сегодня имеют схожие 

точки  зрения  на  решение  актуальных  проблем,  таких  как  безопасность  в 

регионе или в мире, отказ от использования вооруженных сил в региональных 

конфликтах и т.д.  

Возвращаясь к перспективам развития межгосударственных связей сегодня 

необходимо  сказать  о  прошедших  в  ходе  2014  года  встречах  с  участием 

делегаций  из  Казахстана  и  Ирана,  на  которых  были  обсуждены  различные 

вопросы,  в  первую  очередь,  связанные  с  торгово-экономической  сферой.  В 

сентябре  2014  года  президенты  двух  стран  на  встрече  в  Астане  обсудили 

вопросы  сотрудничества  в  нефтегазовой  сфере.  Для  решения  этих  задач 

правительствами  двух  государств  уже  создаются  специальные  совместные 

комиссии.  Проведенный  в  том  же  месяце  совместный  бизнес-форум  в 

очередной раз подтвердил намерения двух стран строить крепкие партнерские 

отношения и углублять связи.  

Одним  из  факторов,  толкающих  нашу  республику  на  развитие 

сотрудничества с Ираном, как нельзя лучше озвучил министр иностранных дел 

РК  Ерлан  Идрисов:  "Поскольку  мы  самое  крупное  государство,  не  имеющее 

выхода  к  морю,  нам  нужны  естественные  пространства  для  того,  чтобы 

обеспечить  нам  пространство  для  жизни.  И  мы  эти  пространства  будем 

продолжать обеспечивать по всем азимутам" [4]. 

Таким  образом,  тезис  о  том,  что  Иран  является  одним  из  ключевых 

партнеров  нашей  республики  в  условиях  современности,  был  подтвержден  в 

процессе  написания  данной  работы.  Шаги,  предпринятые  руководством 

Республики  Казахстан  и  Исламской  Республики  Иран,  а  так  же  ближайшим 

169

 

 

союзником  нашей  страны  Россией,  организация  совместных  органов  развития 

сотрудничества  в  области  экономики,  торговли  и  промышленности, 

проведениеIVКаспийского  саммита,  бизнес-форум  в  Астане  и  новое  видение 

внешней  политики  Ирана  его  руководством  –  убеждают  нас  в  том,  что  это 

государство  стремится  к  расширению  своих  международных  контактов, 

немаловажное место среди которых занимает Казахстан. 

Развитие  связей  двух  государств  приведет  к  увеличению  роли  Республики 

Казахстан  в  принятии  решений  регионального  масштаба,  повысит 

благосостояние  стран,  уровень  развития  экономик  и  окажет  влияние  на 

дальнейшее формирование многополярности в мире. 

Список литературы 

1.

 

Центральная  Азия  и  Каспийский  регион:  риски,  вызовы,  угрозы: 

коллективная  монография/  Под  общ.ред.  Б.К.  Султанова.  –  Алматы: 

Казахстанский  институт  стратегических  исследований  при  Президенте 

Республики Казахстан, 2012. – 224с. 

2.

 

Группа сайтов РИА Новости «inoСМИ.ru»: [Электронный ресурс].// URL: 

http://inosmi.ru/ (Дата обращения: 03.10.2014). 

3.

 

Информационно-аналитическое 

агентство 

«CaspianBridge»: 

[Электронный  ресурс].//  URL:  http://www.caspiania.org/  (Дата  обращения: 

06.10.2014). 

4.

 

Новостной  портал  «TengriNews»:  [Электронный  ресурс].//  URL: 

http://tengrinews.kz/(Дата обращения: 10.10.2014). 

 

 

ҼОЖ  811.512.122 366.88 

 

Х.В. Масимова 

ҚР БҒМ ҒК Р.Б. Сҥлейменов атындағы Шығыстану институты, 

Алматы қ., Қазақстан  

 

 ХІХ  ҒАСЫР  ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШІНІҢ КЕЙБІР МОРФОЛОГИЯЛЫҚ 

ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ («Тҽварих-и мусиқиун» ескерткіші негізінде) 

 

Тҥркі  жазба  ескерткіштері  мен  қазіргі  тҥркі  тілдері  арасындағы  жалғастық 

генеологиялық,  типологиялық,  ареалдық,  функционалдық  аспекттерде, 

жекелеген  тілдердің,  тілдік  топтардың  материалдары  негізінде  XІX  ғ.  бастап 

зерттеліп  келеді.  Тҥпнҧсқада  сақталып  бҥгінгі  кҥнге  жеткен  тарихи  жазба 

мҧраларымыз  сирек  те  болса  кездеседі.  Солардың  ішінде  ХІХ  ғасыр  мҧрасы 

«Тҽварих-и  мусиқиун»  жазба  ескерткіші  болып  есептеледі.    «Тҽварих-и 

мусиқиун»  жазба  ескерткіші  ХІХ  ғасырда  (1855-1856  жж.)  Хотан  қаласында 

ҿткен  Молла  Исмҽтулла  бинни  молла  Неъмҽтулла  Мҿжизи  тарапынан  

жазылған.  Исмҽтулла Мҿжизидің ескерткіші ҽл-Фарабиден (X ғ.) XVІ ғасырға 

дейін ҿмір сҥрген он жеті музыка пірлері жҽне олар жазған мҧқамдар жайында 

170

 

 

аса бағалы мҽліметтерді қамтыған, ескі ҧйғыр тілінде жазылған тарихи-мҽдени 

жҽне  ҽдеби-публицистикалық  ескерткіш  болып  табылады.  «Тҽварих-и 

мусиқиунда»  ҧйғыр  музыка  ҿнерінің  негізі  саналатын  мҧқамдар  мен  ҧйғыр 

халқының кейбір ҧлттық музыка аспаптарының шығу тегі туралы баяндалады.  

Проза жанырында жазылған шығармалар мҽтіні поэзия жанрында жазылған 

шығармалар  мҽтінінен  тіл  ерекшеліктері  бойынша  ерекшеленеді.  Сондықтан 

«Тҽварих-и  мусиқиун»  ескерткіші  ХІХ  ғасыр  ҧйғыр  тілінің  проза  жанырында 

жазылған  шығарма  ретінде  тіл  білімінде  жан-жақты  зерттеуді  талап  етеді. 

Ескерткіштің  нақты  морфологиялық  ерекшеліктерін  зерттеу  ескі  тҥркі  тілдері 

мен  жаңа  тҥркі  тілдерінің  тарихи  байланысын  анықтауда,  сондай-ақ  қазіргі 

ҧйғыр ҽдеби тілінің қалыптасу, даму барысын айқындауда маңызы зор.  

«Тҽварих-и  мусиқиун»  (XІX  ғ.)  ескерткіші  тілін  орта  жҽне  қазіргі  ҧйғыр 

тілімен салыстыра отырып, ескі ҧйғыр жазба ҽдеби тілі мен қазіргі ҧйғыр ҽдеби 

тілі  арасындағы  сабақтастық  ескерткіштің  мҽтініндегі  морфологиялық 

ерекшеліктері  негізінде  анықталады.  Тҿменде  «Тҽварих-и  мусиқиун» 

ескерткіші  тіліндегі  есім  сҿздер:  зат  есім  жҽне  оның  кҿптік,  тҽуелдік,  септік 

категориялары,  сын  есім,  шырай  категориясы,  сан  есім  мен  оның    тҥрлері, 

есімдік пен оның тҥрлері қарастырылады.  

«Тҽварих-и мусиқиунда» зат есімдердің кҿптік категориясы морфологиялық 

синтаксистік,  лексикалық  сияқты  ҥш  тҥрлі  тҽсілмен  жасалады  жҽне  кейбір 

сҿздер кҿптік мағынада қолданылады. «Тҽварих-и мусиқиун» ескерткішінің тілі 

зат  есімнің  кҿптелу  категориясы  жағынан  қазіргі  ҧйғыр  тілінен  тҿмендегідей 

ерекшеленеді.  Зат  есімнің  кҿптік  жалғаулары  -лар,  -ләр  жалғанған  тҧлғалары 

тҽуелдік  тҧлғасын  алғанда  жеке  тҧлғаның  сыпайы  тҥрі  ретінде  қолданылады. 

Мысалы:  Мҽликҽ,  Аманнисахеним  сҧлтан  Абдурешитхан  падишаһниң 

зәвжалари  ирди. 

«Тҽварих-и мусиқиунда» кездесетін араб-парсы тілдерінен енген кейбір зат 

есімдер  сол  тілдерден  ҿзінің  негізгі  кҿптік  мағынасында  қолданылады. 

Мысалы: ақабир, тәварих, әшъар, күтүб, әсрар т.б. Ескерткіште кейде арабша 

немесе  парсыша  кҿптік  тҧлғалардың  ҥстіне  қазіргі  ҧйғыр  тіліне  тҽн  кҿптік    

жалғаулары  (-лар//ләр)  ҥстемеленіп  жалғанғаны  кҿрініс  береді.  Мысалы:  Хас 

алим мусиқи устазлиридин... ҽмир Низамиддин Ҽлишир Нҽвайи муршидимниң 

бу фҽн һҽкқидҽ путкан күтүб-рәсайилларидин бҽһриманд болдум т.б. 

«Тҽварих-и 

мусиқиун» 

ескерткішінде 

қазіргі 

ҧйғыр 

тілінде 

қолданылмайтын, ал ескі ҧйғыр тілінде ҿнімді жҧмсалған парсы тілінен (-ҽнгиз: 

ишрәтәнгиз, -гуй: хушгуй, -пҽзир: дилпәзир, -сҿз: дилсөз, -вар: булбулвар) енген 

жҧрнақтар кездеседі. Бҧл жҧрнақтар парсы тілінде ҿз алдына айрықша мағына 

білдіретін алломорфтар болып табылады. 

«Тҽварих-и  мусиқиунда»  тҽуелдік  жалғаулары  жекеше  жҽне  кҿптік  тҧлғада 

кездеседі.  Тҽуелдік  жалғауларында  палаталь-веляр  гармония,  еріндік 

ҥндестігінің  ҽсері  анық  сезіліп  тҧрады.  Жекеше  жҽне  кҿптік  тҧлғалар  сҿз 

тҥбірінің  сипатына  немесе  дауысты,  дауыссыз  дыбыстармен  аяқталуына 

қатысты болып келеді: 

І жақ (жекеше тҥрі) -м, - им, -үм, - ум; (кҿпше тҥрі) -миз, - имиз. 

171

 

 

ІІ жақ (жекеше тҥрі)  -иң, - уң; (сыпайы тҥрі) -иңиз; (кҿпше тҥрі) кездеспейді. 

ІІІ жақ (жекеше тҥрі) -и, - си; (кҿпше тҥрі) -и, -лари, - ләри 

 «Тҽварих-и  мусиқиун»  тіліндегі  септік  категориялары  басқа  дҽуірлерге  тҽн 

жазба  ескерткіштерден  жҽне  қазіргі  ҧйғыр  тіліндегі  септік  категорияларынан 

мағыналары, грамматикалық қызметі бойынша кҿп ерекшеленбейді. 

Ескерткіш  тілінде  септік  жалғаулары  дыбыстар  ҥндестігіне  бағынып  та, 

бағынбай  да  қолданылғаны  байқалады.  «Тҽварих-и  мусиқиунда»  ерін 

ҥндестігіне,  қатаң  жҽне  ҧяң  дауыссыз  дыбыстардың  байланысына  кҿңіл 

бҿлінбейді. 

Шағатай  тіліне  қатысты  ғылыми  енбектерде  септіктер  жҿнінде  тҥрлі 

пікірлер  айтылды.  Тҥркітанушы  А.М.  Щербак  кҿне  ҿзбек  тілінде  жеті  септік 

бар  десе  [1,  100-110  бб.],  Хҽмит  Тҿмҥр  мен  Абдуруп  Полаттар  ескі  ҧйғыр 

тілінде 11 септік бар екенін айтады [2, 25-31 бб.]. Тюрколог Я.Екманн шағатай 

тілінде  тоғыз  септік  бар  деп  есептейді  [3].  «Тҽварих-и  мусиқиун»  тілінде  зат 

есімдердің 10 септігі бар. 

Атау септік. Басқа септік формаларын жасау ҥшін негіз қызметін атқарады. 

«Тҽварих-и мусиқиундағы» атау септік қазіргі ҧйғыр тіліндегімен бірдей болып 

келеді. Мысалы: Сурнайни... Әрдишир атлиғ бир киши кҽшф қилди. 

Ілік септік. Ескерткіште қазіргі ҧйғыр тіліндегі ілік септігінің -ниң жалғауы 

қолданылады.  Ілік  септік  жалғауының  мән,  сән  сияқты  жіктеу  есімдіктерге 

жалғанғанда  қосымша  қҧрамындағы  [н]  дыбысы  тҥсіп  қалады.  Мысалы: 

Нҽфиси  мениң  тҽхҽллусум.  Ҽбятлар  сениң  һҽмидиңда  ҽшъарлар  һҽбибиң 

нҽъитида язғаймҽн. Ілік септігінің Орхон жазба ескерткіштері тілінде жҽне ескі 

ҧйғыр  тілінде  кҿп  қолданылған  -ың,  -  иң  тҧлғасы  «Тҽварих-и  мусиқиунда» 

кездеспейді. 

Табыс септік.  «Тҽварих-и мусиқиун» тілінде табыс септігінің -ни жалғауы 

жиі қолданылады. Мысалы: Бу ғәзәлни қҽйҽрдин ҿргҥнҥп ирдиңиз. Ескерткіште 

кейде  табыс  септік  ІІІ  жақ  тҽуелдік  жалғауынан  кейін  -н  қосымшасын 

қабылдайды.  Табыс  септігінің  бҧл  формасы    -ни  қосымшасы  сияқты  поэзия 

тіліне де, проза тіліне де тҽн болып келеді. Мысалы: ... бағрим қара  қанин сия 

қилип  ҽзгаймҽн...  .  «Тҽварих-и  мусиқиун»  тілінде  орта  ғасыр  ескерткіштер 

тілінде ҿнімді  жҧмсалған  табыс  септігінің  -и  қосымшасы  мҥлдем  кездеспейді. 

Ескі  ҧйғыр  тіліндегі  ескерткіштерге  тҽн  ілік  пен  табыс  септігіне  ортақ  -ни 

жалғауы  «Тҽварих-и  мусиқиун»  тілінде  функционалдық  жҽне  грамматикалық 

сараланғандығы байқалады, яғни ілік септік ҥшін  -ниң, табыс септік ҥшін  -ни 

жалғауы  қолданылады.  Табыс  септікте  тҽуелдіктің  ІІІ  жағынан  кейін    -н 

қосымшасы жалғанады. 

Барыс  септік.  Ескерткіш  тілінде  барыс  септік  -ға,  -гә,  -ғә,  -қа,  -кә,  -қә 

жалғаулары  арқылы  беріледі.  Барыс  септігінің  жалғауы  «Тҽварих-и 

мусиқиунда»  сҿздің  жуан  жҽне  жіңішкелігі  ескерілместен,  буынды  талғап  та, 

талғамай  да  жалғанады.  Мҽселен:  -ға  варианты  дауысты  немесе  ҧяң  дауыссыз 

дыбысқа  аяқталған  жуан  сҿздерге  жалғанады  (Мысалы,  йолға,  абадиға, 

дунияға), -қа варианты қатаң дауыссызбен аяқталған жуан сҿздерге жалғанады 

(Мысалы,  яшқа)  яғни  негізінен  фонетикалық  заңдылықтарды  сақтайды. 

172

 

 

Ескерткіште  барыс  септігінің  -ға,  -гә,  -қа,  -кә  жалғауларының  орнына  ескі 

ҧйғыр тілінде кең қолданылған -ғә жалғауы ғана қолданылады. Мҽселен, қатаң 

дауыссызбен  аяқталған  бірқатар  сҿздерге  -ғә  варианты  жалғанады.  Мысалы: 

сандуқғә, Таримғә, шеиримғә т.б.. Кейбір сҿздерде -қа вариантының орнына -қә 

варианты  қолданылады.  Мысалы:  достлуққә,  иқапқә,  яшқә.  Қатаң  дауыссыз 

дыбыспен  аяқталған  сҿздерге  ҧяң  дауыссыз  дыбыспен  басталған  жалғаулар 

жалғанғаны  да  орын  алады.  Мысалы:  фәзиләтғә,  бекғә,  хотәнликгә  т.б.  Барыс 

септігінің  мҧндай  қолданысы  Орхон-Енисей  ескерткіштеріне  де  тҽн.  Енисей 

мҽтіндері  жҽне  ежелгі  ҧйғыр  тілі  ескерткіштерінде  -  «Қутадғу  билик»  жҽне 

«Дивану луғҽт-ат тҥркте» жуан тҥбірлі сҿздерге барыс септігінің  -қа варианты 

жалғануы да, -ға вариантының жалғануы да кездеседі. Орхон ескерткіштерінің 

мҽтіндерінде  осындай  сҿздерге  тек  -қа  варианты  жалғанғаны  мҽлім  [4,  12-13 

бб.; 5, 149-150 бб.]. 

Орхон-Енисей,  ежелгі  ҧйғыр  тілі  ескерткіштерінде  «Қутадғу  билик», 

«Дивану лугҽт-ит тҥрк», «Һибҽт-ул һҽқайиқ», «Гҥлистан», «Кисекбаш китабы» 

[6,  108  б.]  жҽне  ескі  ҧйғыр  тілінде  кең  қолданылған  барыс  септігінің  -а,  -ә 

қосымшалары  «Тҽварих-и  мусиқиунда»  кездеспейді.  «Тҽварих-и  мусиқиун» 

тілінде -ға, -қа, - гә, -кә барыс септік жалғауы мән, сән, у жіктеу есімдіктерінен 

кейін келсе, маңа, саңа, аңа тҧлғасы пайда болады, сҿз фонетикалық ҿзгеріске – 

диссимиляцияға ҧшырайды. Мысалы: Сҽнсҽн мәңа фҽрядирҽс. 

жүктеу/скачать 7,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: