ІТ ТЕХНОЛОГИЯЛАР МЕН ҚАШЫҚТЫҚТАН ОҚЫТУ ƏДІСТЕРІ

 

362

 

компьютерлердегі  ІТ   есептеулер  қазіргі  нарықта  үлкен  орынға  ие.Ендігі  кезекте  мемлекеттік 

сектордағы ІТ технологияларды пайдалану ісі қолға алынбақ.Оның инфрақұрылым,экономика,бизнес 

секторы  мен  басқа  да  инновациялық  қызметтерде  қолданылуы  қауіпсіздік  пен  жеделділікті 

қамтамасыз  етеді.ІТ  орталар  өз-өзіне  қызмет  көрсету,  икемділік,  есептеу  жүргізу,қорларды 

орталықтандырылған басқару сияқты сипаттамалардан тұрады.  

ІТ-технологиялар  саласындa  ЖОО  үшін  жоғары  дамыған  ақпараттық-технологиялық 

платформаларды  зерттеу  қызығушылық  туғызуда.Еуропада – 36, Ресейде 27 технологиялық  плат-

форма табысты қолданылуда.Озық ақпараттық технологиялар базасында ақпараттық инфрақұрылым 

қалыптастыру қазақстандық университеттердің бəсекеге қабілеттілігін арттырары сөзсіз. 

Қазіргі  кезде  білім  берудің  кез  келген  саласында  ІТ – технологияларды  пайдалану 

оқушылардың  танымдық  белсенділіктерін  арттырып  қана  қоймай,  логикалық  ойлау  жүйесін 

қалыптастыруға  шығармашылықпен  еңбек  етуіне  жағдай  жасайды [1]. Əлі  де  білім  беру  саласында 

тек 

мұғалімнің 

айтқандарын 

немесе 

оқулықты 

пайдалану 

қазіргі 

заман 

талабын 

қанағаттандырмайды.Сондықтан  қазіргі  ақпараттандыру  қоғамында  электрондық  оқулықтарды 

пайдаланбай  алға  жылжу  мүмкін  емес.  Пайдаланып  жүрген  білімді  ақпараттандыру  құралдары  мен 

форманың  көптүрлілігі  оқу  үрдісінің  дидактикалық  тиімділігін  максималды  жетістікке  жеткізілуі 

тиіс.Сонымен  бірге,  қазіргі  кездегі  ақпараттық - коммуникациялық  технологиялардың  жекелеген 

құралдарын  əр  түрлі  сабақтарда,  мəселен,  математика,тəжірбиелік  зерттеу  жəне  өздігінен 

оқуға,сондай - ақ  студенттердің  ақпараттық  өңдеу  əрекетінде  алған  білімдерін  көрсету  кезінде 

кешенді түрде пайдаланған кезде ғана дидактикалық тиімділікке қол жеткіземіз. Білім беру үрдісінде 

электрондық  құралдардың  енгізілуі  білім  алуға  жаңа  мүмкіндіктер  ашатындықтан  аса  маңызды 

болып  отыр.  Электрондық  оқулық - қазіргі  таңда  оқытудың  барлық  жүйелерінің  ішінде  алғашқы 

қатарда.  Бұл  дəстүрлі  оқыту  түрін  жоққа  шығару  емес,керісінше,ақпараттық  технологияларды 

пайдалана  отырып,  оқытудың  жаңа  түрлерімен  толықтыру  қажеттілігін  айтады.Ақпараттық 

технологияларсыз  оқыту  тиімділігін  арттыру,  бəсекеге  қабілетті  оқу  орны  қатарына  қосылу  мүмкін 

емес.  Тұтас  дəуір  демесек  те  технология  ғасыры  адамзат  дамуының  бір  кезеңін  қамтитын  уақытқа 

жетіп қалды.Жүрдек пойыз жылдамдығын еске салатындай өте жедел қарқынмен дамып келе жатқан 

ғаламтор ұғымы ХХ ғасырдың аяғында пайда болса да жер шарын мекендейтін халықтың төрттен бір 

бөлігі  ғаламтор  игілігін  өз  пайдасына  жаратып,  бүгінгі  таңда  тұрақты  пайдаланушылар  саны 1, 5 

млрд. адамнан асты[2]. 

Қазіргі  уақытта  Қазақстанда  тек  экономикалық  жəне  саяси  процессте  ғана  емес,  білім 

жүйесінде  де  жаңа  ақпараттық  технологиялар  кеңінен  қолданыла  бастады.Ақпараттық 

технологияларды жəне компьютерлік желі арқылы жаңа білім əдістерін пайдалану кеңейтіліп келеді. 

Жаңа  ақпараттық  технологияларды  білім  жүйесінде  қолданудың  ең  маңызды  факторы  негізгі 

қозғаушы  күші - адам,сол  себепті  білімнің  негізгі  принциптері  іске  асырылуы  тиіс.Осыған 

байланысты адамның шығармашылық потенциалын дамыту үшін қажетті жағдай жасалуы тиіс.«Білім 

саласындағы  жаңа  коммуникациялық  технологиялар»  түсінігі  компьютерлік  техника  жəне 

электрондық  анықтамалық  жүйелері  мен  адамның  əрдайым  жаңа  оқыту  əдістерін  ізденуінен  пайда 

болады.Оны  оқыту  əдіс-тəсілі  уақыт  талабына  сай  өзгеруде.Қазіргі  уақытта  дидактикада 

инновациялық оқыту кеңінен қолданылуда.Инновация – бұл жаңалықтардың таралуы жəне құрылуы.      

Қазіргі  педагогиканың  негізгі  тенденциясы  оқытуды  өнеркəсіптік-технологиялық  процесске 

айналдыру  үшін  дидактикалық  жолын  жəне  құралын  табу  болды.  Бұл  ізденіс  «педагогикалық 

технология» деген ұғымға əкелді. ХХІ ғасырда ақпарат жүйелерінің өркендеп, ғарыштап дамып келе 

жатқанын  білеміз,  өнеркəсіп  пен  ортаның  дамуының  негізгі  құралы  болып  ақпараттық  ресурстар 

табылады.Негізгі  базалық  білім  беру  аймағында  қызмет  көрсету  жағынан  да  қашықтан  оқыту 

мүмкіндіктері  өкімет  тарапынан  қолдау  тауып  жатыр.Осы  технологияны  пайдалану  ауылдық 

жерлерді  де  жылдам  ақпараттандыруға  көмектесуде.Оқыту  процесінде  қолданылатын  жаңа 

əдістердің бірі қашықтан оқыту əдісі болып табылады. 

Қашықтықтан  оқыту – ақпараттық  құралдар  жəне  ғылыми  негізделген  тəсілдер  арқылы  білім 

алу формасы.Қашықтықтан оқытуда екі компонент бар: оқытуды басқару жəне өз бетімен білім алу. 

Студенттер  қашықтықтан  оқу  арқылы  өз  білімдерін  жетілдіре  алады  жəне  ақпарат  жүйлерін 

пайдалану  мүмкіндігі  артады.  Мысалы  керекті  əдебиеттер  мен  оқу  кітаптары  іздеу,бақылау  жəне 

тестік  тапсырмаларды  орындау,  лабароториялық  жұмыстар,дайын  баяндамалар,қашықтықтан 

олимпиядаға қатысу оқушының шығармашылық потенциалының дамуына əсер етеді. 

Əр  елде,қалада  орналасқан  студенттердің   қашықтықтан  оқытуға  қатысуы  шығармашылық 

бірігу  жəне  жарысу  эффектісін  береді.Өзінің  жұмыстарын  жақсы,  қызықты  етіп  көрсету  үшін  олар 

гипермəтіндермен,графикамен,  дыбыстармен  жұмыс  істейді[3].Қашықтықтан  оқуда  студенттер 

 

363

 

мəдениет арасында байланыс орната алады.Басқа елмен сұхбаттасу үшін сол елдің мəдениетін жақсы 

білу керек. Сонымен қатар сол елдермен  емін-еркін ақпарат алмаса алады. Басқа елмен байланысу 

үшін  алдын  ала  студенттің  психологиясын  дайындау  керек.Ол  үшін  əр  түрлі  тренинг  өткізу  керек. 

Бұл  тренингте  басқа  елдердің   мəдениетімен,  олардың  арсындағы  айырмашылықтарды  таныстыру 

бағытымен  өтеді.Оларда  мезгіл  уақыттары  мен  уақыт  арасында  айырмашылық  болады.Осы  жерде 

электрондық конференциялар көмектеседі,одан керекті ақпаратты алуға болады.Қашықтықтан оқыту 

студенттер  үшін  тиімді  екенін  уақыт  дəлелдеді.  Қашықтықтан  оқыту  жүйесіне  ата-аналардың 

көзқарасы  жақсы  қалыптасып  келеді.Əсіресе  ата-аналар  үшін  қашықтықтан  оқыту  материалдық 

жағдайының тиімді болуын қарастырады. 

 

ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 

1.Ибрагимов У.М. Жаңа ақпараттық технологиялар: – Алматы, - 2004, 150б. 

2.Бөрібаев Б,Балапанов Е.Ақпараттық технологиялар:– Алматы, -2001, 400б. 

3. Черкасова Ю.М., Ақпараттық жүйелер мен технологиялар : – Мəскеу,2001, 154 б. 

 

 

 

 

ƏОЖ 1/14  

 

МАХМҰТ ҚАШҚАРИДЫҢ ЭТИКАЛЫҚ ОЙ-ТОЛҒАМДАРЫ 

 

Бижанова М.А., ғыл. жет.,ф.ғ.к., Зайноллина Л. Е., студент 

Алматы технологиялық университеті,Алматы қ. Қазақстан Республикасы 

E-mail: meru190284@mail.ru, zainollina@mail.ru  

 

Өткен  тарихымызға  құрметпен  қарап,  оны  танып-білуге  деген  құштарлық,  рухани 

мұраларымыздың  негіздерін  айқындауға  деген,  ұрпақтар  арасындағы  мəдени-тарихи  сабақтастықты 

жаңғыртуға  деген  ұмтылыс  еліміздің  тəуелсіздік  алуы  барысында  мүмкін  болып  отыр.  Ол  қазіргі 

тарихи  кезеңдегі  қоғамның  қажеттілігінен  туындап,  өркениетті  мемлекет  құру  міндетімен 

байланыстырылады. 

Ортағасырлық түркі ойшылдарының ішінде əлемдік мəдениетке үлкен үлес қосқан он бірінші 

ғасырдың  рухани  алыбы  Махмұт  Қашқариді  жатқызамыз.  Түріктердің  қоғамдық  өмірінің  барлық 

жағын қамтыған əйгілі «Түрік тілінің сөздігі» («Диуани лұғат ат-түрк») атты еңбегі оны бүкіл əлемге 

мəшhүр  етті.  Бүкіл  түркі  жерін  ұзақ  уақыт  бойы  аралаған  ол  түркі  халықтарының  салт-дəстүрі, 

тұрмысы  мен  тарихы,  тілі  мен  жазуы,  əдебиеті  мен  фольклоры,  шаруашылығы  мен  кəсібі  туралы 

құнды мəліметтер жинады.  

Махмұт  Қашқари  өзінің  «Түркі  сөздерінің  жинағы»  кітабында  дүниетанымы,  əділеттілік  пен 

бақытқа  лайық  өмірі,  адамның  өмірі  мен  өлімі,  оның  түріктік  болмысы  мен  ойлауы,  құндылықтық 

бағыт-бағдарлары,  имандылығы  мен  мейірімділігі,  қонақжайлығы  мен  парасаттылығы,  жалпы 

алғанда, адамның рухани-адамгершілік, этикалық жəне эстетикалық құндылықтары жөнінде көптеген 

құнды  ойлар  қалдырған.  Оның  пікірінше,  құт-береке  қонақпен  бірге  келетіндіктен  қонақ 

жақсылықтың белгісі. Ол былай дейді: 

Қонақты қарсы алған, асыңды күттірме, 

Қуана жар салғын, бір затын зыттырма. 

Қонақты құт деп білген ерлер кетті өмірден, 

Қалыпты жаны жаман, пейілі қарт көмірден. 

М. Қашқари адамның бақыты белгілі бір мөлшерде қажет болғанымен материалдық байлықпен 

өлшенбейді,  ол  шексіз  рухани  байлықпен  анықталады.  Ішкі  жан  дүниесі  бай  жəне  ақыл-ойы  мен 

білімі  мықты  адам  басқаға  жамандық  жасамайды,  ол  бақытқа  жетеді.  Махмұт  Қашқари  «Үлкенді 

сыйласа, құт болар», «Бақытқа бастар жол – еңбекте», тек еңбек қана құт пен бақытты өмірдің қайнар 

көзі екенін айта келіп, былай дейді: 

Байлық – берген абырой – жайлаудағы қоңсыдай, 

Опа жаққан əйелдей, тұрақтамас ол шырай. 

Алтыныңа, малыңа масаттанба, ағайын, 

Күн мен түннің бəрібір өте шығар жолшыбай. 

Артық бұйым, адамзат, жауың болар түбінде. 

 

364

 

Байлық деген топан су тау боратар 

Ол иесін түбінде төмен қарай құлатар. [1, 83б.]. 

«Құт», негізінен, өмірлік күшті, алға қарай ұмтылуды білдіреді. Дəстүрлі түркілік дүниетаным 

үшін  адам,  өсімдік,  хайуан  өзара  жақын  жəне  олар  табиғаттағы  тіршіліктің  көріністері.  Адамның 

дүниеге, əлемге деген қатынасы рухани жəне құндылықтық негізден құралады  жəне сол арқылы ол 

əсерленіп  отырады.  Сондықтан,  олардың  негізгі  идеясы – ең  жоғарғы  құндылықты  дəріптеу,  яғни 

адамды жəне оның өмірін қастерлеу.  

Үлкен  энциклопедиялық  шығарма  «Түркі  тілдерінің  сөздігі»  мемлекеттік  басқару  мен  саяси 

қызметі,  түркілердің  əдебі  мен  этикасы  туралы  да  бағалы  деректер  береді.  Адамдар  арасындағы 

қарым-қатынаста  ол  əдептілік,  адамгершілік,  ізеттілік,  қайырымдылық,  жақсы  адамға  тəн  жағымды 

мінез  мəселелерін  сөз  етеді. «Білімді  болғың  келсе,  дананың  айтқанын  тыңда», «Адам  басына  жел 

үйір, жақсы адамға сөз үйір», «Күн есіктен кірсе, əділдік түндіктен шығады». Даналардың айтқан сөзі 

адамдарды  адамгершілікке,  қайырымдылыққа,  білімділікке  жетелейді.  Білімді  адамдар  басқалардың 

еңбегін  құрметтейді.  Елге  еңбегі  сіңген  жақсы  адамдарды  жұрт  мақтайды,  өзге  халыққа  үлгі  етеді. 

Зорлық жүрген жерде əділдікке орын қалмайды.  

Махмұд Қашқари əкімдердің ел билеуде ақыл-парасат пен əдептілікке жəне кішіпейілдікке үйір 

болуын талап етті. «Ұлық болса – ізгілік ет», сонда ғана сенің қарамағыңдағы халық соңынан ереді, 

сенім  білдіреді.  Жағымсыз  əдеттер  олардың  қызмет  бабына  сыйыспайды.  Ел  билеуде  күшкен 

сенгеннен  ақылға  жүгіну  əлдеқайда  тиімді  нəтиже  береді. «Ақылмен  арыстан  ұстауға  болады,  ал 

күшпен тышқан да ұстай алмайсың». 

Өзінің  жеке  басының  пайдасын  күйттеген  əкімдер  елге  опа  əпермейді.  Əкімнің  барлық  іс-

əрекеттері халықтың көз алдында, халықтан ешнəрсені де жасыра алмайсың, қандай ауыр кезең болса 

да  халықпен  бірге  болуды  үгіттеген  жинақ  авторы  «Əмір  жат  елден  өзіне  арнап  сарай  соқтырып 

қойса,  бұл  жаман  ырым.  Бұл  түбі  басына  қиын-қыстау  күн  туса,  қашып барып  паналаймын  дегенді 

білдіреді.  Бұл  халқының  алдында  жасаған  сатқындығы.  Өйткені,  қарапайым  елдің  барар  жер,  басар 

тауы жоқ. Сен билеуші болғаныңмен, олардан артық емессің. Бір топырақта тудың екен, ендеше бірге 

өле  біл» [2, 111 б.].  Ұлы  ғұламаның  бұл  сөздері  басында  билік  пен  қазынаның  бір  құлағы  қолында 

тұрғанда мемлекеттің (халықтың) байлығын оңды-солды шашып, шетелдерде зəулім үйлер тұрғызып, 

Батыс  елдерінде  қаржысын  сақтаған  қазіргі  күннің  мемлекеттік  қызметкерлеріне  де  арналып 

айтылғандай.  

М.Қашқари  түркі  халықтарын  бірлікке,  өз  халқын  сүюге,  халықтың  бостандығы  үшін  жан 

аямауға шақырады, батырларды мадақтайды. 

«Қаһарланып атылдын, 

Арыстандай ақырдым. 

Батырын жерге батырдым, 

Енді мені кім ұстар. 

Есінен дүшпан ауысты. 

Басар жолын тауысты. 

Ажалменен қауышты, 

Сөзге аузы келместен». 

М.  Қашқари  да  имандылық  мұраттарын  іздеп,  адамды,  оның  қалыптасу  жолдарын 

қарастырады.  Дүниетаным  көзқарастарының  негізінде  этикалық  бастау  жатты.  Олардың  түсінуі 

бойынша,  кез-келген  қоғамдық-саяси  қызмет  моральдық-адамгершілік  қағидаға:  даналыққа, 

əділеттілікке, мейірімділікке, бейбітшілікке, қонақжайлыққа т.б негізделуге тиіс. 

М.  Қашқаридың  əлеуметтік-имандылық  көзқарастары – халқы  туралы,  оның  əділеттілік  пен 

бақытқа  лайық  өмірі  туралы  ойларынан  туындайтын  жалпы  дүниеге  көзқарасының  құрамдас  бір 

бөлігі.  Адам  баласының  бəріне  бейбіт  өмір,  тыныштық  пен  бақыт  тілейтіндіктен  қонақжайлық 

ұғымын дəріптейді. 

М.  Қашқари  кісі  бақыты – байлықпен,  материалдық  жағдаймен  (белгілі  бір  дəрежеде  маңызы 

болса да) өлшенбейді, адамның ішкі жан-дүниесіның байлығында жəне адамгершілік іс-əрекеттерінде 

деп  санайды.  Кісіге  зұлымдық  жасаған  адам  бақытты  бола  алмайды.  Адам  бақыты  Алла  еркіне 

тəуелді  деп  есептейтін,  алған  беттен  қайтпайтын  (ортодоксалды)  діндарлардан  бөлек  М.Қашқари 

ақыл-ой мен білім арқасында ғана адам бақытқа қол жеткізе алады деген пікірде. 

Байлық – берген абырой – жайлаудағы қоңсыдай, 

Опа жаққан əйелдей, тұрақтамай ол шырай. 

Алтыныңа, малыңа масаттанба, ағайын, 

Күн мен түнің бəрібір өте шығар жолшыбай. 

 

365

 

Артық бұйым, адамзат, жауың болар түбінде. 

Байлық деген топан су тау боратар 

Ол иесін түбінде төмен қарай құлатар  

Сонымен,  халықтың  түпсіз  терең  даналығы,  өмірден  түйген  өнегелері,  этикалық  қағидалары, 

эстетикалық  талғамы,  тəлім-тəрбиесі  тіл  арқылы  сақталып,  тіл  арқылы  ұрпақтан  ұрпаққа  жалғасып 

жатады. Міне, осыны жақсы түсініп М.Қашқари өзінің жоғарыда келтірілген даналық сөздерін бізге 

арнап жазғандай. [3, 169 б.]. 

Тəуелсіз  жас  қазақ  мемлекетінің  бүгінгі  ахуалы  түркі  (оның  ішінде  қазақ)  халықтарының 

бұрынға  көшіп-қону  жолдары  мен  шекарасын  айғақтайтын  М.Қашқаридың  этнологиялық 

зерттеулерінің баға жетпес маңызын одан бетер арттыра түседі.  

 

ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 

1.  Нысанбаев  Ə.Н.,  Əлжан  Қ.Ұ.,  Ғабитов  Т.Х.,  нұрмұратов  С.Е.  Ұлттық  тəуелсіз  жəне  қазақ 

философиясы /Оқу құралы. – Алматы: Философия жəне саясаттану институты, 2011. – 256б. 

2. М. Қашқари. Түбі бір түркі тілі («Диуани лугат ат-түрк»). – Алматы: ХАНТ, 1993. – 690 б. 

3.  Қазақ  философиясы  тарихы  (ежелгі  дəуірден  қазіргі  заманға  дейін)  Қазақ  философиясының 

қалыптасуы:  ежелгі  түркілік  дəуір / З.К.  Шəукенова  жəне  С.Е.  Нұрмұратовтың  жалпы 

редакциясымен. – Алматы: ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану жəне дінтану институты, 2014.-400б. 

 

 

 

УДК 159.9.072.4 

 

ИССЛЕДОВАНИЕ УРОВНЯ ЭМПАТИИ У МЛАДШИХ ПОДРОСТКОВ И ЕГО 

ВЛИЯНИЕ НА СТАТУС В ГРУППЕ СВЕРСТНИКОВ 

 

Лавриненко Н.С., магистр, старший преподаватель., Попова А.М., студентка  

г. Алматы, Республика Казахстан 

E-mail: ntl_0810@mail.ru 

 

Выделение  эмпатии  в  качестве  особого  психологического  феномена  было  длительным, 

сложным  и  до  сего  дня  его  понимание  не  совпадает  у  разных  ученых  и  в  разных  психологических 

школах.  Понятие  «эмпатия»  было  объектом  внимания  философских  дисциплин  этики  и  эстетики. 

Интерес к понятию эмпатии формируется в учениях о явлении симпатии и вчувствования конца XIX 

-  начала  ХХ  века,  авторами  которых  выступают  Смит,  Спенсер,  Шопенгауэр,  Липпс,  Шелер,  Рибо, 

Штерн.  Сам  термин  пришёл  в  научную  психологию  в  начале  ХХ  века  из  философии – словом 

«эмпатия»  Э.  Титченер  перевёл  немецкое  слово «Einfuhlung» - «вчувствоваться  в…»,  которым  Т. 

Липпс  в  своей  концепции  эстетического  воспитания  описывал  процесс  понимания  произведений 

искусства, объектов природы, а позже – и человека [1].  

Объектом  нашего  исследования  является  эмпатия  детей  младшего  подросткового  возраста. 

Предмет  исследования - зависимость  уровня  эмпатии  ребенка  младшего  подросткового  возраста  от 

его  статуса.  При  этом  нами  была  выдвинута  гипотеза -  дети  младшего  подросткового  возраста  с 

высоким  уровнем  эмпатии  будут  иметь  более  высокое  статусное  положение  в  группе,  чем  дети, 

имеющие более низкий статус. 

К  данному  исследованию  были  привлечены  учащиеся 6-7-х  классов  КГУош  №52  г.  Общая 

численность выборки - 68 человек, из которых 51% составляют испытуемые мужского пола, и 49% - 

женского. Возраст испытуемых – 11-13 лет. 

Для  подтверждения  гипотезы  нашего  исследования  и  решения  задач  эмпирического 

исследования нами были проведены следующие методики:  

-

 

опросник экспресс-диагностики эмпатии (методика И.М. Юсупова для измерения уровня 

эмпатийных тенденций); 

-

 

методика диагностики уровня эмпатических способностей В.В. Бойко; 

-

 

социометрия. 

На  первом  этапе  исследования  была  проведена  методика  экспресс-диагностики  эмпатии  И.М. 

Юсупова [2]. Как  видно  по  общим  показателям  результатов  проведения  данной  методики, 

наибольший  процент (54,40%) от  общего  числа  испытуемых  составляют  те,  кому  принадлежит 

средний уровень эмпатии, соответствующий классификации И.М. Юсупова для данного теста (рис.1). 

 

366

 

Наименьший  процент (16,20%) из  общей  выборки  составляют  испытуемые  с  высоким  уровнем 

эмпатии.  Низкий  уровень  эмпатии  характерен  для 29,40% младших  подростков.  Таким  образом, 

опираясь  на  типологию  уровней  эмпатии  для  методики  экспресс-диагностики  И.М.  Юсупова,  мы 

обнаружили,  что  в  данной  выборке  является  наиболее  выраженным  средний  уровень  эмпатии. 

Отсутствие  соответствующих  процентных  показателей  для  испытуемых  говорит  и  том,  что  для 

младших подростков, составляющих данную выборку, не характерны очень высокий и очень низкий 

уровни эмпатии. 

 

 

 

Рисунок-1.Общие показатели уровня эмпатии по методике И.М. Юсупова 

 

На  втором  этапе  нашего  исследования  была  проведена  методика  диагностики  уровня 

эмпатических  способностей  В.В.  Бойко [2]. Наиболее  выраженными  среди  младших  подростков  по 

результатам  методики  В.В.  Бойко  являются  заниженный (45,58%) и  средний (36,77%) уровни 

эмпатии. Таким образом, данные по высокому (4,41%) и низкому (13,24%) уровню эмпатии заметно 

снижены  по  сравнению  с  процентом  испытуемых  с  заниженным (45,58%) и  средним (36,77%) 

уровнем эмпатии. 

 

 

 

Рисунок 2.Сводные  данные  по  результатам  методики  диагностики  уровня  эмпатических  способностей  В.В. 

Бойко. 

 

На третьем этапе исследования проводилась методика «социометрия». 

Социометрическое  исследование  предполагает  определение  статуса  каждого  члена  группы. 

Статус  ребенка  определяется  числом  полученных  им  выборов.  Дети  могут  быть  отнесены  в 

зависимости от этого к одной из 5-ти статусных категорий: 

1. «лидеры»: 5 и более выборов,. 

2. «предпочитаемые» - 3-4 выбора, 

3. «принятые» - 2 выбора, 

4. «пренебрегаемые» - 1 выбор, 

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

уровень эмпатии

Уровень эмпатии (методика И.М. Юсупова)

низкий

средний

высокий

0%

10%

20%

30%

40%

50%

Уровень эмпатии

Уровень эмпатии (методика диагностики уровня 

эмпатических способностей В.В. Бойко)

низкий

заниженный

средний

высокий

 

367

 

5. «отверженные» - 0 выборов. 

Наиболее благоприятными являются 1 и 2 статусная группы.  

Опираясь  на  данные  гистограммы  (Рис. 3), мы  видим,  что  наибольшее  различие  между 

статусным  положением  и  полом  характерно  для  «предпочитаемых»  и  «лидеров».  Так,  среди 

«лидеров» чаще встречаются мальчики (71,43%), чем девочки (28,57%); то же самое можно сказать и 

о  категории  «предпочитаемых» - процент  мальчиков (73,33%) значительно  выше  чем  у  девочек 

(26,67%).  Для  остальных  статусных  категорий  характерно  некоторое  преобладание  девочек. 

Наиболее  незначительное  различие  по  полу  свойственно  для  категории  «непринятых»,  где  доля 

девочек составляет 54,55%, а мальчиков – 45,54%. 

 

 

 

Рисунок 3. Соотношение статусного положения учащихся и пола 

 

Обработка  результатов  исследования  осуществлялась  математико-статистическими  методами 

анализа  данных.  Для  проверки  гипотезы  исследования  был  использован    коэффициент  ранговой 

корреляции Спирмена. 

После  проведения  математико-статистического  метода  можно  сделать  вывод,  что,  результаты 

исследования  подтвердили  выдвинутую  гипотезу  о  том,  что  уровень  эмпатии  в  младшем 

подростковом возрасте влияет на статусное положение подростка в группе. А именно, испытуемые, 

проявляющие  высокий  уровень  эмпатии  имеют  высокое  статусное  положение  в  группе.  А 

испытуемые, имеющие низкую степень эмпатии, обладают низкое статусное положение в группе. 

 

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 

1. Гиппенрейтер, Ю.Б. Феномен конгруэнтной эмпатии / Ю.Б.Гиппенрейтер [и др.] // Вопросы 

психологии. – 1993. – №4. – С. 61–73. 

2. Ильин Е.П. Психология помощи. Альтруизм, эгоизм, эмпатия. – СПб.: Питер, 2003 

 

 

 

УДК 811.311:11 

 

СЕМАНТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ТЕРМИНА «МОЛОКО» В 

ТЕКСТАХ ПО СПЕЦИАЛЬНОСТИ (на материале русского и казахского языков) 

 

Сапарова А.А., ст.преподаватель, Шулембай Н., студент 

Алматы технологиялық университеті, Алматы қ., Қазақстан Республикасы 

E-mail: nuraaikinn@mail.ru 

 

Термин - это определенное слово, обозначающее специальное понятие, которое относится к той 

или  иной  области  техники,  науки,  искусства  и  т.д. (технический  термин,  научный  термин, 

религиозный  термин).  Термин  не  может  иметь  двойного  значения.  Используется  в 

0,00

10,00

20,00

30,00

40,00

50,00

60,00

70,00

80,00

непринятые

пренебрегаемые

принятые

предпочитаемые

лидеры

Статус Положение ученика в группе) * Пол

мальчики

девочки

 

368

 

специализированной  литературе,  тематических  беседах  и  т.д.  Термины  существуют  не  просто  в 

языке, а в составе определенной терминологии. 

Анализу  основных  свойств  и  характеристик  термина  в  отечественном  языкознании  посвящен 

целый ряд работ. По нашему мнению, наиболее четко важнейшие свойства термина сформулированы 

С.В.Гриневым:  это  "специфичность  употребления" (специальная  область  употребления)  и 

"содержательная точность"[1]. 

Будучи  ключевым  компонентом  национальной  культуры,  базовый  термин  «молоко»  отражает 

важнейшие категории и установки жизненной философии русских и казахов, является значимым для 

понимания  национального  характера  этих  этносов  другими  народами.  Вместе  с  тем  до  настоящего 

времени специальные комплексные исследования термина «молоко» в русском, казахском языках не 

предпринимались. Опыт рассмотрения одного из базовых терминов языковом сознании двух народов 

открывает новые перспективы исследований в русле современной антропологической парадигмы [2]. 

Сейчас  сельское  хозяйство  Казахстана  развивается  очень  интенсивно  и  в  этом  ряду  лексика 

молочных изделий систематизирована, также проводятся совместные работы с Европой и со странами 

Азии.  Республика  Казахстан  сотрудничает  со  многими  зарубежными  странами  и  это  еще  раз 

свидетельствует о том, что наименования молочных изделий должны развиваться в высшем уровне.  

На  данный  момент  накоплена  определенная  теоретическая  база,  серьезно  изучено  большое 

количество  литературы  по  вопросам  пищевой  отрасли,  выявлены  те  периодические  источники, 

которые могут быть особенно полезны при проведении дальнейших исследований. 

Молоко́ - питательная жидкость, вырабатываемая молочными железами самок млекопитающих. 

Естественное  предназначение  молока — вскармливание  детёнышей  (в  том  числе  и  у  человека), 

которые  ещё  не  способны  переваривать  другую  пищу.  В  настоящее  время  молоко  входит  в  состав 

многих  продуктов,  используемых  человеком,  а  его  производство  стало  крупной  отраслью 

промышленности.  Молоко - многокомпонентная  полидисперсная  система,  в  которой  все  составные 

вещества находятся в тонкодисперсном состоянии, что обеспечивает молоку жидкую консистенцию.  

Теперь рассмотрим тексты о молоке: 

Молоко. «Что ребенку – польза, то взрослому – вред» 

Молоко  и  другие  продукты,  которые  из  него  делают,  являются  большой  и  неотъемлемой 

частью рациона питания человека во всех без исключения уголках земли. Молоко знали и ценили в 

Древнем  Риме  и  Греции,  в  Египте  и  Азии.  Его  называли  источником  жизни  и  здоровья, «белой 

кровью» и по своей полезности для человеческого организма ставили в один ряд с медом, змеиным 

ядом, свежими фруктами и овощами. Молоком лечили различные заболевания, начиная от болезней 

легких, желудка и нервов до цинги, ожирения и подагры и даже холеры. Считается, что в половине 

литра  молока  содержится  весь  необходимый  человеку  набор  питательных  веществ  на  целый  день. 

Все компоненты молока хорошо сбалансированы и легко усваиваются нашим организмом. 

Текст на казахском языке: Төрт түлік малдың сүт атаулары. 

Сүт төрт түлік малдың аттарына қарай бие сүті, түйе сүті, қой – ешкі сүті, сиыр сүті делінеді. 

Ал,  жас  төлдеген  малдың  алғашқы  бір – екі  күнгі  сүті  уыз  болады.  Сиыр  көктемгі  жəне  жаз 

айларында  күніне  үш  рет,  күзге  қарай  суала  бастаған  кезде  екі  рет  сауылады.  Қой  тал  түсте 

қосақталып бір-ақ рет, бие сағат сайын, тіпті одан да жиі сауылады. Інгеннің сауымы да бие тəрізді 

деуге  болады,  бірақ  биеден  гөрі  сиректеу  сауылады.  Сүт – мал  баққан  қазақ  жанұясының  негізі 

тағамы.  Одан  қымыз,  шұбат,  айран,  қатық,  сары  май,  ірімшік,  құрт,  сүзбе,  қаймақ  сияқты  ішетін, 

жейтін, сусындайтын алуан түрлі тағам əзірлейді.  

«Ағы  бардың  бағы  бар»  деп  қазақ  халқы  сүт  тағамын  бақыт,  несібесі  деп  білген.  Сүтті 

соншалық  қасиеттеудің  басты  себебі – ол  тіршілік  арқауы,  одан  неше  алуан  құнарлы  тағамдар 

əзірлеп, дастарқан молшылығын жасаған.  

По  этим  отрывкам  текстов  можно  заметить,  что  термин  молоко  является  одним  из  ключевых 

терминов  в  языке.  Семантические  особенности  термина  молоко  в  русском  и  казахском  языках 

заключается в том, что и в русском и казахском языках термин молоко означает напиток для питья, 

который полезно для здоровья человека. Рассмотрим некоторые наименования молочных продуктов 

и их классификацию по качеству в русском языке: 

 

Семалар 

Жидкий 

Густой 

Твердый 

Мягкий 

Ряженка - 

+ 

- 

- 

Сырок - 

- 

- 

+ 

Топленое молоко + 

- 

- 

- 

Кефир - 

+ 

- 

- 

 

369

 

Наименования молочных продуктов и их классификация по качеству в казахском языке: 

 

Семы 

Жидкий 

Густой 

Твердый 

Мягкий 

Уыз - 

+ 

- 

+ 

Ірімшік - _ + + 

Ақірім - 

+ 

- 

+ 

Құрт - 

- 

+ 

+ 

 

Термин  «молоко»  в  русском,  казахском  языках  имеют  как  сходства  так  и  различия.  Слова 

связанные с термином «молоко» характеризуются общей зависимостью, с соответствием значений и 

также отличаются тем, что могут заменить друг друга по значению как синонимы. 

В результате проведенного исследования доказано, что термин «молоко» в русском и казахском 

языках  является  открытой  многоаспектной  формирующейся  системой  специальных  номинаций, 

постоянно  пополняемой  и  корректируемой  в  результате  интенсивного  развития  практического 

применения в области пищевого производства. 

 

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 

1. Гринев С.В. Введение в терминоведение. - М.: Московский лицей, 1993. - 309 с. 

2. 

Джолчибекова  К.Ж.  Структурно – семантический  анализ  терминов  пищевой 

промышленности и их лексикографическое отражение. Алматы, 2004. 270 с. 

 

 

 

UDC 811.111. 

 

TO THE QUESTION OF COGNITIVE NATURE OF METAPHOR IN THE ENGLISH 

LANGUAGE 

 

Rakhimberdieva A.O., Imanaliyeva R.B., associate professor, 

Taraz Innovative Technologies University, Taraz city, Kazakhstan, 

E-mail: rimanali@yahoo.com, aigerim.r.94@mail.ru 

 

Linguistic nature of metaphor is successfully investigated by many linguists I.V.Arnold, G.B. 

Antrushina and others. In our paper we mostly focus on cognitive nature of metaphor and it is considered to 

be a new direction of metaphor study. We consider that metaphor has not only linguistic nature, but cognitive 

nature too. The research bases are the sources of such prominent linguists in field of cognitive linguistics as 

Vivian Evans, Melanie Green, G. Lakoff, Grady J.E, Johnson M. and others.[1] 

The material for analysis was taken from literary sources and discourses, produced by native speakers, 

which are fixed in different fields. 

Cognitive linguistics refers to a branch of linguistics which interprets language from the point of view 

of concepts, sometimes universal, sometimes defined for specific language which underlies its forms. The 

cognitive linguistics is characterized by adherence to three central positions. First, it denies that there is an 

independent linguistic ability in mind; secondly, it understands grammar from the point of view of judgment; 

and thirdly, it asserts that the knowledge of language results from language use [2]. 

The term “metaphor” has been defined as new or poetic linguistic expression where one or more 

words for concept are used outside of its normal usual value to express similar concept.The 

word metaphor derives from the 16th century Old French métaphore, in turn from the Latin metaphora, 

"carrying over", which is the latinisation of the Greek μεταφορά (metaphorá), “transfer”, from μεταφέρω 

(metaphero), “to carry over”, “to transfer”, itself a compound of μετά(meta), “between” + φέρω(pherō), “to 

bear”, “to carry” [3]. 

Some theorists suppose that metaphors are not simply stylistic devices, but also an important 

informative means of language. In their work “Metaphors we live by” Lakoff and Johnson assert that 

metaphors extend in an everyday life, not only in language, but also in thought and action [1]. 

The general definition of a metaphor can be described as comparison which shows how two things 

which are not similar the majority of ways, are similar in other important way.There are several types of 

metaphor: allegory, catachresis, parable, dead metaphor, dormant, extended, mixed, absolute, metonym, 

synecdoche, root, active, submerged, dying, conceptual,simple, implicit, explicit, compound and complex 

 

370

 

metaphors. All of these metaphors are often used in the language [3]. There are differentiated from 12 up to 

18 types of metaphor by different scholarsю 

Metaphors have a lot of functions:  

- they can add decorative or poetic flourish to language — as when William Shakespeare, in a sonnet 

XVIII, calls the sun as an “eye of heavens”; 

- they can give new meanings to words — as when “the virus has infected the computer system”  

infected not with a biological virus, but the coded algorithm which behaves as one;  

- they can reduce an overload in intellectual storage of units of knowledge, thus facilitating 

conversation. 

- they can underpin the cognitive function of conceptualizing also by enhancing the listener/reader's 

ability to grasp an abstract, or unfamiliar or difficult-to-grasp concept using a more concrete, familiar, easy-

to-grasp concept -as when cognitive scientists refer to the mind as a machine, as a telephone switchboard, or 

as a network,  etc. 

Within Cognitive Linguistics the term metaphor is understood to refer to a pattern of conceptual 

association, rather than to an individual metaphorical usage or a linguistic convention. Lakoff and Johnson 

describe metaphor as follows: "The essence of metaphor is an understanding and experiencing one kind of 

thing in terms of another"[1].Cognitive linguists emphasize that metaphors serve to facilitate the 

understanding of one conceptual domain through expressions that relate to another, more familiar conceptual 

domain, typically a more concrete one like 'journey' or 'buildings' or 'food'. 

Numerous terms reflect basic set of associations: food for thought: we devour a book of raw facts, try to 

digest them, stew over them, and let them simmer on the back-burner, regurgitate them in discussions, cook up 

explanations, hoping they do not seem half-baked; theoriesas buildings: we establish a foundation for them, a 

framework; support them with strong arguments, buttressing them with facts, hoping they will stand; life as 

journey: some of us travel hopefully, others seem to have no direction, and many lose their way. 

We conceptualize time, in sentences such as the following with the help of the primary 

conceptual metaphor: time is money:"Doing it that way will cost you time." [You will have to use up 

some of your valuable resource of time]; "We're wasting time procrastinating like this" [We are 

wasting our valuable resource of time];"We can save time if we take this route" [We can use our 

valuable resource of time ore sparingly]; "I don't have the time to give you right now." [I can't spare 

some of my valuable resource of time]. 

Time is motion. Time flies when you're having fun. Where did the time go? "Time and tide wait for no 

man, but time always stands still for a woman of 30."  

Thus, it is a system of metaphor that structures our everyday conceptual system, including most 

abstract concepts, and that lies behind much of everyday language. The discovery of this enormous metaphor 

system has destroyed the traditional literal-figurative distinction. 

It’s known that metaphor has several classifications. Among them the conceptual metaphor is very 

bright one. It can be seen through the investigation of the English everyday spoken metaphor ‘Love is a 

journey’. 

Through imagination of a love relationship described as follows: “Our relationship has hit a dead-end 

street” we can see that love is being conceptualized as a journey, with the implication that the relationship is 

stalled, that the lovers cannot keep going the way they've been going, that they must turn back, or abandon 

the relationship altogether. 

English has many everyday expressions that are based on a conceptualization of love as a journey: 

Look how far we've come. It's been a long, bumpy road. We can't turn back now. We're at a crossroads. We 

may have to go our separate ways. The relationship isn't going anywhere. We're spinning our wheels. Our 

relationship is off the track. The marriage is on the rocks. We may have to bail out of this relationship. 

The love as journey mapping: 

- The lovers correspond to travelers.  

- The love relationship corresponds to the vehicle.  

- The lovers' common goals correspond to their common destinations on the journey.  

- Difficulties in the relationship correspond to impediments to travel 

Thus we can distinguish traditional and cognitive-linguistic view of metaphor. 

Cognitive linguists emphasize that metaphors serve to facilitate the understanding of one conceptual 

domain through expressions that relate to another, more familiar conceptual domain, typically a more 

concrete one like 'journey' or 'buildings' or 'food'.  

 

 

 

371

 

REFERENCES 

1. George Lakoff, Mark Johnson. Metaphors We Live By. Chicago, Chicago University Press. 1980. 

2. William Croft, D. Alan Cruse. Cognitive Linguistics. Cambridge: Cambridge University Press. 

2004. 

3. DavidLeary.  Metaphor. 1990. 

 

 

 

УДК 811.311:11 

 

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ АНТОНИМОВ И СИНОНИМОВ В ТЕРМИНАХ ПИЩЕВОЙ 

ПРОМЫШЛЕННОСТИ (на материале русского и казахского языков) 

 

Сапарова А.А., ст.преподаватель, Надимова Ж., студент 

Алматинский технологический университет, г. Алматы, Республика Казахстан 

E-mail: 

mirosch1973@mail.ru 

 

Терминология – это  совокупность  терминов  данной  отрасли  производства,  деятельности, 

знания,  образующая  особый  сектор  лексики,  наиболее  доступный  сознательному  регулированию  и 

упорядочению. 

Хорошие  термины  должны  быть  «отграничены»  от  полисемии,  от  экспрессивности  и  тем 

самым  от  обычных  нетерминологических  слов,  которые  как  раз  по  преимуществу  многозначны  и 

экспрессивны.  Однако  нельзя  думать,  что  между  терминологией  и  нетерминологией  существует 

непроходимая  пропасть,  что  термины  состоят  из  иных  звуков  и  не  подчиняются  грамматическим 

законам  данного  языка.  Если  бы  это  было  так,  то  терминология  не  принадлежала  данному  языку  и 

вообще  представляла  бы  собой  другой  язык.  На  самом  деле  это  не  так.  Откуда  бы  термины  ни 

черпались  и  какими  бы  особенностями  (фонетическими,  грамматическими)  ни  отличались,  они 

включаются  в  словарный  состав  данного  языка  и  подчиняются  его  фонетическому  и 

грамматическому строю.  

Переходя  к  характеристике  отдельных,  ограниченных  по  употреблению  лексических  пластов, 

следует,  прежде  всего,  остановиться  на  самой  обширной  части  словарного  состава,  а  именно  на 

научной и другой специальной терминологии.[1] 

Термином называется слово или устойчивое сочетание, служащее уточнённым наименованием 

понятия, специфичного для какой-нибудь области знания, производства культуры. 

Специфика  термина  как  особого  вида  слова  состоит  прежде  всего  в  особенностях  его 

семантической  структуры,  которая  для  терминасодержит  только  свободное  значение,  являющееся 

прямым, номинативным, имеющим благодаря определению чёткие семантические границы[2]. 

Термины  способны  называть  предметы  и  выражать  понятия  о  них  в  зависимости  от 

функционирования, причём термин, употребляясь в художественном тексте, способен: 



 

Реализовать  не  специальное,  профессиональное,  но  бытовое  понятие,  или  общее 

представление; 



 

Частично реализовать собственное значение, обычно соотносясь с предметом, но не с понятием. 

А.А.  Реформаторский  полагал,  что  словообразование  имеет  к  лексическому  полю  лишь 

опосредованное  отношение.  Но  в  терминологическом  поле,  где  многое  создаётся  путём 

искусственного  включения  или  исключения  отдельных  элементов,  словообразованию  принадлежит 

несравненно  большее  значение.  В  каждом  терминологическом  поле  формируются  свои 

словообразовательные и словоизменительные парадигмы[3]. 

Как  раньше  отмечалось  синонимами  называют  слова,  у  которых  значения,  предметно-

понятийное  содержание  одинаковое  или  похожее,  и  в  одном  контексте  или  по  значениям  похожих 

контекстах  заменяющие  друг  друга  слова.  Некоторые  ученые  считают,  что  синонимы  это  слова 

полностью совпадающие по смыслу. (Э.В. Кузнецова, Ю.Д. Апресян,  И.А. Мельчук) и.т.д. 

А русский ученый Ю.Д. Апресян написал, что если толкование двух слов полностью совпадает 

по значению, то они синонимы, а если просто близки по значению тогда они квазисинонимы[4]. 

Синонимичный  ряд  терминов  пищевой  промышленности  на  двух  языках  выявляется  по  их 

общим знакам и по их языковым особенностям.  

Иногда  некоторые  названия  заменяют  друг  друга  несмотря  на  то,  что  по  значению  не  совсем 

совпадают.  Мы  хотим  рассмотреть  термин  молоко.  Ключевые  слова  называют  наименования 

 

372

 

молочных  изделии  и  совпадают  по  смыслу  Основным  свойством  синонимичного  ряда  термина 

«молоко» это то, что один из слов синонимичного ряда относится к числу терминов.  

Все  слова  термина  «молоко»  отличаются  по  их  внешней  форме.  Синонимичный  ряд  термина 

«молоко» имеет свою языковую особенность и поэтому отличается в количестве синонимов.  

Синонимичный  ряд  термина  «молоко»  в  русском  языке:  прокисшее  молоко - сквашенное 

молоко, кипяченное молоко - топленое молоко, молочный лед – молочное мороженое; в казахском: 

шалап – көже, қайнатқансүт - піскенсүт, май жасаушы - май шайқаушы.  

Ф.Ш.  Оразбаева  исследовала  синонимов  прилагательных  казахского  языка,  она  полагает,  что 

основным  знаком  синонимов  является  общие  лексические  сходства  и  их  общее  понятие.  А  то  что, 

похожие  слова  заменяют  друг  друга  в  контексте  это  их  дополнительный  знак.  Опираясь  на  это 

суждение  можем  сказать,  что  в  лексико-семантическом  поле  термина  «молоко»  слова,  входящие  в 

состав синонимического словаря казахского языка всего три слова сүтті, сүзбе, айран.  

В материалах по рассмотренным словарям, по толковому словарю, по словарю синонимов, по 

двуязычному  словарю  мы  обнаружили,  что  слова  термина  «молоко»  в  русском  и  казахском  языках 

различаются  только  по  сходствам  значения.  В  русском  и  в  казахском  языках  очень  много 

разновидностей  молочных  продуктов:  на  русском:  кефир,  сметана,  творог,  сыр,  брынза,  йогурт, 

мороженоеи.т.д., на казахском айран, ірімшік, май, йогурт, қатық, құрт, қаймақ, балмұздақи.т.д. 

По  языковым  материалам  нашего  исследования  мы  определили  синонимичный  ряд  термина 

«молоко» на двух языках, из них семь на русском, восемь на казахском. 

Синонимы  термина  «молоко»  является  одним  из  мало  продуктивных  связи  и  процентное 

соотношение тоже низкое. На двух языках слова группированы в синонимичный ряд по их сходствам 

по значению. 

Особое  место  в  лингвистике  занимают  антонимы – слова,  противоположные  по  значению. 

Антонимия отражает существенную сторону системных связей лексике. Современная наука о языке 

рассматривает  синонимию  и  антонимию  как  крайние,  предельные  случаи  взаимозаменяемости  и 

противопоставленности  слов  по  содержанию.  При  этом  если  для  синонимических  отношений 

характерно  семантическое  сходство,  то  для  антонимических – семантическое  различие.  Антонимы 

русского языка рассматривались и в сопоставительно-типологическом плане. С термином «молоко» 

можно  встретить  антонимы  например,  жирное  молоко – обезжиренное  молоко,  соленое  масло  не 

соленое масло,  белый сыр – желтый сыр. На казахском майлы, сүт майсыз сүт, сұйық сүт –  қою сүт 

ақ ірімшік – сары ірімшік. Антонимы отношение исследуемого термина на двух языках был собран 

по  качеству  и  по  видовым  признакам  терминов.  Антонимы  «находятся  на  крайних  точках 

лексической парадигмы», но между ними в языке могут быть слова, отражающие указанный признак 

в различной мере, т. е. его убывание или возрастание.  

 

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 

1. Суперанская А.В.Общая терминология, - М: Наука, 1989, -248с 

2. Кияк Т.Г. Лингвистические аспекты терминоведения, - Киев: УМКВО,- 104с. 

3.  Реформатский A.A. Термин  как  член  лексической  системы  языка // Проблемы  структурной 

лингвистики М.: Наука, 1968. - С. 45-56. 

4.  Апресян  Ю.Д.  Избранные  труды.  Лексическая  семантика. - М.:  Школа  «Языки  русской 

культуры», 1995. – Т. 1. – 472 с. 

 

 

 

ƏОЖ 1/14 

 

КОНФУЦИЙДІҢ ЭТИКАЛЫҚ - АДАМГЕРШІЛІК ІЛІМІ 

 

Бижанова М. А., ғыл. жет., философия ғылымдарының кандидаты., Тоғай Ə., студент 

Алматы технологиялық университеті, Алматы қ. Қазақстан Республикасы 

E-mail:

 meru190284@mail.ru, togai 1996@mail.ru 

 

Қазіргі таңдағы зерттеулерде ежелгі Қытай халқының философиялық  мұралары адам өмірі мен 

оның  мəні  сияқты  мəселелерді  қарастырумен  ойлау  мəдениетінің  озық  үлгісін  қалыптастырғанын 

белгілі. философиялық шығармашылықтың көрнекті өкілдерінің бірі Конфуцийді айтуға болады.  

 

373

 

Конфуций (551-479 б.ғ.д.) – Қытай халқының ұлы ойшылы, саяси қайраткері, тəрбиешісі, осы 

уақытқа дейін өзінің ықпалын тигізіп келе жатқан Конфуцийшілдік философиялық ағымның негізін 

қалаушы. Негізгі еңбегі - «Лунь-уй» (əңгімелер мен пікірлер). Қытайлықтардың көптеген ұрпақтары 

бұл кітапты үлгі тұтып, басшылыққа алған. Конфуцийдің ілімінше, ең жоғары жаратушы күш – аспан 

ол жерде əділеттілік болуын қадағалап отырады.  

Конфуцийшілдік – бұл,  ең  алдымен  моралдық-этикалық  ілім.  Ол  əрбір  адамның  дүниедегі 

алатын  орны  туралы  сұраққа  жауап  іздеді.  Конфуций  адамды  əлеуметтік  қызыметімен  байланысты 

түсіндірді.  Оның  əлеуметтік-этикасында  адам  өзін  қоғам  игілігі  үшін  арнауы  тиіс.  Тəртіп  адамдар 

арасындағы  қарым-қатынастың  негізгі  мəні  болып  табылады.  Тəртіп – этикалық  категория  ретінде 

адамның  сыртқы  жəне  ішкі  мəдениетінің  көрсеткіші  болып  табылады.  Тəртіпті  толық  ұстану  адам 

баласының өз міндетін тиісті түрде орындауына алып келеді.  

Конфуцийдің  қарастыратын  негізгі  мəселесі – адамдар  арасынағы  қарым-қатынас,  тəрбие 

мəселері. Осыған орай ол мынадай ұғымдарға көбірек көңіл бөледі. Олар: «тең орта», «адамгершілік» 

жəне «өзара сүйіспеншілік». Осы  үш ұғым бірігіп, «дао» (дұрыс жол) құрайды. Əр адам осы даоның 

жолымен  өмір  сүруі  қажет. «Тең  орта» – адамдардың  сабырсыздық  пен  сақтықтың  арасындағы 

ісəрекеті.  Өмірде  мұндай  «ортаны»  ұстап,  іс-əрекет  жасау  оңай  емес,  себебі,  адамдардың  көпшілігі 

сабырсыздық көрсетсе, бір тобы тым сақ келеді.  

Ал  адамгершіліктің  негізгі – «жэнь» – «ата-анасын  құрметтеу  жəне  үлкен  ағаларын  сыйлау», 

жалпы алғанда, үлкендерді сыйлау. Кімде кім шын жүректен адамгершілікке ұмтылса, ол еш уақытта 

жамандық  жасамайды.  Ал  «өзара  сүйіспеншілік»  арқылы  қарым-қатынас,  конфуцийшылдық 

əдептілік  туралы  ілімінің  негізгі  өзекті  ұғымы.  Бұл  əдептілік  қағидасы,  бір  сөзбен  айтқанда: «Өзің 

қаламайтын  нəрсені  басқа  біреуге  жасама», - дегенге  сайып  келеді.  Аталған  əдептілік  қағидаларын 

«текті адамдар» (цзюнь-цзы) ғана басшылыққа алып, іс-əрекет жасайды.  

Конфуцийшылдар  өздерінің  шығармаларының  көбіне  осы  «текті  адамдарға»  қарапайым 

адамдары  қарсы  қояды. «Текті  адам» – заң  мен  парызды  басшылыққа  алса,  қарапайым  адам  қалай 

тиімді  орналасып,  пайда  тапсам  деп  ойлайды; «текті  адамға»  үлкен  маңызды  шаруалар  тапсыруға 

болса,  қарапайым  адамға  ондай  тапсырма  бере  алмайсың,  оларға  тек  қана  ұсақ-түйек  тапсыруға 

болады; «текті адам» басқалармен келісімді жағдайда өмір сүрсе де, оларды» артынан ермейді, өзінің 

жолын  ұстайды,  ал  қарапайым  адам  жұртпен  келісімді  өмір  сүрмесе  де,  солардың  айтқанын  істеп, 

артында жүруге дайын тұрады т.б. «Текті адам» тек қана этикалық ұғым емес, ол саяси ұғым да. Ол 

халықты басқарады. Ал басқарудың негізгі қайнар көзі – басшының өз басының əдептілік қасиеттерін 

өзінен төмен тұрғандарға мысал ретінде көрсету. Егер басшылар «дао» жолымен жүрсе, онда халық 

оларға қарсы келмейді.  

Конфуций  барлық  нəрсе  өзгерісте  болады,  уақыт  тоқтамай  өтіп  жатады  десе  де,  қоғамдық 

өмірге келгенде, ондағы қалыптасқан жағдайлар қаз-қалпына дамуы керек деп есептейді. Сондықтан, 

билеуші – билеуші, шенеулік – шенеулік, əке - əке, ал бала – бала болып, аттарына байланысты емес, 

шын мəнінде қалулары керек. Ал оларда күтпеген жерде кездейсоқ өзгеріс бола қалса, ол тез арада өз 

қалпына  келуі  керек.  Билеуші - əке,  халқы – оның  балалары.  Осы  тұрғыдан  мемелекет  басқарылуы 

керек.  Демек, «білу  дегеніміз – табиғатты  емес,  адамдарды  танып-білу», - деп  есептейді.  Кейбір 

адамдарға «туа біткен білім» тəн болғандықтан, олар басқалардан жоғарырақ тұрады. Олардан кейін 

білімді оқу арқылы алғандар тұрады. Оқу, білу таңдамалы түрде болуы керек. Оқығанда тек өмірде 

керекті, ең дұрыс деген қағидаларды білу керек, қалғандарынан аулақ болу қажет. [1, 30-31бб]. 

Конфуций  философиясында  адам  бойындағы  этикалық  бастау  басым  келеді  жəне  этикалық 

категорияларға  жақсылық  пен  жамандық  категориялары  жатады,  сондықтан  адам  табиғатының 

сапасы жамандық пен жақсылықтың арақатынасы арқылы анықталады. Зерттеушілердің ортақ пікірі 

бойынша, Конфуцийдің өзі адам табиғатын игілік пен зұлымдыққа қатысты бейтарап деп анықтаған. 

Мұны Конфуцийдің келесі сөзі дəлелдейді: 

«Табиғат əркімді басқамен жақындастырады, 

Ал əдет оларды бір-бірінен алыстатады»  

Əдет  (кейде  оны  «тəрбиеде«  деп  аударады) – туа  бітетін  нəрсе  емес,  адамның  əлеуметтік 

өмірінде  алынатын  нəрсе.  Келтірілген  сөздерден  адамның  табиғаты  бірдей,  ал  жақсыға  не  жаманға 

бейімділік  əлеуметтенудің  барысында  пайда  болады  деген  қорытынды  шығады.  Сонымен,  адам 

табиғатының  жақсылық  пен  жамандыққа  бейтарап  болуы  Конфуций  үшін  адамды  дұрыс  бағытта 

тəрбиелеу қажеттілігі туралы, яғни оған жақсылықты үйрету туралы ереженің дəлелі болады. 

Конфуций  бес  тұрақты  нəрсенің  ішінде  ең  негізгісі  деп  адамгершілікті  (жэнь)  атайды. 

Адамгершіліктің  ең  қарапайым  жəне  жалпы  анықтамасын  Конфуций  өзінің  шəкірті  Фан  Чидің 

 

374

 

адамгершілік туралы сұрағына қайтарған жауабында берген. Ұстаздың жауабы: «Ол – адамға деген 

махаббат» [2, 65б].  

Сөз сөйлеуде адамдарда кездесетін үш түрлі қателік бар дейді Конфуций.   Бірі – пікірді керек 

кезі болмаса да айтып қалу. Бұл аңғалдық.  

Екіншісі – пікірді мəселе пісіп жеткен кезінде айтпай қалу. Ол – құпиялық, қулық.  

Үшіншісі – пікірді тыңдаушының бет-жүзін барламай айтып салу. Бұл – бұл соқырлық дейді. 

Конфуций  өзі  туралы: «Мен  тек  бұрынғыны  қайталадым,  ешқандай  жаңа  нəрсе  жасаған 

жоқпын«, – депті.  Бұл  пікір  оның  өте  қарапайым,  халыққа  жақын  болғандығын  байқатады. 

Конфуцийдің айтқандары бүгінгі қытайлықтарға біздің қолданып жүрген мақал-мəтелдеріміз сияқты 

құнды болатыны сондықтан. [3]. 

Конфуцийдің айтуына қарағанда, адамдарды екі түрге бөлуге болады. Олар: «ізгі адам» (цзюн-

цзы)  жəне  «ұсақ  адам» (сяо-жень). «Ізгі  адам»  өз  алдына  үлкен  талаптар  қояды,  ал  «ұсақ  адам» 

талапты басқалардың алдына қояды. Ізгі адамға ұлкен істерді тапсыруға болады, ұсақ адамға сенуге 

болмайды.  Ізгі  адам  басқа  адамдармен  тіл  тауып,  бірақ  өмірде  өз  жолын  іздейді.  Ұсақ  адам  басқа 

адамдармен  бірге  болғанымен,  ұрыс-керіс  тудырады.  Ізгі  адам  адамгершілік  жолында  өзінің  өмірін 

қиюға дайын, ұсақ адам өзінің өмірін ит сияқты орда бітіреді. 

Конфуций  білімнің  адам  өміріне  деген  құндылығын  жете  көрсетті. «Барлық  көргенің  мен 

естігеніңді  жүрегіңде  сақта,  қажымай-талмай  оқудан  тойынба,  басқаларға  біліміңді  жеткізе  біл», - 

деген нақыл сөздерді айтады. Конфуций ойынша, білім саласында ерекше моральдық тазалық керек. 

«Білгеніңді айт. Білмесең — білмеймін де. Тек осындай білімге деген көзқарас даналықты көрсетеді». 

Ойшылдың  айтуына  қарағанда,  оқып-білудің  өзі  де  өте  қиын  жұмыс,  ол  адамның  дербес  өзіндік 

оймен тоқуын талап етеді. [4, 50-52бб]. 

Конфуций ілімі талай ғасырлар бұрын пайда болғанына қарамастан əлі күнге дейі өз маңызын 

жоймай  келеді.  Мұның  өзі  бұл  ілімнің  аса  терең  даналыққа,  ақыл-ойға  негізделгендігінің  белгісі. 

Тіпті, оның ұлылығы соншалық – бұл ілім қағидалары, талай заман өткеніне, талай қоғам ауысқанына 

қарамастан,  өзінің  маңызын,  мəнін  жоймай  келеді.  Керісінше,  дəл  бүгінгі  таңда  моральдық,  рухани 

құндылықтар тапшылығын  көріп отырған қоғамда одан сайын өзекті бола түскен сияқты. Егер əрбір 

адам  осы  идеяларды  мұқият  зерделеп,  өз  өмірінің  басшылығына  алса,  онда  қоғамның  тура  жолға 

түсетіні, онда гармония мен үйлесімділік орнаған идеалды мемлекеттің қалыптасатындығы күмəнсіз.  

 

ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 

1. Ғылым тарихы мен философиясы / Құрастырушы – Алтаев Ж.А.: ЖОО-ның магистранттары 

жəне аспиранттарына арналған оқулық. – Алматы: Раритет, 2007  – 320 б.  

2.Сағиқызы  А.  Гуманистік  дүниетаным:  əлеуметтік-мəдени  негіздер. – Монография / З.К. 

Шəукенова  жəне  С.Е.  Нұрмұратовтың  жалпы  редакциясымен. – Алматы:  ҚР  БҒМ  ҒК  Философия, 

саясаттану жəне дінтану институты, 2013. – 292 б.  

3. Кішібеков Д.  Конфуций философиясы Егемен Қазақстан,  25 сəуір 2012ж 

4. Мырзалы С. Философия.-Алматы: «Бастау», 2010.-644 б. 

 

 

 

УДК 372 

 

ОСОБЕННОСТИ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ МОЛОДЕЖНОГО ЖАРГОНА В СРЕДСТВАХ 

МАССОВОЙ ИНФОРМАЦИИ 

 

Смагулова Ш.К., старший преподаватель., Рахимджанова Д.С., студентка 1 курса  

Алматинский технологический университет, г. Алматы, Республика Казахстан 

E-mail: shk60@mail.ru 

 

В  настоящее  время  жаргон  употребляется  в  прессе  и  даже  в  литературе  для  придания  речи 

живости,  ведь  даже  президент  (не  только  молодежь)  употребляет  в  разговоре  просторечные  слова, 

следовательно, нельзя относиться к жаргону, как к чему–то, что загрязняет русский язык, это такая 

же  неотъемлемая    часть  языка  наравне  с  просторечием.  Молодежь,  являясь  преимущественным 

носителем  жаргона,  делает  его  элементом  поп-культуры,  который  в  свою  очередь  делает  его 

престижным  и  необходимым  для  самовыражения.  Примеров  тому  достаточно  и  в  текстах  песен,  в 

радиопередачах и в музыкальном телевидении, на которые ориентируется современная молодежь. 

 

375

 

 В  современных  СМИ  часто  встречаются  жаргонные  слова.  Это  порождает  в  современном 

обществе  своеобразную  моду  на  жаргонизмы.  Пытаясь  увеличить  число  подписчиков,слушателей, 

зрителей,  некоторые    современные  газеты,  журналы,  радио  и  телепрограммы  слепо  следуют  за 

установившейся  в  сознании  носителей  языка  речевой  модой.  А  люди,  для  которых  радио  и 

телевидение  является  авторитетом,  привыкают  к  данной  лексике  и  воспринимают  её  как 

нормированную, не смотря на то, что в средствах массовой информации нередко попадаются грубые, 

употребленные к месту слова.  

Люди  начинают  воспринимать  такие  слова,  в  том  числе  и  жаргонизмы,  употребленные  в 

прессе,  как  нормированные.  Некоторые  лингвисты  относятся  к  жаргонизмам  настороженно  и 

неприязненно, а некоторые одобряют употребление «простых» слов и выражений. К жаргону в СМИ 

можно относиться по-разному, но чтобы понять своё отношение к данной проблеме, надо сначала эту 

проблему  изучить.  Именно  изучение  проблемы  использования  жаргонизмов  является  целью  нашей 

научной  работы.  Перед  нами  были  поставлены  следующие  задачи:  систематизировать  знания  о 

жаргонизмах  в  русском  языке;  выяснить  мнения  специалистов  по  поводу  использования  жаргона  в 

СМИ; попытаться определить, следует ли употреблять в жаргонную лексику в газетах и журналах, на 

радио и телевидении. Для решения последней задачи нами рассмотрены некоторые употреблённые в 

СМИ жаргонизмы и доказана необходимость или неправильность их употребления. 

Снятие  цензурных  запретов  в 90-х  годах  ХХ  века  привели  к  активизации  жаргонов.  Язык 

прессы. Радио, телевидения хлынул поток образований внелитературной лексики. В настоящее время 

жаргонизмы активно используются в СМИ. 

Причин проникновения арготических слов в язык прессы много; некоторыми из них являются: 

- 

криминализация 

общественного 

сознания, 

вызванная 

увеличением 

количества 

деклассированных элементов; 

-  усиление  позиций  преступного  мира  (трансформация  уголовных  сообществ,  возрождение 

старых и появление новых воровских профессий; 

- свобода слова; 

- отсутствие эквивалента в нормированном языке; 

- экспрессивность жаргонизмов. 

Основная  функция  жаргона  состоит  в  выражении  принадлежности  говорящего  к  какой-либо 

социальной  группе.  Кроме  того,  жаргон  используется  в  художественной  литературе  для  речевой 

характеристики  героев  и  стилизации  речи  той  социальной  среды,  о  которой  рассказывает  автор.  В 

журналистике  жаргон  необходим  преимущественно  для  того,  чтобы  установить  контакт  с  читателем, 

либо заинтересовать его необычной формулировкой; кроме того, жаргонизмы демонстрируют отноше-

ние журналиста к проблеме, о которой он пишет. Нередко их используют для интригующего заголовка. 

Разные  жаргоны  в  журналистике  используются  по-разному. Например,  слова  из  молодёжного 

сленга часто употребляются в молодёжных передачах; «термины - жаргонизмы» нетрудно отыскать в 

специализированных изданиях; журналисты, описывающие преступный мир, используют арготизмы 

для  объяснения  определённых  реалий  уголовной  среды,  подчёркивания  принадлежности  героя  к 

уголовному  миру,  показа  культурного  или  профессионального  уровня  представителей  правоохра-

нительных  органов,  и  т.д.  Следует  отметить,  что  в  основном  жаргонные  слова  встречаются  в 

массовых газетах и журналах, на молодёжных телеканалах  и радиостанциях. Однако и в серьёзных 

изданиях  можно  отыскать  жаргонизмы.  Кроме  этого,  в  средствах  массовой  информации  то  и  дело 

возникают  дискуссии  о  сленге,  публикуются  статьи,  исследования  о  жаргоне.  К  сожалению,  таких 

статей пока немного. 

Жаргонная  лексика  представляет  собой  совершенно  особый  пласт  в  лексической  системе 

русского языка. Это искусственно изобретенный язык, понятный только членам конкретной группы, 

что  не  мешает  современным  работникам  средств  массовой  информации  использовать  жаргон  в 

профессиональной деятельности. 

Таким  образом,  нельзя  сказать, «хорошо»  или  «плохо» - использовать  в  материалах 

жаргонизмы.  Можно  лишь  с  уверенностью  заявить,  что  использовать  жаргонную  лексику  надо 

разумно, учитывая контекст, коннотации, предполагая реакцию аудитории, и стиль издания. 

Так,  например,  заголовок  «И  снова  о  свободе  слова,  блин»  полностью  выражает  отношение 

автора к затронутой им проблеме, и по стилю соответствует насмешливо-иронической статье. На наш 

взгляд,  жаргонизм  использован  автором  достаточно  удачно  (хотя  на  серьёзном  информационном 

портале это выглядит чересчур экспрессивно). 

Название «Попса» для радиостанции подобрано достаточно удачно. Оно коротко (значит, легко 

запоминается)  и  чётко  выражает  политику  станции;  кроме  того,  здесь  присутствует  определённая 

 

376

 

доля коннотации (подчёркивается несерьезность, «легкость» радио). Кроме того, это слово является 

«своим» для аудитории радиостанции, и поэтому не может не нравиться слушателям. 

А  выражение «TheTimes, похоже,  облажалась»  является  примером  неудачного  употребления 

жаргонизмов. Во-первых, «облажалась» не подходит по контексту (согласитесь, любой жаргон будет 

немного лишним в статье про Путина и «TheTimes»). Во-вторых, по смыслу гораздо лучше подошло 

бы слово «дезинформировать»; из того, что автор употребил слово, не подходящее по смыслу, можно 

делать вывод, что здесь жаргонизм употреблен ради жаргонизма. 

«Жулик  второй  раз  ограбил  одного  и  того  же  человека».  Здесь  слово  «жулик»  соответствует 

контексту  и  не  вступает  в  противоречия  со  смыслом  статьи,  поэтому  нельзя  сказать,  что  оно 

употреблено  неудачно.  Однако  с  другой  стороны,  нет  никаких  причин,  предпочесть  жаргонизм 

разговорному  слову  «мошенник»  или  нейтральным  «вор», «грабитель».  На  наш  взгляд,  если 

жаргонное  слово  не  несёт  никой  дополнительной  нагрузки,  следует  заменить  его  «нежаргонным» 

синонимом. 

Таким  образом,  использование  студенческого  жаргона  при  соблюдении  меры  и 

художественного такта может обогатить не только язык СМИ, но и литературный язык в целом. 

 

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 

1. «Современный  русский  язык»:  Учебник  для  студентов  вузов,  обучающихся  по 

специальности «Филология» / П. А. Лекант, Е. И. Диброва, Л. Л. Касаткин и др.; Под редакцией А. 

Леканта. - 3-е издание, стереотип. - М.: Дрофа, 2002. - 560 с. 

2. «Современный русский язык». Учебник для вузов. Аникина А. Б., Бельчиков Ю. А., Вакуров 

В. Н. и др.; под ред. Д. Э. Розенталя. - 4-е издание, испр. и доп. - М.: Высшая школа, 1984. - 735 с. 

3. 

Виталий 

Колмановский. «О 

литературном 

языке 

и 

жаргоне». 

жүктеу/скачать 7,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: