Сборник материалов «миссия молодежи в науке республики казахстан»
жүктеу/скачать 7,92 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Жатыс септік.
- Орын-белгі септігі.
- Ҧқсату септігі.
- Шектеу септігі.
- Көмектес септігі.
- Н.Қ. Мейрамбаева, Қ.Р. Жириндинова
Шығыс септік. «Тҽварих-и мусиқиунда» шығыс септігінің тек ҧяң [д] дауыссыз дыбысымен басталған -дин варианты ғана қолданылады. Қатаң дауыссыз дыбыспен басталатын -тин варианты қолданылмайды. Сондықтан қатаң дауыссыз дыбыстармен аяқталған сҿздерге де -дин жалғанады. Негізінен ескерткіш тілінде шығыс септігі қосымшаларын қолдануда дыбыс ҥндестігі сақталмаған деуге болады. Мысалы: Ирақдин, гунәһдин, тилсизлиқдин т.б. «Тҽварих-и мусиқиунда» ескі ҧйғыр тілінде кең қолданылған шығыс септік жалғауы ІІІ жақ тҽуелдік тҧлғасындағы сҿздерден кейін жалғанатын -ндин жалғауы мҥлдем кездеспейді.
қасиетіне қарай -да, -дә, -тә жалғауларымен беріледі. Мысалы: баргаһида, динидә, шәриәттә т.б. Дегенмен жатыс септікке қатысты ескерткіштің ҿзіне тҽн ерекшеліктері де жоқ емес. Жатыс септік жалғауларында, жалпы алғанда, дыбыс ҥндестігі сақталғанымен, септіктің қолданылуында дыбыс
ассимилияциясына тҽн фонетикалық талаптарға сай келмейтін тҧстар да орын алады. Мҽселен, «Тҽварих-и мусиқиунда» қатаң дауыссыз дыбыспен аяқталған сҿздерге ҧяң -да, -дә варианты жалғанады. Мысалы: алимлиқда, туғутда,
сҿздерге жатыс септіктің қатаң дауыссыз дыбыстағы -тә варианты [т] дыбысымен аяқталған һәйрәттә жҽне шәриәттә деген сҿздерге ғана жалғанады. Кейде бір тҥбір ҥшін бҧл септіктің жуан варианты да (-да), жіңішке варианты да (-дә) қолданылған: ишқида//ишқидә, чәмәндә//чәмәнида,
173
тіліндегі -дағы, -дақы, -дәки тҧлғасында ҿрнектелмей, қазіргі ҧйғыр тіліндегідей -дики жалғауы арқылы беріледі. Бҧл тҧлға сҿйлемде анықтауыш қызметін атқарып, анықталушы сҿздің орын жағынан белгісін білдіреді. Мысалы: һҽр кичҽ кирип истиқамҽт қилған Ниъмәти Абаддики луһҽдларигҽ тарихниң сҽккиз йҥз тоқсан тоққузида дҽфн қилиндилар.
арқылы беріледі. Бҧл жалғау теңеу жасауда жиі қолданылады. Мысалы: Алимлиқда һҽзрҽти Ҽбу Нҽсир Фарабидек, һҽкимлиқда һҽзрҽти Ибни Синадек, шаирлиқта һҽзрҽти Нәвайидек, муғҽннилиқда тҽхи Қидирихандек ирдилар. Шектеу септігі. Ескі ҧйғыр тілінде шектеу септігі -ғәчә, -қәчә, -гәчә, -кәчә аффикстері арқылы берілсе, «Тҽварих-и мусиқиунда» -ғәчә варианты жҽне қазіргі ҧйғыр тіліндегі -ғичә варианты қолданылады. Мысалы: Бу ҽзизни падишадин гудағәчә, ҽвлиядин тәрсағәчә дост тутмайдурған киши йоқ ирди. Ҿзһал муқамики, ҽлһал барчҽ муғҽнниларғҽ мҽълумдур, биринжи, иккинжи, ҥчҥнжи мәрғоләлариғичә кҽшф қилған ирдилар. Көмектес септігі. Тҥркі тілдер дамуының кейінгі дҽуірлерінде, ҽсіресе XV ғасырдан бастап кҿмектес септігі грамматикалық қасиетін жоғалтып, септік категориясы ретінде қолданыстан шыққан [7, 61 б.]. Сондықтан -н, -ын, -ун, -үн жалғауларымен берілген кҿмектес септік тҧлғасы «Тҽварих-и мусиқиун» тілінде байқалмайды. Ежелгі ҧйғыр тілі дҽуірінде жиі қолданылған бҧл жалғау «Тҽварих-и мусиқиун» жазылған дҽуірге келгенде аналитикалық формаларға ауысқан. Ескерткіште бҧл септік «билҽн» септеулігінің кҿмегімен жасалады. Мысалы: ... Пҽһливан Муһҽммҽд Кҿштингир билан һҽмсҿһбҽттҽ болдум. Ескерткіште сын есімдер қазіргі ҧйғыр тіліндегі сын есімдерге ҧқсас. «Тҽварих-и мусиқиун» тілінде сын есімнің жай, салыстырмалы жҽне кҥшейтпелі шырайлары кездеседі. Сын есімдер негізінен морфологиялық жҽне синтаксистік тҽсілмен жасалады. Мысалы, қуввәтлик, түрлүк, алиҗәнап, алван-алван т.б. «Тҽварих-и мусиқиун» тілінде негізінен сан есімдерінің тҿмендегі тҥрлері кездеседі: есептік сан есім, реттік сан есім, болжалдық сан есім, бҿлшектік сан есім. Ескерткіште кездесетін реттік сан есімдер есептік сан есімдерге -инҗи, - инчи, -нҗи жҧрнақтарының жалғануы арқылы жасалады. Мысалы: ... биринҗи, иккинҗи, үчүнҗи т. б. Ескі ҧйғыр тілінде кең қолданылған -ләнчи жҧрнағы «Тҽварих-и мусиқиунда» кездеспейді. Болжалдық сан есімдер қазіргі тіліміздегі болжау мҽнді сан есімдерден ерекшеленбейді. Мысалы: Икки йүзчә киши мусиқи фҽнидҽ кҽмалат, мҽһарат кҿрсҽттилар. Йәттә-сәккиз мҽррҽ ҿзини тҽнбҥрғҽ атқандин кейин бҧлбҧл йҽргҽ тҥшҥп ҿлҥп кҽтти. Ескерткіште бҿлшектік сан есімдер қолданылған. Мысалы: Аниң ҥчҥн миңдин бирини илғап... шуларниң ҽһвалидин шиммҽъи изһар қилинди. «Тҽварих-и мусиқиундағы»
қазіргі
ҧйғыр тіліндегі есімдіктерден ерекшеленбейді. Ескерткіште есімдіктерде ескі ҧйғыр тіліне тҽн ерекшеліктер аз. Ескерткіште жіктеу есімдіктерінің жекеше (мән, сән, сиз, у, ул//ол), кҿпше (биз, улар) тҥрі кездесді. «Тҽварих-и мусиқиунда» улар есімдігі ІІІ жақ кҿпше тҥрде де, сонымен қатар ІІІ жақ жекешенің қҧрмет мағынасында 174
да қолданылады. Мысалы: Улар (Лутфи) һҽзрҽти Нҽвайини сҽн мениң устазим дер ирдилар вҽ мениң ҿмрҥм ичидҽ пҥтҥган он миң мисраъ шеиримдин сениң икки мисраъ шеириң артуқ дер ирдилар. «Тҽварих-и мусиқиунда» І жақ жекеше тҥрінің «сыпайылық ҥшін кішіреюді» білдіретін тҧлғасын фәқир, һәқир сҿздері береді. Мысалы: Жафи қулундурмҽн һәқир. Фәқир мҽзкҥр рисалҽни тҽмам қилип болуп, қуввҽтимниң баричҽ, вақитниң баричҽ Рисалҽъи муғҽнниун атлиғ китапни тҥркчҽ тилгҽ тҽржимҽ қилмақни нийҽт қилипдурмҽн. Сиз есімдігі ІІ жақ жекеше сыпайы тҥрде қолданылады. Ескі ҧйғыр тілінде кең таралған бҧл есімдіктің ІІ жақ кҿпше тҥрі «Тҽварих-и мусиқиунда» кездеспейді. «Тҽварих-и мусиқиунда» бу, ул/ол шу, ушбу/шубу сілтеу есімдіктерінен басқа қазіргі ҧйғыр тіліне тҽн андағ, мундағ, шундағ, шу есімдіктері сілтеу мҽнде жҧмсалады. «Тҽварих-и мусиқиунда» ким, нә, нимә,
есімдіктері, өз ҿздік есімдігі кездеседі. Ескеркіште ежелгі ҧйғыр тіліне тҽн ҿздіктің кәнду варианты жҽне ескі ҧйғыр тіліне тҽн парсы тілінен енген худ тҧлғасы кездеспейді. Сондай-ақ ескерткіште һәр сҿзі жеке тҧрып, немесе һәр сҿзіне қанчә, ким, қәчан сурау есімдіктерінің тіркесуі арқылы жасалған жалпылау есімдіктері де орын алады. Мысалы: ... мусиқи фҽнниң устадлари һәр ҽсридҽ, һәр шҽһҽрдҽ йҥз бҽлки миң ҿтҥпдур. һәр ким билҽн муамилҽ қилсҽ, ол гуман қилур ирдики. ... һҽр кимлҽр һәр қанчә чарҽ-тҽдбир қилишти, файда болмиди. ... султан һҥсҽйин Бҽһадирханғиму һәр қәчан тҽйяр болған ашидин ҥч вҽқт йҽткҥзҥлур ирди. Ескерткіште ескі ҧйғыр тіліне тҽн (түн һәссәдә, қәдим, ләһзә, дағи, вәқтики,
мен қазіргі ҧйғыр тіліне тҽн (бир күни, күндин-күнгә, кечә-күндүз, дәрһал, һазир, арасида, башқа, рәвишларичә, шаһанә, әрәбчә, көп, аз т. б.) ҥстеулер кездеседі. «Тҽварих-и мусиқиунда» ҥстеулер морфологиялық жолмен жасалған. Туынды ҥстеулер септік жалғаулары мен ҥстеу тудырушы жҧрнақтар арқылы жасалады. Септік жалғауларының кей сҿздерде «сіңісуі» [8, 160 б.] нҽтижесінде пайда болған морфологиялық-синтаксистік тҽсілмен жасалған ҥстеулер де кездеседі. Мысалы: башқа, башта, күндин-күнгә т.б. XІX ғасыр жазба ескерткіші «Тҽварих-и мусиқиун» ескерткішінің морфологиясын қазіргі ҧйғыр тілімен сабақтастықта қарастырудың нҽтижесінде мынадай қорытындыға келуге болады: – XІX ғасырдың екінші жартысынан бастап ескі ҧйғыр тілі қазіргі ҧйғыр ауызекі сҿйлеу тіліне бір адым жақындағандығын «Тҽварих-и мусиқиун» ескерткіші морфологиялық жҥйесі кҿрсете алады. – «Тҽварих-и мусиқиун» ескерткіші тіліндегі кҿптік, тҽуелдік, септік категорияларының саралануына байланысты сапалық ҿзгерістер – ескі ҧйғыр жазба тілі мен қазіргі ҧйғыр ҽдеби тілі аралық, ҿтпелі кезеңнің ҿзіндік ерекшеліктерінің кҿрсеткіштері. – Ескі ҧйғыр жазба ҽдеби тіліне тҽн графо-фонетикалық дҽстҥрлер жҽне лексика-грамматикалық, морфологиялық кҿне (архаикалық) формалар 175
Мҿжизидің «Тҽварих-и мусиқиун» ескерткіші тілінде едҽуір орын алғанымен, жазушы шығармасы негізінен жалпыхалықтық тілге негізделеді. Бҧл ҿз кезінде ҧйғыр тілі XІX ғасырдың соңы жҽне XX ғасырдың бас кезеңінде ескі ҧйғыр жазба ҽдеби мҧралар тілінің дҽстҥрінен біртіндеп қол ҥзіп, қазіргі ҧйғыр ауызекі сҿйлеу тіліне жақындауға бет алғанын кҿрсетеді. Ҽдебиеттер тізімі 1. Щербак А.М. Грамматика староузбекского языка. – М.–Л., 1962. – 276 с. 2. Хҽмит Тҿмҥр, Абдуруп Полат. Чағатай тили. – Қҽшқҽр уйғур нҽшрияти,1987. – 430 б. 3. Janos Eckmann. Čaĝatayca el kitabi. – Istanbul, 1988. – 290 с. 4. Кондратьев В.Г. Очерки грамматики древнетюркского языка. – Ленинград, 1970. – 270 с. 5. Айдаров Г. Язык орхонских памятников древнетюркской письменности ҤІІІ века. – Алма-Ата, 1971. 6. Наджип Э.Н. Тюркоязычный памятник ХІҤ века «Гулистан» Сейфа Сараи и его язык. Часть І. – Алма-Ата, 1975. – 210 с. 7. Абдурахмонов Ғ., Шукуров Ш. Узбек тилининг тарихий грамматикаси. – Тошкент, 1973. – 452 б. 8. Һазирқи заман уйғур тили. ІІ қисим. Морфология вҽ синтаксис. – Алмута, 1966. – 455 б.
Н.Қ. Мейрамбаева, Қ.Р. Жириндинова С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті, Ҿскемен қ, Қазақстан
1991-1999 ЖЫЛДАРДАҒЫ ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ТҦРҒЫНДАРЫНЫҢ ҼЛЕУМЕТТІК ЖАҒДАЙЫ
1991 жылы 16 желтоқсанда мемлекет тҽуелсiздiк жарияланған соң, қазақ ҧлты ҿзiнiң ортақ мҥддесi жолындағы бiрлiгiн нығайтты. Шет елде жҥрген отандастардың елге оралуына мҥмкiндiк туды. Аймақтың табиғи жағдайына жҽне кҽсіпорындардың шоғырлануына байланысты Шығыс Қазақстан облысының территориясында тҧрғындар ҽртҥрлі тығыздықта қоныстанған. Бҧған негізінен аудандардың шаруашылық-экономикалық жағдайы ҽсер етті. Ҿнеркҽсіп жақсы дамыған, қалаларға жақын аудандарда халық тығыздығы жоғары, қалаларға жҽне теміржолдарға алыс, ҽлеуметтік-экономикалық жағдайы нашар аудандарда халық тығыздығы тҿмен болды. Халық тығыздығы 1 шаршы шақырымға 5-10 адамнан жоғары: Ҿскемен, Семей, Лениногор, Шемонайха, Курчатов қалалық ҽкімшіліктері, Зырян, Глубокое, Бородулиха аудандарында қҧрайды. Ал керісінше халық тығыздығы 1 шаршы шақырымға 5
176
адамнан тҿмен Ҧлан, Ҥржар, Кҥршім, Жарма, Бесқарағай, Зайсан, Тарбағатай аудандары. 1991 жылы облыстағы халықтың жалпы саны 1 777,3 мың адамды қҧрады, соның ішінде 1047,8 адам қала жҽне 725,5 мың ауыл тҧрғындары. Ҿскемен қаласының халқы облыс халқының жалпы санының 21 пайызын қҧрайды. Осы жылы дҥниеге келген бала саны 32261 мың, ҿлім-жітім 16 492 мың адамды, табиғи ҿсім 15 769 мың адамды қҧрады [1, 7б.]. 1991 жылы ҽйелдер саны 919,0, ал ерлер саны 854,3 кҿрсетті. Халықтың жҧмыспен қамтылуын іріктемелі зерттеу деректері бойынша 15 жҽне одан жоғары жастағы экономикалық тҧрғыдан белсенді халық санынан тҧрады. 1991 жылдың аяғында облыста жҧмыстың тҥрлі салаларында 400 мыңнан астам адам еңбек етті. 1991 жылы қызметке орналастыру органдарына 7312 адам ҿтініш беріп, олардың 3315-і халық шаруашылығы салалрына жҧмысқа орналастырылды. 1992 жылдың 1 қаңтарына қарсы 179 адамға, оның 142-і ҽйел адамға жҧмыссыздар статусы берілді [1, 8б.]. Тҽуелсіздіктің алғашқы жылдарында жҧмыссыздар саны мейілінше артып, жҧмыс орындарынан қысқыртылғын адам саны ҿсіп кетті. 90 жылдардың басындағы жалпы экономикалық дағдарыс халық тҧрмысының кҥрт нашарлауына ҽсерiн тигiздi: 1990 жылдан 1994 жылға дейiн тҧтыну қабiлетiнiң тепе-теңдiгi бойынша жан басына шаққанда орта есеппен жалпы iшкi ҿнiм 20%-ға азайып кетті. Бҧл дағдарыстың алдын алу ҥшін жҧмыспен қамту басқармасы алдын алу шараларын жасады. Ол шараларға инфляция деңгейiн азайтуға жҽне ҿндiрiстiң қҧлдырауын шектеуге бағытталды. Қаржы секторы беретiн қарыздардың кҿлемiн шектеуге қосымша несиенiң ―бағасын ҧтымды ету‖ талабы, яғни жоғары пайыздық мҿлшерлеме белгiлеу қарастырылды. Бҧл шара жекеше жинақ ақшаның ҿсуiне септiгiн тигiзетiн, қарыз қорларына жҧмсалатын шығынның ҿсуi себептi банк секторының қарыздарына жалпы сҧранымды қысқартуға жҽрдемдесетiн барынша тиiмдi шаралардың бiрi ретiнде қарастырылды. Облыс ішінде кҿші-қонның ең жоғарғы кҿрсеткіші 1991 жылы тіркелді жҽне кейінгі жылдары бҧл кҿрсеткіш біртіндеп тҿмендеді. Тҧрғындардың облыс ішіндегі кҿші-қон жиілігінің коэффиценті 1991жылы 18,7%, 1995 жылы 17,6%, ал 1999 жылы 11% болды [2, 25б.]. 1991-1999 жылдар аралығында облыс ішіндегі кҿші-қон жиілігі 8,7%-ке кеміді. 1992 жылы халық саны 1777,3 мың адамды қҧрады [1, 15б.]. Бҧл былтырғы жылмен салыстырғанда 4 адамға артқан. Соның ішінде 1049,9 адам қала жҽне 727,4 адам ауыл тҧрғындары. Сатистикалық департаменттің мҽліметтеріне ссҽйкес осы жылы туылған адам саны 30 224 адам болса, ҿлім-жітім 16 832 адамға жетіп, халықтың табиғи ҿсімі 13 392 қҧрады. 1992 жылы орташа айлық жалақы 4 388 тенге болған [3, 38б.]. 1995 жылы облыс халқының саны 1 638,3 адам болды, соның ішінде жҧмыспен қамтылғандар саны 685,9 адам, ал жҧмыссыздар саны 84,4 адамға азайған. Осы жылы орташа айлық жалақы 4 809 теңгені қҧраған. Сондай-ақ жалпы ҿңірлік ҿнім жан басына шаққанда 65,8 т болады. Республика бойынша 1995 жылы арнайы туу коэфиценті 64,6% болса, облыста 53,3% қҧрады. 1995-1997 жылдары халықтың ҽлеуметтік- 177
демографиялық ахуалы кҥрт нашарлады: халықтың ҿсiп-ҿну деңгейi кемiдi; ҿмiрдiң ҧзақтығы қысқарды; бiлiм деңгейi тҿмендедi; материалдық ҽл-ауқат қҧлдырап кеттi: халықтың 21 пайызға жуығы тҧтыну қоржынының ең тҿмен деңгейiнде ҿздерiнiң кҥн-кҿрiс қажеттерiн қанағаттандыра алмады, жҧмыссыздық деңгейi екi есеге жуық кҿбейдi. Бҧл кезеңде бҧрынғы ҽлеуметтік саясат қағидаларын ҿзгерту қажеттiгi туды: халықты ҽлеуметтік қорғаудан ҽлеуметтік кҿмек пен қолдауға кҿшу, сондай-ақ, ҽлеуметтік саладағы мемлекеттік қамқорлықты қысқарту қажет болды. 1997 жылы 1 562,3 мың адамды қҧрады, бҧл кҿрсеткіш 1996 жылмен салыстырғанда халықтың табиғи ҿсім 2008 адамға азайған. Осы жылы мҽлімет бойынша 10 мың жаңа туылған бала тіркелді, бҧл ҿткен жылмен салыстырғанда 8,7 процентке аз. Зайсан, Катонқарағай, Ҧлан, Абай, Бесқарағай, Тарбағатай, Шемонайха аудандарында туу 10-30 процент азайды. Облыстың экономика саласында еңбек ететін қызметкерлердің саны шаруа қожалықтарын есепке алмағанда ҿткен жылдың тиісті мерзімімен салыстырғанда 17 процент қысқарып, жедел мҽлімет бойынша 360 мың адам болды. Жҧмыс істейтіндердің 29 проценті ҿнеркҽсіпте, 16 проценті білім беруде, 11 проценті денсаулық сақтауда, 10 проценті ауыл шаруашылығында, 8 проценті транспортта, 5 тҧрғын-ҧй коммуналдық шаруашылықта, 4 проценті қҧрылыста еңбек етеді. Еңбекке орналастыру қызметіне жыл бойынша 37,6 мың адам келіп, олардың 10,1 проценті, яғни 3,8 мыңы еңбекке орналасты. Жыл басынан бері 28,6 мың адам жҧмыссыз деп танылды. Олардың 11 мыңы штат қысқартудан, 7,3 мыңы ҿз ҿтінішімен жҧмыссыз болса, 6,1 мыңы ҧзақ уақыт жҧмыссыз болғандар жҽне 3,2 мыңы бҧрын жҧмыс істемегендер. Жҧмыссыздардың 60 процентке жуығы ҽйелдер, 38 проценті жастар, 43 проценті ауыл тҧрғындары. Экономика саласында белсенді деп есептелген халықтың жҧмыссыздық деңгейі 6,2 процент. Облыс кҿрсеткішінен жоғары жағдай Бородулиха (14,7 %), Жарма (12,3 %), Тарбағатай жҽне Ҥржар (11,9%), Аягҿз (8,8%), Кҿкпекті (8,1%), Абай (8,0%), Глубокое (7,6%), Кҥршім (6,4%) аудандарында қалыптасты. 1998 жылы облыстың жалпы халық саны 1 532,4 мың адамды қҧрады [], бҧл кҿрсеткіш былтырғы жылмен салыстырғанда халықтың табиғи жағдайы -1331 мың адамға азайған. Туу кҿрсеткітерінің тҿмендеуіне білім деңгейі ҽсер етеді. 1998 жылы барлық балалардың 10,6%-ын жоғары, 2,6%-ын аяқталмаған жоғары, 21,3%-ын арнаулы орта білімі бар ҽйелдер ҿмірге ҽкелген. Туудың кемуі мен ҿлім кҿрсеткішінің ҿсуі нҽтижесінде тҧрғындардың табиғи ҿсімі тҿмендеп, халық саны азайды. Осыған байланысты Елбасымыз Н.Ҽ.Назарбаев Қазақстан халқына жолдаған ҥндеуінде «1992 жылдан бастап соғыстан кейінгі 50 жыл ішінде тҧңғыш рет біздің халқымыздың саны қысқара бастады,- дей келе республикамыздың дамуындағы келеңсіз сипаттардың бірі ретінде кез- келген тҧрғыдан қауіпті демографиялық ҿнімсіздігімізді» атап кҿрсетті [3,14б.]. Облыста табиғи ҿсімнің болмауынан 1996-1998 жылдары облыс халқының саны 4141 адамға азайды. 90 жылдардағы табиғи ҿсімнің тҿмендеуіне ҿтпелі кезеңдегі ҽлеуметтік-экономикалық қиындықтар ҽсер етті. Осы жылы 178
экономикада жҧмыспен қамтылғандар саны 677,9 мың адам, ал жҧмыссыздар саны 61,8 адамға жетті. Орташа айлық жалақы 10685 мың теңгені қҧрады. 1999 жылы Шығыс Қазақстан облысының жалпы халық саны 1 516,8 мың адамға жетті, соның ішінде қалалықтар саны 900,8 жҽне ауылдық тҧрғындар 632,1 мың адам болды. Осы жылы туылған бала кҿрсеткіші 16870 болса, ал ҿлім-жітім 18 530 кҿрсетті. (14 pt)
Кесте 1 - Халықтың еңбек нарығының негізгі кҿрсеткіштері (10 pt) *Ескертпе «-» - қҧбылыс жоқ
1994 1995
1996 1997
1998 1999
Мың адам Экономикалық тҧрғыдан белсенді халық -
770,3 772,7 805,5 758,2 740,9 Жҧмыспен қамтылған халық - -
Жалдамалы қызметкерлер - - 585,8 509,2 435,1 373,5 338,8 Ҿз бетінше жҧмыспен қамтылғандар - -
Жҧмыссыз халық - - 84,4 100,6 76,5 61,8 63,0
Жҧмыспен қамту органдарына жҧмыс іздеп келген азаматтардың саны *
- 68,0
69,2 48,1
Жҧмыспен қамту органдары жҧмысқа орналастырған азаматтар саны * - -
- 9,3
10,3 8,3
Жҧмыссыз ретінде
тіркелген азаматтардың саны * - -
- 41,5
36,9 35,8
Экономикалық тҧрғыдан енжар халық - - - 414,1 362,8 395,3 408,0 Халықтың экономикалық тҧрғыдан белсенділігінің деңгейі - -
65,1 68,9
65,7 64,5
Жҧмыспен қамтулық деңгейі
15 жас жҽне одан жоғары жастағы халыққа шаққанда - - - - - - - экономикалық тҧрғыдан белсенді халыққа шаққанда - - - - - 91,8 91,5
Жҧмыспен қамтылған халық санындағы жалдамалы қызметкерлер ҥлесі - - - - - 53,6 50,0
Жҧмыспен қамтылған халық санындағы ҿз бетінше жҧмыспен қамтылғандар ҥлесі - - - - - 46,4 50,0
Жҧмыссыздық деңгейі - - 11,0 13,0
9,5 8,2
8,5 Жастар жҧмыссыздығының (15-24 жас) деңгейі - - - - - - - Ҧзақ мерзімді жҧмыссыздық деңгейі - - - - - - - Экономикалық тҧрғыдан белсенді халық санындағы тіркелген жҧмыссыздардың ҥлесі * - -
- 5,8
4,8 5,0
Халықтың экономикалық тҧрғыдан енжарлық (ҽрекетсіздік) деңгейі - -
34,9 31,1
34,3 35,5
179
Кҿші-қон мҽселесіне келетін болсақ, 1991-1998 жылдары облысқа алыс шет елдерден 9423 адам кҿшіп келсе, 38726 адам алыс шетелдерге кҿшіп кеткен, нҽтижесінде облыс халқының саны 29303 адамға кеміген [4,21б.]. Сыртқы кҿші-қонның ҿсуіне жақые шетелдер арасындағы механикалық қозғалыс та себеп болуда. Сондай-ақ Ҧлы Отан соғысы жылдарында кҿптеген ҧлт ҿкілдері Қазақстанға кҥштеп қоныс аударды. Ал КСРО ыдырауынан кейін мамандардың, ҽскери адамдардың қайтуы жҽне басқа ҧлт ҿкілдерінің тарихи Отандарына оралуы сыртқы кҿші-қонды ҿсірді. Н.Ҽ.Назарбаев 1999 жылы Қазақстан Халықтарының Ассамблеясында сҿйлеген сҿзінде – «Біріншіден, қоныс аударушылардың елеулі бҿлігі бҧрынғы жылдардағы санатқа жататын адамдар, енді олар ҿз Отанына оралып жатыр» деген сҿзінің ҿзі Қазақстанның шығыста ғана емес, басқа да аймақтарында сыртқы кҿші-қонның жоғары екенін дҽлелдейді. Осы жылдары сыртқы кҿші-қон нҽтижесінде облыс халқының саны 245317 адамға кеміді. Шығыс Қазақстан облысында сыртқы кҿші-қон кҿрсеткіші 1994 жылдан бастап тҿмендесе, керісінше республика кҿлеміндегі ішкі кҿші-қон ҥрдісі ҿсті. Облыс ішіндегі кҿші-қон ауыл халқының санын кемітті. 1991-1999 жылдардағы экономикалық байланыстардың ҥзілуінің ҽсерінен кҽсіпорындардың дағдарысы, ауыл шаруашылығының жағдайы облыста ішкі кҿші-қонын ҿсірді. Зерттеліп отырған жылдары облыс ішіндегі кҿші-қон жыл сайын ҿсіп отыр. Кҿші-қонның бҧл тҥрінде ауыл тҧрғындарының ҥлесі жоғары. Ауыл тҧрғындарының кҿшудегі негізгі бағыттары ірі қалалар жҽне қала маңындағы елді мекендер. Облыс ішіндегі кҿші/қон ҥрдісінің ҽсерінен ауылдық жерлердегі жастардың ҥлесі кеміп, еңбек жасынан асқандардың ҥлесі ҿсуде. Қалаға кҿбінесе еңбек жасына толмаған жҽне еңбек жасындағы тҧрғындар қоныс аударуда. 1991-1999 жылдары облыс ішінде қоныс аударған еңбек жасындағылар 22,3% Ҿскемен, 23,1% Семей қалаларына жҽне 7,0% Зырян, 8,0% Глубокое аудандарына орналасты. 1999 жылғы санақ бойынша облыс халқының 51,4% -ын басқа ҧлт ҿкілдерінен тҧратынын ескерсек, облыстан жақын шет елдерге кҿшкендердің саны басқа аймақтармен салыстырғанда тҿмен екенін кҿруге болады [5, 114б.]. Бҧдан кҿретініміз шет елге кҿшудің негізгі себебі 90- жылдардағы қалыптасқан ҽлеуметтік-экономикалық ҿзгерістер екендігі. Енді 1999 жылғы санақ бойынша елімізге 1989-1999 жылдар аралығында жақын шетелдерден 253720 адам кҿшіп келгенін кҿрсетті. Ал біздің ҿңірімізде 17682 адам болды. Олардың ішінде 1665 қазақ, 13133 орыс, 481 украин, 474 неміс, 347 татар, 307 ҽзірбайжан, 247 армян, 148 ҿзбек, 111 белорусь, 769 басқа ҧлт ҿкілдері болды. Кҿші-қон ҥрдісі облыс тҧрғындарының ҧлттық қҧрамын ҿзгертті. 1991-1999 жылдар аралығында кҿші- қон нҽтижесі бойынша облыста қазақ халқының саны 50347 адамға, орыстар 197245, украиндер 17005, белорустар 4068,немістер 35785, татарлар 3225, басқа ҧлт ҿкілдері 7896 адамға кеміген. 1999 жылғы санақ бойынша Шығыс Қазақстанда 106 ҧлт ҿкілдері тіркелген. Шығыс Қазақстан облысындағы ҽкімшілік аудандарды ҧлттық қҧрамына байланысты 2 топқа бҿлуге болады.
180
1)
Қазақ халқының ҥлесі басым аудандар: Семей қалалық ҽкімшілігі, Абай, Аягҿз, Бесқарағай, Жарма, Зайсан, Катонқарағай, Кҿкпекті, Кҥршім, Тарбағатай, Ҧлан, Ҥржар аудандары. Бҧл аудандарда облыстағы қазақ халқының ҥлесі 85,5%. 2)
Орыс халқының ҥлесі басым аудандар: Ҿскемен қалалық ҽкімшілігі, Курчатов қаласы, Зырян, Лениногор, Бородулиха, Глубокое, Шемонаиха аудандары. Бҧл аудандарды облыстағы орыс халқының 72,9% орналасқан. Облыс бҥгінгі кҥні экономика мен ҽлеуметтік саланы дамытудың негізгі бағыттарын халық санын ҿсіру мҽселесімен ҥйлестіре жҥргізуді қолға алды. Ҽдебиеттер тізімі 1.
/Ф.С.Курманов. – Тарих ғыл. канд. ғылыми дҽрежесін алу ҥшін дайынд. автореферат. – Ҿскемен, 2002. - 30 бет 2.
Казахстана / М.Х.Асылбеков. - Алматы: Атамҧра, 1995. - С.101. 3.
Облыстың ҽлеуметтік-экономикалық дамуы: Статистикалық жинақ /Ред.бас. Д.Тілеубаев / Ҿскемен, 2004. - 130 бет. 4.
Статистикалық жинақ: - Ҿскемен, 2005. -132 бет. 5.
Шығыс Қазақстан 1991-2001жж.: Статистикалық жинақ. - Ҿскемен, 2001. - 180 бет.
жүктеу/скачать 7,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|