Сборник материалов «миссия молодежи в науке республики казахстан»

516

 

 

ҥшін,  ең  алдымен,  педагог  кадрлардың  мәртебесін  арттыру,  олардың  бҥкіл 

қызметі бойына мансаптық ӛсуі, оқытылуы және кәсіби біліктілігін дамытуды 

қамтамасыз  ету,  сондай-ақ  педагогтердің  еңбегін  мемлекеттік  қолдау  мен 

ынталандыруды арттыру мәселелеріне ҥлкен мән берілген. Осыған байланысты 

қазіргі  таңда  еліміздің  білім  беру  жҥйесіндегі  реформалар  мен  сыңдарлы 

саясаттар,  ӛзгерістер  мен  жаңалықтар  әрбір  педагог  қауымының  ойлауына, 

ӛткені мен бҥгіні, келешегі мен болашағы жайлы толғануына, жаңа идеялармен 

жаңа  жҥйелермен  жҧмыс  жасауына  негіз  болары  анық.  Олай  болса,  білімнің 

сапалы да саналы тҥрде берілуі білім беру жҥйесіндегі педагогтердің, зиялылар 

қауымының 

деңгейіне 

байланысты. 

Бҧл 

жерде 

оқушы 

тҥлғасын 

қалыптастыруда  басты  орын  алатын  педагогтдердің  жетекші  қасиеттірін 

дамыту мәселесі маңызды орын алады  

Осы  қасиеттердің  бірі  –  педагогтің  кәсіби  бастамашылдық  мәселесін 

қарастырсақ . 

Педагог  бастамашылығы  педагогикалық  қызметтің  қажетті  қҧралы. 

«Бастама»  термині  (латынша  initiate  –  бастау)  іс-әрекеттің  жаңа  формасына 

деген ішкі тҥрткі, ӛз беттлікпен  белсенді іс-әрекетке бейімділік, қандай да бір 

іс-әрекетті  басқару  деген  мағынаны  білдіреді.  Бастама  белсенділіктің 

әртҥрлілігін, тҧлғаның немесе әлеуметтік топтың шығармашылығын кӛрсетеді. 

Бастамашылдық  -  жаңа  идеялар  мен  іс-әрекет  формаларын  кӛрсетумен 

байланысты  әлеуметтік  белсенділіктің  бір  тҥрі.  Бастамашылдықтың  басты 

сипаты  –  іс-әрекеттің  еріктілігі.  Адам,  әлеуметтік  топ,  немесе  мекеме  ӛзіне 

қарапайым  қоғамдық  және  заң  нормалырын  сақтауды  талап  ететін 

жауапкершіліктен әлдеқайда жоғары орын алады. Оладамның тҧлғалық қасиеті 

ретінде қарастырылады, оның сипаты, тҧлғаның әрекеттері мен оны орындауға  

тырысуының  байланысы,  жаңашыл  ҧсыныстардың  іске  асырылуына 

бағытталуы,  қызығушылықтар мен қажеттіліктерді   қанағаттандыру. 

Бастамашылық  кез-келген  кәсіби  мамандық  ҥшін  маңызды.  Әсіресе 

педагогика  саласындағы  кәсіби  бастамашылдық  ерекше  мағынаға  ие.  

Бастамашылдықсыз  педагог  қызметітабысты  болуы  мҥмкін  емес  десек  асыра 

айтқандық болмас 

Педагог  бастамашылдығын  дамыту  мәселесінің  маңыздығын  Джон  Локк, 

Я.А. Коменский, К.Д. Ушинский сынды ғалымдар ӛз зерттеулерінде тоқталған. 

Бастамашылдықты  дамыту  мәселесіне  А.П.  Нечаев,  М.И.  Вайсфельд,  П.Ф. 

Каптерев,  П.Ф.  Лесгафт,  С.Т.  Шацкий,  А.С.  Макаренко  [3,Б.115-121]  сияқты 

педагогтер ӛз еңбектерінде негізге алған назар аударған. 

М.И.  Вайсфельд,  П.Ф.  Каптерев,  П.Ф.  Лесгафт  бастамашылдықты 

тҧлғаның  маңызды  ерік  сапаларының  бірі  деп  есептеген  [3,Б.115-116]. 

Тҧлғаның  бастамашылдығын  датытуды  зерттеу  мәселесі  С.Т  Щацкийдің 

[3,Б.118-119]  педагогикалық  кӛзқарастарынан  да  орын  алады,  ол  «адамның 

тәрбиесі  оның  ӛзбеттілігін  тәрбиелеумен  маңызды  болуы  керек  және  бҧл 

ҧмтылысы жетккшімен реттелуі  керек» - деп есептеген. 

Педагогикадағы 

бастамашылдық 

мәселесін 

алғашқы 

болып 

қарастырғандардың  бірі    Я.А.Коменский    (1592-1670)  болды,  ол    ӛзіндік  іс-

әрекет  пен  ӛзбеттілік  кҥшадам  табиғатына  тән  қҧбылыс  деп  есептеген.  Осы 

517

 

 

идеяны  негідге  ала  отырып,  ол  тәрбиенің  негізгі  заңдылығы  ретінде  дҥниені 

тҥсіну мен игеруде  тәрбиеленушінің ӛзбеттілігін негіздеді [3,Б.51-54].   

Педагогтің  бастамашылдығы  -  педагогтердің  кәсіби  шыңдалуы  мен  білім 

беру  жҥйесінің    дамытуының  қажетті  бастауы  .Педагог  бастамашылдығы  – 

педагогика  ғылымының  зерттеу  пәні  болу  қажеттігі  айқын,  ал  педагогикалық 

бастамашылдықты  жҥзеге  асыру  формалары  мен  әдістерін  игеру  жас 

педагогтердің бастамашылдығын тәрбиелеумен тең . 

Педагогтің  бастамашылдығы      педагог  немесе  ҧжымның    педагогикалық 

белсенділіктің әртҥрлілігін , әлеуметтік шығармышылығының  іске асырылуын 

кӛрінісі.  Бастамашылдық  қоғам  игілігіне  немесе  жеке  мҥдеге    бағытталғңан 

ерікті  қызмет  тҥрі.  Педагогтің  бастамашылдығы  –  педагогтің    ӛзін-  ӛзі 

дамуытының    қозғаушы  кҥші  деп  айтуға  әбден  болады,    ол  педагогикалық 

ҥдерістің  оңтайландыруына,  оның  тиімділігінің  кӛтермелеуіне  әсер  етеді. 

Педагогтің бастамашылдығы – бҧл шығармашылық бастама, білім берудің жаңа 

іс- тәжірибесінің жаралуына бағытталған педагог қызметінің міндеттерінен тыс  

қызмет. Педагогикалық бастаманы  жҥзеге асырудың  келесі жолдары белгілі. 

Ол: 

 

Педагогикалық  іс-тәжірибе және іс-тәжірибе жҧмысы. 

 

Педагогикалықәрекеттестікформаларыныңтҥрі. 

 

Педагогикалықорталықтамеклубтардыңжҧмыстары. 

 

Балалардыӛзін-ӛзіҧйымдастыруфорымдарынапедагогикалыққолдау. 

 

Педагогикалыққоғамныңжәнебірлестіктердіңқызметтері. 

 

Педагогикалықәдебиеттердіңбасылымы. 

 

Педагогикалықжобалар. 

Педагог  бастамашылдығы  білім  беру  ҥрдісінде  маңызды  рӛл  атқарады.  

Педагог бастамашылдығының маңызы мен формалары беглілі кӛрсеткіштермен 

сипатталады. Оны анықтау жолдары:.  

 

Оқыту  тҥрлерін  жаңарту,  оқыту  іс-әрекетінің  әдістері  және  мазмҧнын 

ескеру. 

 

Балалар мен жастардың тәрбиесін нығайту.  

 

Әлеуметтік  мәселелерді  педагогикалық  жолмен  шешу  (отбасымен  , 

мҥмкіншіліктері 

шектелген 

адамдармен 

жҧмыс, 

қадағалаусыздықтың 

ескертілуі) 

 

Педагогикалық білімдерді  тарату. 

 

Білім беру шеңберіндегі мемілекеттік саясаттың қҧрылуына әсер ету. 

 

Білім беру шеңберіндегі жҧмыскерлердің әлеуметтік қорғанысы. 

 

Педагог тҧлғасының ӛзін-ӛзі оқытуы мен тәрбиелеуі.  

 

Білім беру ҥрдісіне  әлеуметтік тапсырыстың қҧрылуы . 

 

Жасӛспірімдер  мен  жастардың  педагогикалық  еңбекке  деген 

қызығушылығын туғызу. 

 

Мектепті қоғамдық- мемілекеттік басқару. 

 

Абыройлы кәсіби педагогикалық одақтың қҧрылуы. 

518

 

 

Сонымен,  әдебиеттерде  педагог  бастамашылдығына  қатысты  бер 

ақпараттырды  қортындылай  келе  педагог  бастамашылдығы  –оқушы  тҧлғасын 

қатыстыруда басты орын иесі ретіндегі педагогтің маңызды біліктілігі екеніне 

кӛз жеткізе аламыз. Бастамашылдық- педагогтің кәсіби қҧзыреті ретінде ерекше 

орын  алады.  Ол  педагогтің  ӛзбетті  іс-әрекеті  ретінде,  ерекше  және  дәстҥрлі 

емес  тҥрде  орындалған  жәнеол  ӛскелеі  ҧрпақ  тәрбиесінде жаңа  міндеттер  мен 

мақсаттар ҧсынуда. 

 

Әдебиеттер тізімі 

 

1.

 

Журнал «Педагогикалық мәселелер» 1\2014ж. 

2.

 

 Журнал «Педагогикалық мәселелер» 4\2012ж. 

3. Ғ.У Қабекенов, Б.Ә Есенбаева «Әлеуметтік педагогика тарихы» Алматы 

«Қарасай » 2011. 

4. Қ.Т.Әтемова «Әлеуметтік педагогика» Алматы, 2012. 

5. Ғаламтор. 

 

 

ӘОЖ 159.923.23

 

 

А.З. Тенкебаева, Р.А. Муздапарова, А.Р. Ерментаева 

С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті,  

Ӛскемен қ., Қазақстан 

 

ПЕДАГОГ КОММУНИКАТИВТІЛІГІН АРТТЫРУДА  

ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫҢ ДАРАЛЫҚ СТИЛІНІҢ МӘНІ 

 

Қарым-қатынас  мәселесін  талдауда  оның  қҧрылылымдық  компонентерін 

анықтап  алу  шарт.  Бҧл  мәселені  алғашқылардың  бірі  болып  В.В.  Давыдов 

кӛтерген.  Г.М.  Андреева,  П. Яноушек,  М.С.  Каган,  Д.Б.  Парыгин,  И.С.  Кон 

зерттеулерінде  қарым-қатынас  мақсат-бағдарлы,  индивидтердің  бір-бірін 

қабылдай  алуы,  тҥсіне  алуы,  ӛзара  бірлесіп  іс-әрекет  жасауы  және  ақпарат 

алмасу процесі  деп қарастырылады. Қарым-қатынастың психолингвистикалық 

жағы  Л.А.Леонтьев,  әлеуметтік  психологиялық  жақтары  Б.Ф. Поршнев, 

Г.М. Андреева,  жас  ерекшелік  және  балалар  психологиясы  бойынша 

В.С. Мухина, Я.Л. Коломинский, педагогикалық психология жағынан В.А. Кан-

Калик  еңбектерінде  зерттеу  пәніне  айналған.  Қарым-қатынас  функцияларын: 

Б.Д. Парыгин, Г.М. Андреев, А.А. Бодалев, А.А. Брудный, А.Н. Леоньтев, Б.Ф. 

Ломов,  Л.А.  Карпенко,  А.Н.  Панферов,  Е.Ф.  Тарасов,  Я. Яноушек  және  тағы 

басқалары анықтаған.  

Қарым-қатынасты  зерттеуде  оның  қҧрылымдық  компоненттерін  анықтау 

қажет.  Г.М.  Андреева  қарым-қатынасты  бір-бірімен  ӛзара  байланысты  3 

жағынан  қарастырады:  коммуникативті,  интерактивті  және  перцептивті. 

Коммуникативті  жағы  мәлімет  беру  және  алмасу  мәселесімен  анықталады; 

интерактивті  жағы  қарым-қатынас  жасаушылардың  ӛзара  әрекеттестігінде 

519

 

 

болады,  ал  перцепципті  жағы  адамның  бірін-бірі  қабылдауы,  ӛзара 

тҥсінушіліктері  арқылы  болады.  Біздің  зерттеу  жҧмысымызда  осы  теорияны 

арқалана  отырып,  психолог  пен  педагогтің  бірлескен  іс-әрекетіндегі  қарым-

қатынасының  коммуникация,  интеракция  және  перцепциялық  ерекшеліктерін 

дамытуды мағызды деп санаймыз. Бҧл жағдайда қарым-қатынастың теориялық 

негізінде  іс-әрекеттің  қҧрылымы  жайлы  тҥсінікті  қабылдаймыз.  Осы  орайда 

айта  кететін  жайт,    А.Н.  Леонтьев,    М.И. Лисинаның  қарым-қатынасты 

коммуникативті  іс-әрекет  деп  қарастырған  тҧжырымдарына  сҥйенеміз.  Сонда, 

қарым-қатынастың  қҧрылымын  анықтайтын  коммуникация,  интеракция  және 

перцепция коммуникативті іс-әрекет деп қарастырылады. 

Сонымен 

қатар, 

қарым-қатынас 

бірліктерін 

талайтын 

болсақ, 

Т.В. Драгунов  қарым-қатынастың  пәні  қарым-қатынаста  субьект  рӛлінде 

болатын  адамдар  дейді.    М.И.  Лисина  еңбектерінде  қарым-қатынас  мотиві 

«затталған қажеттілік» дей отырып, ол қарым-қатынас қҧралдарының ҥш тобын 

экспрессивті    мимикалық,  заттық  әрекеттік  және  тілдік  қҧралдарына  бӛліп 

қарастырған.  А.Н.  Леонтьев  тҥсіндірмесіне  негізделсек,  адамның  қарым-

қатынаста  танымдылық  іскерлік  және  тҧлғалық  мотивтерінің  болатындығы, 

баланың  коммуникативтік  мотивтерінің  топтары  мен  генезисі  арқылы 

сипатталады.  Т.В.  Антонова  қарым-қатынас  тәсілі  әрекетік  формада 

«коммуникациялық  біліктілік» десе,  Е.Г.  Макарова  әсер ету,  реттеу,  байланыс 

жасау, ақпарат беру тәсілдері деген. Ал А.А. Бодалев қарым-қатынаста әсер ету 

тәсілдерін интеллектуалдық, эмоционалдық және еріктік деп ҥшке бӛледі.  

Қарым-қатынас 

процесінде 

адамдар 

әр-тҥрлі 

объектілермен 

таныстығымен,  білім,  шеберлік,  ғылым,  оқу  ақпараттармен  алмасады.  Ӛзара 

әрекеттесе  отырып,  олар  бірге  еңбектену  мен  демалуды  ҧйғарады, 

идеяларының, кӛңіл-кҥйлерінің, кӛзқарастарының біркелкілігін орнатады, басқа 

адамдарға,  ӛздеріне  деген  кӛзқарастарымен  ортақтасады.  Қарым-қатынас 

барысында  салттары,  ӛзін  ҧстау  стильдері,  мәдениеті  бір-біріне  беріледі. 

Қарым-қатынас  адамның  әлеуметтік  детерминациясының  кҥрделі  процесінің 

белгілі факторы, тҧлға дамуының стимуляторы. 

В.А.  Сухомлинский  адамның  бірін-бірі  қажетсінуін,  қарым-қатынасты 

қажетсуін  адамгершілік  қасиеті  деп  айтқан.  А.В.  Петровский  қарым-

қатынастың  кҥрделілігінен  шыға  отырып,  психологияда  оның  функцияларын 

вербальді, вербальді емес деп бӛледі. 

Қарым-қатынас механизмдерін қарым-қатынастың тиімділігін анықтайтын, 

ӛзара тҥсіністікті сипаттайтын кҥрделі психологиялық қҧрылым деп тҥсінеміз. 

Осы орайда В.С. Агеев, А.А. Бодалев сияқты ғалымдар топ ішіндегі және ӛзара 

қарым-қатынастың  механизмдерін  кӛрсетіп,  оларға  эмпатия,  атрибуция,  ореал 

эффектісін  жатқызады.  Қарым-қатынас  бірліктерінің  дамуы,  ӛзгерісі 

нәтижесінде  интегралды,  тҧтас  қҧрылым  пайда  болды.  Ол  коммуникативті  іс-

әрекеттің  даму  деңгейін  анықтайды.  А.В.Запорожец,  М.И.Лисина  бҧл  ерекше 

қҧрылымдарды  «қарым-қатынас  онтогенезінің  сатылары»,  «қарым-қатынас 

формалары» деп атаған. Ал М.И. Бобнева қарым-қатынас барысында адамның 

ішкі  жан-дҥниесі  қалыптасатындығын  қарым-қатынас  формаларын  зерттеу 

арқылы кӛз жеткізген.  

520

 

 

Сонымен,  қарым-қатынастың  қажеттіліктері,  мотивтері,  тәсілдері, 

қҧралдары,  формалары,  стилдері  психолог  пен  педагогтің  бірлескен  іс-

әрекетіндегі  қарым-қатынастарын  жетілдіру,  коррекциялау  мәселері  ҥшін  аса 

мәнді  деп  санаймыз.  Психологияда  қарым-қатынастың  деңгейлері  де 

қарастырылады, Б.Ф. Ломов ҥш макро, мезо және микродеңгейді сипаттайды. 

Макродеңгей  индевид  басқа  адамдармен  қалыптасқан  қоғамдағы 

қатынастарға,  дәстҥрге,  салтқа  сәйкес    қарым-қатынас  жасауынан  кӛрінеді.    

Мезодеңгей  тақырып  мазмҧнымен  анықталады.  Микродеңгей    мазмҧн  және 

сыртқы  кӛрсеткіштер  арқылы  кӛрінетін  контактілі  байланыс.  Осы  кӛзқарасты 

танымдық іс-әрекетті дамытуда С.М. Жақыпов әрі қарай дамытқан. 

А.Б.  Добровия  қарым-қатынас  бірлескен  іс-әрекетті  ретейтін,  таным  мен 

сананы  қалыптастырудың  қҧралы  болады  деп  анықтайды  да,  қарым-

қатынастың    конвенционалды,  қарапайым,  манипуляциялық,  стандартты, 

іскерлік, ойын рухани деңгейлерін бӛліп кӛрсетеді. Қарым-қатынастың топтық 

жағдайдағы  әлеуметтік  психологиялық  эффектілерін,  механизмдерін  талдау 

мақсатымен  В.С.  Агеев  теориялық  және  эмпирикалық  зерттеу  жҥргізген. 

Алайда, қарым-қатынастың этикалық жақтарын зерттеуде  теория мен тәжірибе 

әлі де болса жеткіліксіз деңгейде. Осы орайда біздің зерттеуіміз қарым-қатынас 

тренингі  арқылы  оны  дамыту  ерекшеліктеріне  арналып  отыр.  А.А.  Прудный 

бойынша  қарым-қатынастың  оқыту  қызметi  хабар  ақпарат  таралуымен 

сәйкестендiрiлуi де мҥмкін. Оқыту қызметi педагогикалық қызметтiң жетекшiсi 

болғанымен,  ол  тәуелсiз  емес,  яғни,  оқытушы  мен  оқушы,  оқытушылардың 

ӛздерiнiң  арасындағы  кӛпжақты  әрекеттесуiнiң  органикалық  бӛлiмi. 

Оқушылармен  қарым-қатынас  педагог  ҥшін  әрқашанда  ӛзiн-ӛзi  айқындау 

болады деген. Е.А.  Климов классификациясы бойынша педагогикалық қарым-

қатынас  ―адам-адам‖  схемасының  әрекеттесу  сипатының  ерекшелiктерiн.  Iс 

жҥзiнде  мҧғалім  қай  пәндi  берсе  де  ол  ең  алдымен  адам  санасының 

қуаттылығына,  танып  бiлуге  деген  қҧштарлығына,  шындықты  бағалауға 

бағытталған.  К.  Роджерс  кӛрсеткен  психологиялық  қызметтегi  қарым-

қатынастың  фасилитациясы  да  елеулi  жағдайлардың  бiрi.  Мҧнда  педагог 

оқушының  ӛз  бойындағы  барлық  жақсылығын  кӛрсетуге  жағдай  жасайды. 

Педагог оқушының жетiстiкке жетуiне, қызығушылығының болуына, жағымды 

қарым-қатынас  атмосферасына,  педагогикалық  ӛзара  әсерлесуiне,  ӛзiн-ӛзi 

актуализациялап,  ары  қарай  дамуына  мҥмкіндiк  бередi.  Сонымен,  қарым-

қатынас  процесінiң  ӛзi  педагогикалық  iс-әрекеттiң  кәсiби  мәндi  категориясы 

деп  қарастырылады.  Сондықтан,  педагогикалық  қарым-қатынас  мәселесiн 

зерттеп,  психологиялық  талдау  қажеттiлiгi  туындайды.  Соңғы  жылдары  бҧл 

сҧрақ  В.А.  Кан-Калик,  Я.Л.  Коломинский,  С.В. Кондратьева,  В.В.  Кузьмина, 

А.А. Леонтьев т.б. басқа еңбектерiнде талқыланған. 

И.В.  Страхов  педагогикалық  қарым-қатынасты  педагогикалық  мақсат 

қойылған  және  оқу-тәрбие  жҧмыстарының  мiндеттерiмен  анықталған 

педагогтер  мен  оқушылардың  бiрлестiгi  деп  анықтама  бередi.  Ол 

педагогикалық  қарым-қатынас  процесін  иелену  педагогикалық  шеберлiктiң 

негiзгi  компоненттерiнiң  бiрi  деп  есептейдi.  И.В.  Страхов  педагогикалық 

қарым-қатынастың  келесi  тҥрлерiн  кӛрсетедi:  мҧғалімнің  бiртҧтас  сыныппен 

521

 

 

қарым-қатынасы,  оқушылар  тобымен  және  нақты  бiр  оқушымен,  эмоциялы, 

салмақты және елеусiз қарым-қатынастағы белсендi және пассивтi бастау. И.А. 

Зязюн  еңбектерiнде  педагогикалық  қарым-қатынас  бҧл  мҧғалім  әрекетiнiң 

ереше формасы. Педагогикалық қарым-қатынас пәнi кез-келген қҧбылыс, адам 

және  оның  жҥрiс-тҧрысы.    В.А.  Кан-Калик  ―кәсiби  педагогикалық  қарым-

қатынас‖  деген  ҧғым  енгiздi.  Педагогикалық  қарым-қатынас  педагогикалық 

әсер  етудiң  басты  қҧралдарының  бiрi  ретiнде  кӛрiнедi.  Қарым-қатынасқа  тҥсу 

кезiнде  оқу  және  тәрбие  функциялары  ғана  iске  асырылмайды,  сондай-ақ, 

маңызды  мiндеттер  шешiледi.  Жоғарыда  кӛрсетiлгендей,  қарым-қатынас  кӛп 

функционалды жҥйе. Педагог ӛз әрекетiнде барлық функцияларды iске асыруы 

тиiс,  мәлiметтердiң  бастауы  ретiнде,басқа  адамдарды  танушы  ретiнде, 

ҧжымдық  әрекеттердi  ҧйымдастырушы  ретiнде  т.с.с.  кӛрiнуi  қажет.    И.Д. 

Багаева,  В.А.  Кан-Калик,  Я.Л.  Коломинский,  В.В.  Кузьминаның   еңбектерiнде 

кәсiби  педагогикалық  қарым-қатынастың  қҧрылымы  сипатталады.  Бҧл 

мәлiметтерден  келесi  қорытынды  шығаруға  болады:  педагогтің  кәсiби 

әрекетiнде  оның  оқушылармен  қарым-қатынасы  елеулi  орын  алады.  Яғни 

мектептегi психологиялық қызметтiң мiндеттерiнiң бiрi- педагогикалық қарым-

қатынасқа  психологиялық  кӛрiнiс  беру,  қолайлы  жағдай  тудыру,  тиiмдiлiгiн 

арттыру.  Педагогтер  мен  психологтердің  әрекеттерiн  бiр  арнаға  салу  осы 

қарым-қатынастан басталады.  

Біздің  зерттеулер  ҥшін  айрықшы  маңызды  жайт,  ол  жоғарғы    қарым-

қатынас  детерминттілігін  (себептілігін),  яғни  психиканың  дамуын  дҧрыс 

қалыптастыру,  дамуды  адекватты  ҧйымдастыру.  Ал  бҧл  дамудың  психикалық 

коррекциялау  және  реабилитациялау  міндеттерін  шешуде    қарым-қатынастың 

әрі қҧралы, әрі мақсаты болады. 

Педагогикалық 

қарым-қатынас 

А.А. 

Бодалев, 

В.А. 

Кан-Калик, 

Я.Л. Коломинский, В.А. Петровский, А.А. Леонтьев т.б. еңбектерінде мазмҧны, 

формалары,  тәсілдері  бойынша  сипатталады.  Педагогикалық    қарым-қатынас 

педагог  пен  балалар  арасындағы  нақты  психологиялық  контакт  деп 

тҥсіндіріледі.  Х.Т.  Шерьязданова  бойынша  педагогикалық  қарым-қатынас 

дҧрыс  ҧйымдастырылса,  білім  беру  процесі,  индивидуалды  даму,  танып,  білу, 

адамгершіліктік, тҧлғалық даму жетіле тҥседі. 

Кӛп  ретте  қарым-қатынас  жайлы  қарастырғанда  «қарым-қатынас  стилі» 

деген  ҧғым  да  анықталынады,  Х.Т.  Шерьязданова,  Т.Н.  Суркова    «қарым-

қатынас  стилі»  деп  адамдардың  байланыс  жасау  тактикасын,  не  болмаса 

позициясын  айтады.  В.С.  Мухина  қарым-қатынас  стилін  «әлеуметтік» 

психологиялық  әсер  етудің  дара  типологиялық  ерекшеліктері  деп  тҥсіндіреді. 

1930  жылдары  Р.  Липпит,  К.  Уйтд  қарым-қатынас  стилінің  авторитарлық, 

демократикалық  және  либералды  деген  классификациясын  жасаған  еді.  Бҧл 

зерттеулерді кейіннен Г. Андерсон, А.А. Бодалев, Р.С. Буре, И.М. Юсупова, т.б. 

ғалымдар жалғастырды.  Әрбір қарым-қатынас стилі педагогтің балаларға әсер 

етуін  байқатады.  Қарым-қатынастағы  стиль  педагогтің  позициясымен 

сипатталады,  яғни  мҧғалімнің  балалардан  бағынуды  талап  етуі,  іс-әрекетті 

кҥшпен 

орындатуы, 

жазалау 

тәсілдерін 

қолдануы, 

балалардың 

бастамашылдығын 

табан 

асты 

етуі, 

адамгершілік 

қҧндылықтарды 

522

 

 

қалыптастыруы, ӛз міндеттерін тҥсінбеуі, мінез-қҧлқын, жҥріс-тҧрысын реттей 

алмауы,  топтық  жағдайға  бейімделе  алмауы  және  т.б.  арқылы  кӛрінеді. 

Әдебиеттерге  талдау  жасағанда  педагогтік  қарым-қатынас  стилінде 

коммуникациялық  тәсіл,  қатынас  сипаты,  даралық,  әлеуметтік  адамгершілік 

қҧндылықтар, әлеуметтік рӛлі мен статусы кӛрінеді. А.В. Мудрик, В.С. Мухина 

бойынша 

педагогтің 

қарым-қатынас 

сферасында 

барлық 

стильдер 

қолданылғанымен бірі басымдау болады. Педагогтің қарым-қатынас стилі мен  

балалардың  эмоциялық  қалпында  ӛзара  байланыс  болтатынын  А.А.  Бодалев 

кӛрсеткен. В.И. Карикаш экспериментті тҥрде педагогтер қарым-қатынасының 

кең  тараған  бес  тҥрін  кӛрсетті.  Олар:  тҧлғалық  іскерлік;      таңдаулы    іскерлік; 

формальді  іскерлік;  басқа  тҥрлердің  қосындысынан  тҧратын  іскерлік; 

оқушылармен  аралас  қатынастығымен  кӛрінетін  іскерлік.  Автордың  ойынша 

бірінші  тҥрдің  тиімділігі  жоғары,  3-4  тҥрдің  тиімділігі  тӛмен,  ал  2-5  тҥр 

тҧрақсыздығымен ерекшеленеді. А.А. Бодалев кейбір адамдардың жағдайға сай 

қарым-қатынас  стилін  дҧрыс  таңдай  алмауы,  оның  оқытушылық  қызметке 

әсерін тиігізбей қоймайтынын айтып ӛткен.  

Н.В. Клюева әрбір адам қарым-қатынасты игере алады дейді. Ол ҥшін ҧзақ, 

бір  мақсатты  кӛздеу,  ӛзімен-ӛзі  жҥйелендірілген  жҧмыс  жасау  керек.  Қарым-

қатынастың  игерудің  басты  жолы  –  ӛзін-ӛзі  оқыту,  ҥйрету.  Бірақ  ӛз-ӛзіңді 

дамыту  барысында  ең  бастысы  оқышымен,  қоршаған  адамдармен  қатынасты 

жақсартуды ойлау керек. 

Педагогикалық  іс-әрекеттің  сәттілігі  мҧғалімнің  оқушымен,  олардың  ата-

аналарымен  дҧрыс    қарым-қатынасқа  тҥсе  алуымен  анықталатыны 

психологияда  аксиома  болып  кетті.  Ол  жоғары  техникалық  педагогикалық 

шеберліктің  алғы  шарты.  Қарым-қатынасқа  тҥсу  шеберлігінің  болуы  –

тәрбиелеу мен оқытудың сәтті болуының кепілдігі. Жақсы қарым-қатынас болу 

ҥшін бірсыпыра психологиялық білім мен психологиялық тренингтер керек.  

 

Әдебиеттер тізімі 

 

1.

 

Золотнякова  А.С.  Личность  в  структуре  педагогического  общения.  - 

Ростов н/Д: РГПИ, 1979. – 323 с. 

2.

 

Каган М.С. Мир общения. - М.: Просвещение, 1987. – 256 с. 

3.

 

Кан-Калик В.А. Учителю о педагогическом общении: Кн. Для учителя. - 

М.: Просвещение, 1987. – 290 с. 

4.

 

Кан-Калик  В.А.,  Ковалев  Г.А.  Педагогическое  общение  как  предмет 

теоретического исследования // Вопросы психологии. - 1985. - №4. С.9-16. 

5.

 

Леонтьев  А.А.  Педагогическое  общение  /  Под  ред.  М.К.Кабардова.  2-е 

изд., перераб. и доп. М.; Нальчик, 1996. – 367 с. 

6.

 

Леонтьев А.А. Психология общения. - 3-е изд. - М.: Смысл, 1999. – 340с. 

7.

 

Митина  Л.М.  Психологическая  диагностика  коммуникативных 

способностей учителя: Учеб. пособие. Кемерово, 1996. – 124  с. 

 

 

 

523

 

 

ӘОЖ 159.923.23. 

 

жүктеу/скачать 7,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: