Сборник материалов VIІІ международной научной конференции студентов и молодых ученых «Наука и образование 2013»

431 

                                              Жоғарғы эпидермис             тӛменгі эпидермис   мезофилл 

 

Сурет 5 -  Асқабақ жапырағының анатомиялық қҧрылысы 

Қорытынды 

 

Зертханалық жағдайда асқабақ ӛсімдігінің тҧқымдарының әртҥрлі кӛлемдері зерттелді. 

1-ші  тҧқымы  ҧзындығы  2,5  ±  0,4  см  ,  ені  1,17±0,95  см,  кіші  тҧқым  ҧзындығы  1,5±0,2,  ені-

0,6±0,1.    5-ші  тәулікте  1,5-2  см  ҧрықтық  тамыр  ӛсіп  шықты.  Бірінші  және  7-ші  тәуліктегі 

кӛрінісі  1  суретте  кӛрсетілген.  10-шы  тәулікте  жанама  бҥйірлік  тамырлары  ӛсе  бастады.       

Асқабақ ӛсімдігінің қазіргі сабағының ҧзындығы 16 см-ге,  жапырақ ҧзындығы 10,5 см-ге, ені 

7,5 см-ге жетті. Зерттеу нәтижесінде асқабақ ӛсімдігінің жапырақ ҧзындығы - 18 см-ге, ал ені 9 

см-ге  жетті. 

Асқабақ  ӛсімдігінің  анатомиялық  ерекшелігін  анықтау  барысында  тамыры  тетраархты 

болғандығы айқындалды. Жапырағының эпидермис клеткалары, ерекше қҧрылысты, мезофилл 

клеткалары біркелкі клеткалардан тҧрады.  

 

Қолданған әдебиеттер тізімі 

 

1.

 

Курманбаева М.С. Ботаника негіздері мен ӛсімдіктер әлемінің әралмауындылығы, 2011 

Алматы, 101 бет. 

2.

 

Мухитдинова  Н.М,  Бегенова  А.Б,  Айдосова  С.С,  Ӛсімдіктер  анатомиясы  мен 

морфологиясы. Алматы,2011. 

3.

 

Асқабақ.  

Қазақ энциклопедиясы

 I том 

4.

 

 Шаңырақ:  Ҥй-тҧрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 

1990 

ISBN 5-89800-008-9

 

5.

 

 Шаңырақ : Ҥй-тҧрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 

1990 

ISBN 5-89800-008-9

 

 

 

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ТКАНЕЙ И ОРГАНОВ ВЗРОСЛЫХ РАСТЕНИЙ ХВОЙНЫХ 

ПОРОД ДЛЯ РАЗВНОЖЕНИЯ INVITRO 

 

Исхакова Д., Турпанова Р. М, dina.iskhakova@mail.ru 

Евразийский национальный университет им.Л.Н.Гумилева, Астана 

Научный руководитель – к.б.н, доцент Р.М. Турпанова 

 

Культура  клеток  растений  –  область  биологии,  тесно  связанная  с  практикой.  Почти 

каждый открытый здесь научный факт находит свое отражение в прикладных исследованиях. 

В  отличие  от  клеток  животных  практически  любая  растительная  клетка  способна  в 

определенных  условиях  и  на  соответствующих  питательных  средах  регенерировать 

полноценные растения (свойство тотипотентности растительных клеток). 

Метод  микроклонального  размножения  играет  важную  роль  для  ускоренного 

клонирования плодовых, ягодных, клубнеплодных, декоративных видов растений и древесных 

пород.  Впервые  этот  метод  применил  французский  исследователь  Ж.  Морель  в  1960  г.  для 

размножения  орхидей  (Cymbidium).  Из  исходного  экспланта  ему  удалось  в  течение  года 

получить около четырех миллионов новых растений, свободных от вирусной инфекции [1].  

По  своей  сути  микроклональное  размножение  аналогично  вегетативному  типу 

размножения растений с той лишь разницей, что оно протекает в пробирке в условиях in vitro, 

где из клеток изолированных тканей в итоге можно получить достаточно большое количество 

новых  растений.  Обязательным  условием  микроклонального  размножения  является 

идентичность полученного растительного материала исходному материнскому растению. Еще 

недавно  этот  способ  рассматривали  как  возможность  ускоренного  клонирования  вегетативно 

432 

размножающихся видов растений, а также как вспомогательный метод освобождения растений 

от вирусов. Однако результаты некоторых исследований показали, что значение этого метода 

существенно  возрастает  для  клоновой  селекции  растений  (экспериментальный  мутагенез  и 

расхимеривание),  криосохранения  ценного  исходного  материала,  а  также  ряда  других. 

Способность к образованию больших количеств (несколько миллионов и более) соматических 

зародышей  в  условиях  in  vitro  используется  для  разработки  технологии  массового  и 

непрерывного  получения  "искусственных  семян".  Более  того,  метод  клонального 

микроразмножения может быть с успехом использован для создания синтетических сортов. К 

настоящему времени число видов, которые можно клонировать «в пробирке»,  уже составляет 

около одной тысячи [2].  

Преимуществами данного метода по сравнению с традиционными являются:  

∙  значительно  более  высокие  коэффициенты  размножения  (можно  получить  до  100 000-1  000 

000 мериклонов в год, тогда как при обычном размножении – 5-100 растений за тот же срок);  

∙  миниатюризация  процесса,  приводящая  к  экономии  площадей,  занятых  маточными  и 

размножающимися растениями;  

∙  оздоровление  растений  от  грибных  и  бактериальных  патогенов,  вирусов,  микоплазменных, 

вироидных и нематодных инфекций;  

∙  возможность  размножения  и  укоренения  растений,  размножение  которых  затруднено 

обычными способами [3].  

Хотя  этот  метод  микроклонального  размножения  растений  является  довольно 

трудоемким  и  затратным,  в  ряде  случаев  на  его  основе  уже  стало  возможным  создавать 

экономически рентабельные биотехнологии.  

На  сегодняшний  день технология  микроклонального  размножения для  ценных хвойных 

пород  до  конца  не  разработана.  Последнее  связано  со  специфическими  трудностями 

культивирования  тканей  хвойных,  которые  содержат  большое  количество  вторичных 

соединений, ингибирующих деление и рост клеток, что ведет к гибели первичного экспланта 

или уменьшению способности тканей к регенерации адвентивных почек, которая с возрастом 

растения-донора исчезает практически полностью. 

Культивирование тканей хвойных  пород in  vitro долгое  время  редко  использовалось  как 

объект  исследования.  Это  было  связано  со  специфическими  трудностями  культивирования 

тканей,  изолированных  из  растения.  Известно,  что  древесные,  и  особенно  хвойные  растения 

характеризуются  медленным  ростом,  трудно  укореняются,  содержат  большое  количество 

вторичных  соединений  (фенолы,  терпены  и  т.д.),  которые  в  изолированных  тканях 

активируются.  Окисленные  фенолы  обычно  ингибируют  деление  и  рост  клеток,  что  ведет  к 

гибели  первичного  экспланта  или  уменьшению  способности  тканей  древесных  растений  к 

регенерации  адвентивных  почек,  которая  с  возрастом  растения-донора  исчезает  практически 

полностью.  В  настоящее  время,  несмотря  на  перечисленные  трудности,  насчитывается  более 

200 видов древесных растений из 40 семейств, которые были размножены in vitro (каштан, дуб, 

береза, клен, сосна, ель, секвойя и др.).[4] 

При разработке технологии микроклонального размножения следует ориентироваться не 

только  на  стеблевую  культуру  in  vitro    основных  лесообразующих  пород,  но  и  на  получение 

искусственных  семян,  особенно  хвойных  пород.    Это  направление  в  мире  считается  самым 

перспективным,    и  мы  должны  разрабатывать  технологии  получения  семян  на  основе 

соматического  эмбриогенеза  из  тканей  эксплантатов  в  условиях  in  vitro.    Рациональное 

использование селекционно -  улучшенных семян является главной задачей при выращивании 

посадочного материала в питомниках и открытого,  и закрытого грунта. 

Таким  образом,  размножение  ценных  видов  хвойных  пород  растений,  является  задачей 

первостепенной  важности.  Принимая  во  внимание  возрастающий  интерес  и  спрос  в 

Республике  Казахстан  на  новые  виды  декоративных  растений  и  развитием  внутреннего  и 

внешнего  озеленения  площадей  городов  и  поселков,  а  также  необходимостью  уменьшения 

импорта  посадочного  материала  низкого  качества,  способствующих  распространению 

433 

патогенных  организмов,  оказывающих  отрицательное  влияние  на  экологическую  ситуацию 

региона становится актуальной проблема массового размножения древесных культур.  

 

Список использованных источников 

 

1. Куликов П.В., Филиппов Е.Г. О методах размножения орхидных умеренной зоны в культуре 

in vitro // Бюл. Главного ботан. сада. М.: Наука, 1998. С. 125-131.  

2. Бутенко Р.Г. Клеточные технологии в сельскохозяйственной науке и практике // Основы 

сельскохозяйственной биотехнологии. М., 1990. С. 154-235.  

3. 

ШевелухаB.C., 

Калашникова 

Е.А. 

и 

др. 

Лабораторно-практические 

ранятияпо 

сельскохозяйственной биотехнологии. Методические указания. - 2- изд.-е. Москва, изд.-во МСХА, 

2004 

4. Шаденова, Е.А. Морфогенетические процессы изолированных эксплан-тов хвойных культур 

в условиях in vitro / Е.А.Шаденова // Морфогенетические процессы изолированных эксплантов 

хвойных культур в условиях in vitro: Сборник трудов «Новости науки Казахстана». – Алматы: 

КазНИИНТИ, 2009.  

5. Катаева, Н.В. Клональное микроразмножение растений / Н.В. Катаева, Р.Г. Бутенко. - М.: 

Наука, 1983. - 96 с.  

 

 

ҚЫРМЫЗЫГҤЛ  ӚСІМДІГІН 

ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖАҒДАЙДА ЗЕРТТЕУ 

 

Қалаулинова М., Серікқызы Н., madina_9403@mail.ru, nurai_94s@mail.ru 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті, Алматы 

Ғылыми жетекші –б.ғ.д. М. Қҧрманбаева 

 

Қырмызыгҥл  –  кҥрделігҥлділер  тҧқымдасына  жатады.  Тҧқымдасында  30-ға  жуық  тҥрі 

Жерорта  теңізінің  жағалауында  таралған.  Кӛбінесе  ол  біржылдық  ӛсімдік.  Қырмызыгҥлдің 

ӛзіне  тән  жҧпар  иісінен  алыстан  тануға  болады.  Кӛгалдандырудан  гӛрі  емдік  мақсатта  ӛте 

ерте  заманнан  қолданылып  келеді.  Біржылдық  гҥлдердің  ішінде  жер  талғамай  тҧқымы 

шашылып ӛздігімен де шыға беретін гҥлдің бірі. Биіктігі сҧрпына қарай 15-75 см аралығында 

болады.  Сабақтары  қырлы,  жабысқақ  тҥкті  болып  келеді.  Гҥлдері  сабағына  тығыз 

орналасады. Жай кҥлтелі және гҥлпарлы болып екіге бӛлінеді. Диаметрі 4-10 см аралығында. 

Тҥсі солғын сарыдан, қызғылт сары тҥске дейін болып келеді [1]. 

Кӛгалдандыруда  гҥлінің  ашық  бояуы,  ҧзақ  әрі  мол  гҥлдеуімен,  кҥтімді  аса  қажет 

етпейтіндігімен  бағалы.  Оны  гҥлзарларда,  жол  жиектеріне,  ыдыстарға  отырғызып  қала 

кӛгалдандыруында да, жеке бақшаларда да кӛп қолданады. Биік тҥрлерін тек кӛгалдандыруда 

ғана  емес,  кесіп  гҥлшоқтарын  жасауға  да  пайдаланады.  Кесілген  қырмызыгҥлдер  10  шақты 

кҥнге  дейін  әдемілігін  жоғалтпайды.  Кӛшеттерін  еккенде,  арақашықтығы  20-30  см  болуы 

керек [2]. 

Қырмызыгҥл  –  кҥтімі  оңай  ӛсімдік.  Ашық  кҥн  тҥсетін  жерде  жақсы  ӛседі.  Суыққа 

шыдамды.  Топырағы  жеңіл,  орташа  қҧнарлы,  ылғалды  болғанын  қалайды.  Ӛсімдікке  кӛңді 

гҥл  тҥйін  салғанға  дейін  қосу  қажет,  ал  одан  әрі  қарай  ӛте  кӛп қолдануға  болмайды,  себебі 

кӛңде азот кӛп болғандықтан жапырақтары мол болып ӛсуіне пайдалы, ал біз жапырағы емес, 

гҥлі  ҥшін  ӛсіретіндіктен,  гҥлдейтін  гҥлдерге  арналған  тыңайтқыштармен  қоректендіріп 

тҧрған абзал. Ҧзақ әрі мол гҥлдеуі ҥшін, гҥлшоғыры тҧқымданып кетпей тҧрып, гҥл кҥлтелері 

қоңырқай тарта бастағанда, жҧлып тҧрған дҧрыс. Тҧқымын қыркҥйек айынан бастап жинауға 

болады [3]. 

Біржылдыққырмызы  гҥлдерді  жыл  сайын  тҧқымнан  кӛбейтіп  ӛсіріп  отырады.  Мамыр 

айында гҥлдету ҥшін, ақпан айының соңы, наурыз айының басында жылыжайда немесе ҥйде 

20-22ºС  жылылықта  тҧқым  арқылы  кӛбейтеді.  Тҧқым  5-7  кҥнде  ӛніп,  ӛскін  шығарады. 

434 

Ӛскінде  бір-екі  жапырақ  шыққанда,  кӛшеттеп,  әрқайсысын  жеке  отырғызады.  Сәуірдің 

соңында  немесе  мамыр  айының  басында,  кӛктемнің  ызғарлы  суығы  ӛткеннен  кейін, 

кӛшеттерді  далаға  егеді.  Ӛскін  ӛніп  шыққан  уақытынан  бастап,  50-60  кҥннен  кейін  гҥлдей 

бастайды.  Бақшаға  сәуірдің  аяғы,  мамырдың  басында  тҧқымынан  егетін  болсаңыз,  жаздың 

ортасында гҥлдейді. 

Қырмызыгҥлдің  қҧрамында  календен  атты  ащы  зат,  шайыр,  әр  тҥрлі  қышқылдар, 

шырышты заттар және каротиноидтар, алкалоидтар, эфир майы бар. Қырмызыгҥлдің дәрілік 

қасиеті ежелден белгілі, химиялық препараттардан гӛрі дәрілік ӛсімдіктерді кҥнделікті ӛмірде 

қолдану  маңызды,  осыған  орай  зерттеу  жҧмысымыздың  мақсаты:  қырмызыгҥлді 

зертханалық жағдайда ӛсіріп, морфологиялық қҧрылысын айқындау болып табылады. 

Материалдар және әдістер 

12  ақпанда    Петри  табақшасына  қырмызыгҥлдің  43  тҧқымы  егілді.Петри  табақшасына 

фильтр  қағазына  тҧқымын  салып  орналастырып,  су  қҧйылып    кҥні  жазылды.Тҧқымы  таға 

тәрізді,  тҥсі  қоңыр,  0,5мм  кӛлемінде.  Тамыры  шыққанда  тҧқымы  ақшыл  қоңыр  тҥске 

айналды. Петри табақшасында 16 тәулікте тамыры 4,5 см,жанама тамыры 7мм,  сабағы 2см, 

жапырағының ҧзындығы 1,5 см, ені 3 мм-ге жетті. Петри табақшасында ең ҧзын болып ӛскен 

тҧқымның тамыры -9 см, сабағы 3 см, жапырағы-2см, ені 4мм. Кҥнделікті фенобақыланып, су 

қҧйылды.  19  ақпанда  топыраққа  егілді.    Морфологиялық  қҧрылысы  кҥнделікті  бақыланып, 

зерттелді. Морфологиялық қҧрылысы жалпы қабылданған әдіс бойынша жасалынды. 

Зерттеу нәтижесі 

Тамыры  шыққанда  тҧқымы  ақшыл  қоңыр  тҥске  айналды.  Петри  табақшасында  16 

тәулікте тамыры 4,5 см, жанама тамыры 7мм, сабағы 2см, жапырағының ҧзындығы 1,5 см, ені 

3 мм-ге жетті. Петри табақшасында ең ҧзын болып ӛскен тҧқымның тамыры -9 см, сабағы 3 

см, жапырағы-2см, ені 4мм. 

Ӛсімдіктің  тамыры  ҧрықтан  біреу  болып  кӛрінді,  жапырақтары  екеу  болып  пайда 

болды, ҧрықтан бір ғана тамыр шықса ол ӛсімдік қосжарнақтылар, яғни оларға кіндік тамыр 

жҥйесі тән. Сабағының ҧзындығы 3см-ге жетсе, жапырағының ҧзындығы 2,5 см-ге, ені 7мм-

ге  16-ші  тәулікте  жетті.  Ары  қарай  анатомиялық  қҧрылысы  зерттеледі.  Зерттеу  барысында 

кҥнделікті қажетінше су қҧйылып отырды, 43 тҧқымнан 15 тҧқым ӛніп шықты (сурет 1,2). 

 

 

 

 

1-сурет. Петри табақшасындағы қырмызыгҥл ҧрығы 

 

435 

 

2-сурет. Қара топыраққа егілген қырмызыгҥл 

 

Зерттеудің 16 тәулігінде Петри табақшасында ӛсірілген қырмызыгҥлдің морфологиялық 

қҧрылысы мен топырақ жағдайында ӛскен қырмызыгҥл арасында айтарлықтай айырмашылық 

байқалды. Топырақта ӛскен қырмызыгҥл сабағының ҧзындығы, жапырағының ҧзындығы мен 

ені Петри табақшасында ӛсірілген ӛсімдікпен салыстырғанда жақсы дамығаны айқындалды. 

Қырмызыгҥл(лат.Caléndula)  —  кҥрделігҥлділер  тҧқымдасына  жататын  жартылай  бҧта, 

бір  жылдық,  кейде  кӛп  жылдық  шӛптесін  ӛсімдік.  Биіктігі  50см-дей.  Сабағы  бҧтақтанып 

ӛседі.  Жапырақтары  ҧзынша  қондырма,  қандауыр  пішіндес,  жиектері  тегіс.  Гҥл  шоғы  ҧзын 

гҥл  сидамына  орналасқан  себетгҥл,  оның  шетін  1  —  2  қатар  жапырақ  қоршап  тҧрады.  Гҥлі 

кӛбіне сары, сарғыш тҥсті, сондай-ақ қос жынысты, хош иісті. Тҧқымы таға пішінді. Мамыр 

айының  аяқ  шенінен  бастап,  суық  тҥскенге  дейін  гҥлдейді.  Жемісі  —  дәнек.  Қазақстанның 

барлық  аймағында  егілетін  1  ғана  тҥрі  бар,  ол  —  дәрілік  қырмызыгҥл  (С.  offіcіnalіs).  Оның 

қҧрамында  календен  атты  ащы  зат,  шайыр,  әр  тҥрлі  қышқылдар,  шырышты  заттар  және 

каротиноидтар, алкалоидтар, эфир майы бар. Қырмызыгҥлдің дәрілік қасиеті ежелгі Грекияда 

белгілі  болған.  Халықтық  медицинада  қырмызыгҥл  жара,  безеу,  ҧшық  және  кӛз  ауруларын 

емдеуге  қолданылады.  Себеті  тамаққа  пайдаланылады.  Саябақтар  мен  гҥлзарларда  әсемдік 

ҥшін қолдан егіледі. 

 

Қырмызыгҥлдің алғашқы жапырағының 

анатомиялық қҧрылысы 

 

 

 

Жоғарғы эпидермис                    Ӛткізгіш шоқ                 Мезофилл 

 

 

436 

 

                    Тӛменгі эпидермис 

 

Қырмызыгҥлдің алғашқы жапырағының анатомиялық  қҧрылысы микрометрия 

ӛлшемдері 

 

 

Жапырағының қалыңдығы 

739,42 мкм 

Ӛткізгіш шоқтың ҧзындығы 

207,88 мкм 

Ӛткізгіш шоқтың ені 

124,66 мкм 

 

 

Қырмызыгҥлдің нағыз жапырағының 

анатомиялық қҧрылысы 

 

 

 

 

 

 

Борпылдақ мезофилл      Жоғарғы эпидермис      Ӛткізгіш шоқ                 Безді тҥктер 

 

 

 

 

 

 

                                  Тӛменгі эпидермис       Кӛп клеткалы трихома 

 

Қырмызыгҥлдің нағыз жапырағының анатомиялық  қҧрылысы микрометрия 

ӛлшемдері 

 

Жапырағының қалыңдығы 

510,70 мкм 

Эпидермистің қалыңдығы 

28,28 мкм 

Ӛткізгіш шоқтың ҧзындығы 

228,00 мкм 

Ӛткізгіш шоқтың ені 

154,81 мкм 

 

437 

Микрометрия  ӛлшемдері  жасалынған  микроскоп  МСХ100-видео  микроскоп,  Австрия, 

Micros 10Х0,25-объектив,окуляр 10Х20,100 есе ҥлкейтіп кӛрсететін. 

 

Қорытынды 

 

Екі  тәуліктен  кейін  12  ҧрықтың  тамыры  кӛрінді.  Алтыншы  тәулікте  қос  жапырағы 

дамыды.20  ақпанда  биіктігі  2,2  см,  23  ақпанда  2,5  см,  27  ақпанда  5  см-ге  жетті.Зерттеу 

нәжиесінде  қос  жарнақтылар  класына  жататыны,  тамыр  жҥйесі  кіндік  тамыр  екендігі 

анықталды. Петри табақшасында 16 тәулікте тамыры 4,5 см,жанама тамыры 7мм, сабағы 2см, 

жапырағының ҧзындығы 1,5 см, ені 3 мм-ге жетті. Петри табақшасында ең ҧзын болып ӛскен 

тҧқымның тамыры -9 см, сабағы 3 см, жапырағы-2см, ені 4мм.  

Қорытындылай  келе  зерттеудің  16  тәулігінде  Петри  табақшасында  ӛсірілген 

қырмызыгҥлдің  морфологиялық  қҧрылысы  мен  топырақ  жағдайында  ӛскен  қырмызыгҥл 

арасында  айтарлықтай  айырмашылық  байқалды.  Топырақта  ӛскен  қырмызыгҥл  сабағының 

ҧзындығы,  жапырағының  ҧзындығы  мен  ені  Петри  табақшасында  ӛсірілген  ӛсімдікпен 

салыстырғанда жақсы дамығаны айқындалды. Ӛну қарқындылығы 34%. 

Жапырағының  анатомиялық  қҧрылысын  анықтағанда  нағыз  жапырақтың  алғашқы 

жапырақтан ерекшелігі бағаналы,борпылдақ мезофилдері айқын кӛрінеді және кӛп клеткалы, 

безді тҥктері дамиды. 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 

 

1.

 

Қҧлжабаева  Г.Ә.;«Ӛсімдіктер  әлемі»  оқу-әдістемелік  кешені,  Біржылдық  гҥлдер: 

Дидактикалық материал. - Алматы, 2011. - 16 б; ISBN 978-601-7237-49-3 

2.

 

Calenduleae in: Kadereit J.W. & Jeffrey C.,The Families and Genera of Vascular Plants, Volume 

VIII. Asterales, Berlin, Heidelberg, Springer-Verlag, 2007 

3.

 

Қазақстан Энциклопедиясы 

 

 

ӘОЖ 581.5 

БАЛЬЗАМИН БӚЛМЕ ӚСІМДІГІН ТҦҚЫМ АРҚЫЛЫ ӚСІРУ 

 

Каттабек А.С., 

akosh_9494@bk.ru 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық униветситеті, Алматы 

Ғылыми жетекші – Г.Ӛ. Байташева 

 

Жер  беті  есімдіктерінің  500  мыңдай  тҥрі  кездеседі,  яғни  тірі  заттың  98  пайызын 

ӛсімдіктер қауымы қҧрайды депте атауға болады. Бҧл ӛте керемет кӛрсеткіш. Себебі тҧрақты 

дамуды  қамтамасыз  етудің  ӛзінде  ӛзекті  мәселенің  бірі  ауа  қабатының  таза  болуы.  Ал 

ӛсімдіктер ауа бассейінін тазартушылар. Сондай-ақ, олардың кӛпшілігін адам баласы әр тҥрлі 

мақсатта  пайдаланады жеке ӛсіп, молая беруіне жағдай жасап отырады. Олар біздің қоршаған 

ортамыздың ауа қабатының сақталуы ҥшін ғана емес, экономикамыздың дамуында да зор ҥлес 

қосады. Қазіргі таңда, ғылым мен техниканың дамуы мен заманымыздың ғарыштап ӛсіп келе 

жатқан шағында, арте, квази орталардың кӛбеюі салдарынан табиғи ортаның кҥйі нашарлауда. 

Жоғарыда  аталған  ӛсімдіктер  қауымы  бізді  таза  ауамен  қамтамасыз  етуі  дәл  осы  уақытта 

қиынға тҥсуде. Сондықтан да, жер ҥсті ӛсімдіктерін қорғау — басты міндеттің бірі. Ӛсімдіктер 

жердегі ӛмірдің бірінші кӛзі. Ӛсімдік – кҥрделі тірі организм, олай дейтін себебіміз олар тыныс 

алады, қоректенеді, кӛбейеді, ӛседі, зат алмастырады, тітіркенеді т.б.  

Ӛсімдіктер  табиғатта  фотосинтез  арқылы  оттегіні  синтездейді.  Фотосинтез  —  кҥрделі 

биологиялық процесс, яғни ӛсімдіктер ӛздерінің кӛгілдір пигменті  — хлорофилдің кӛмегімен 

кҥн кӛзінің энергиясын жинап алады да, оның кҥшімен кӛміртегі  газын және суды ӛзгертеді. 

438 

Осының, нәтижесінде мол органикалық косылыстар тҥзеді. Мҧның ӛзі кҥн кӛзінің энергиясын 

химиялық байланыстар энергиясына айналдырады. 

Бҧл  қҧралған  органикалық  қосылыстар  тікелей  немесе  басқа  нәрселердің  кӛмегімен 

басқа  организмдерге  тамақ  болады.  Дәлірек  айтқанда,  жасыл  ӛсімдіктер  фотосинтез  процесін 

атқара  отырып,  жерде  ӛмірдің  дамуы,  гҥлденуі  ҥшін  маңызды  роль  атқарады,  ӛмір  сҥрудің 

бірінші кӛзі болып табылады. Сол себепті ӛсімдіктерді қорғау жердегі ӛмірді қорғаумен пара-

пар.  Шамамен  алғанда  кҧрылықтың  ӛсімдіктер  қабаты  жыл  сайын  20—30  млрд.т.  кӛміртегін 

пайдаланады.  300  жылдың  ішінде  ӛсімдіктер  жҧтатын  кӛміртегі  мӛлшері  атмосферада  және 

суларда  болатын  кӛміртегіне  тең.  Жер  шарының  ӛсімдіктері  жыл  сайын  фотосинтез  процесі 

кезінде  177  млрд.т.  органикалық  заттар  қҧрады.  Олардын  122  млрд.  тоннасы  қҧрлық 

ӛсімдіктері  ҥлесіне,  55  млрд.  тоннасы  –  мҧхиттағы  ӛсімдіктер  ҥлесіне  тиеді.  

Жыл 

ішіндегі 

фотосинтез 

ӛнімінің 

химиялық 

энергиясы 

дҥние 

жҥзіндегі 

электростанциялардың қуатынан 100 есе асып тҥседі /1/. 

Фотосинтез  миллиардтаған  жылдар  ішінде  жҥзеге  асып  келеді.  Бҧл  уақыт  ішінде 

кӛптеген  органикалық  заттар  жинақталып,  пайдаланып  келе  жатқандығы  ғылымға  мәлім. 

Ӛсімдіктер  әлемінің  маңызы  кҥннен  кҥнге  артуда.  О  баста  ӛсімдік  атаулы  жабайы  болған, 

бертін  келе  адам  баласы  ӛздерінің  кҥнделікті  тіршілігіне  қарай  пайдалы  ӛсімдіктерді  қолдан 

егіп  ӛсіре  бастады.    Ата  бабаларымыз  да  «Бір  тал  кессең,  он  тал  ек»  -  деп  бекер  айтпаса 

керек. Жоғарыда  келтірілген  мәліметтерге  сҥйенсек  ӛсімдіктерді  қорғап  оларды  зеттеу  ӛзекті 

мәселе.  Біз,  ӛз  зерттеулерімізді  бӛлме  ӛсімдігі  бальзаминді  тҧқыммен  ӛсіру  тәселелерін 

қарастырудан бастадық. 

Бӛлме ӛсімдіктері де қолдан ӛсіріліп, мәдени тҥрге айналған. Қазіргі таңда бӛлме ӛсімдіктеріне 

әсіресе  шет  елден  әкелінген  тҥрлеріне  сҧраныс  кҥннен  кҥнге  артуда.  Халық  арасында  ӛзара 

сыйға  бӛлме  ӛсімдігін  тарту  ету  әдетке  айналып  келеді.  Ол  қуанарлық  жағдай  бӛлме 

ӛсімдіктері  дала  гҥлдерімен  салыстырғанда  шіріп  кетпей  ҧзақ  уақыт  бӛлме  ауасын  тазартып 

табиғатқа  пайдасын  тигізеді.  Ал  дала  ӛсімдігінің  гҥлі  аз  уақытта  шіріп,  қалдықтың  санын 

арттырады.    Олар  тек  сәндік,  мәдени  мақсатта  ғана  емес,  ӛте  қажетті  қызмет  атқару  ҥшін  де 

бӛлмеде ӛсіріледі.   Бальзамин, әйел бақыты, ерлер бақыты, пальмалар, кактус, алоэ,  бегония, 

қазтамақ,  қытайлық  раушан  және  т.б.  ӛсіріледі.    Бҧлардың  ішінде  бальзамин,  әйел  бақыты, 

ерлер  бақыты,    қазтамақ,  қытайлық  раушан  әдемі  гҥлдерімен  бӛлмеге  сән  береді.  Дәрілік 

мақсатта кӛбірек қолданылатын тҥрлері де бар.Бӛлмеде гҥл ӛсірудің маңызы ӛте зор, одан адам 

эстетикалық  ләззат  алады,  бӛлмеге  сән  береді,  ауасын  тазартады.  Бӛлме  ӛсімдіктері  бҧта, 

жартылай  бҧта,  шӛптектес,  пиязшықты  тҥрінде  ӛседі.Бӛлме  ӛсімдіктері  де  қолдан  ӛсіріліп, 

мәдени  бӛлмеге  лайықты  майда  тҥрге  айналған.  Дәрілік  мақсатта  кӛбірек  қолданылатын 

тҥрлері де бар. 

БАЛЬЗАМИН 

– бальзаминдер тҧқымдасына 

жатады. 

Отаны 

– 

тропикалық  

Африка аймақтары, Индия, Шри Ланка. Гҥлдің 850-дей тҥрі белгілі. Сабақтарының биіктігі 40-

50  см,  тік  орналасқан, сулы,  жартылай  мӛлдір.  Жапырақтары  ҧзыншақ  сҥйір  болып  келген, 

жиектері  майда  аратісті,  тҥсі  ақшыл  жасылдан,  қою  жасыл  аралығында.  Гҥл  кҥлтелері  жай 

және  гҥлпарлы,  ал  тҥстері  кҥлгін,  ақ,  қызыл,  ақшыл  кӛк,  қызғылт  болады.  Мол  әрі  ҧзақ 

кӛктемнен  кҥзге  дейін  гҥлдейді.  Бальзамин  –  бҧл  нәрлі  нәзік    тікӛзекті,  бҧтақ  тәріздес, 

кӛпжылдық  ӛсімдік. Ересек бальзаминнің бойының ҧзындығы 20см-ден 60см-ге дейін жетеді. 

Бальзаминнің жапырағының ҧзындығы 4-6 смсопақша, жасыл тҥсті ӛсімдік /2/.  

Қоршаған  орта  жағдайына  тоқталсақ,  жарық  мол  тҥсетін  жерге  орналастыру  керек. 

Бірақ  тіке  кҥн  сәулесінен  қорғау  қажет.  Жылуы:Қыста  15-18ºС  тӛмен  тҥспегені  абзал. 

Суғарылуы:Жаз айларында топырағы ылғалды болып тҧрғаны абзал, қыста суды топырағының 

беткі  қабаты  қҧрғағанда  ғана  қҧю  керек.  Жапырағына  су  бҥркіп  тҧру  қажет.  Гҥлдеп  тҧрған 

кезінде  гҥлін  қалқалап  барып  су  бҥрку  керек,  әйтпесе  су  тамшылары  гҥл  кҥлтелерінде  дақ 

қалдырады. 

Қоректендірілуі:Кӛктемнен кҥзге дейін гҥлдейтін гҥлдерге арналған тыңайтқыш: азот (N)-23%, 

Фосфор (P

2

O

5

)-11%, Кали  (K

2

O)-23% және микроэлементтер:бор (B), мыс (Cu), марганец (Mn), 

цинк (Zn), темір (Fe), молибден (Mo) 10 кҥндік ретпен қоректендірілді. 

439 

Аурулары:Ауа қҧрғап кетсе ӛрмекші  қҧрты, кене, ӛсімдік биті секілді зиянкестердің әсерінен 

ауырады. 

Бальзамин  гулін  қалемшелеп  те,  тҧқымнанда  ӛсірсе  болады.  Біз  тҧқыммен  кӛбейту  жолын 

зерттедік.  Тҧқыммен  кӛбейту  ӛте  тиімді  тәсіл  екендігі  анықталды.  1  жемістен  83-85  дән 

шығады (сурет-1). 

 

Сурет-1 Бальзамин ӛсімдігінің жемісі 

 

Ӛсімдік жемісі кесіліп ондағы тҧқымдары пинцетпен ажыратылып  алынды. Сараптама 

жасау барысында соның 80 ӛнім беретін дән болды 3- еуі ӛнім бермейтін дән екені анықталды. 

Оларда  қара  дақтар  байқалып,  әрі  кӛлемі  басқаларына  қарағанда  ҧсақ,    жетілмеген  екендігі 

айқын  болды.  Қалған  тҧқымдар  KMnO

3

  1  пайыздық  ерітіндісімен  залалсыздандырылып, 

топыраққа  себілді,  ӛнгіштігі  есептелінді.  Топыраққа  тҧқымдар  себіліп,  беті  0,5-1см  кӛлемде 

жабылды.  Себілген  тҧқымдар  екі  кҥндік  ретпен  су  бҥрку  арқылы  суарылды.  Олар  10-11  кҥн 

ӛткеннен кейін алғашқы ӛнгендері кӛріне бастады. 

№1 ыдыстағы: 80 тҧқымнан 42 бҥршік атып шықты. 

№2  ыдыстағы:  80  тҧқымнан  22  бҥршік  атып  шықты.  Қалғандары  жаймен  бҥршіктеніп 

жатыр (сурет-2). 

440 

 

Сурет-2 Топыраққа себілген тҧқымдардың ӛнімі. 

Тҧқымдардың  ӛнгіштігі  есепке  алынып  отырды.  15-17  кҥн  ӛткеннен  соң  нағыз 

жапырақтары пайда болып ӛскіндер биіктігі 3-4 см- ге жетті (сурет-3).  

№ 1 ыдыстағы 80 тҧқымнан 47 тҧқым бҥршіктеніп жатыр. 

№ 

2 

ыдыстағы 

80 

тҧқымнан 

49 

тҧқым 

бҥршіктеніп 

жатыр.

 

Сурет-3. Балзамин ӛсімдігінің ӛскіндері. 

Тҧқым  ӛнген  кезде  алдымен  ҧрықтан  кішкене  негізгі  тамыр  дамып,  одан  ӛте    кӛп 

жанама тамырлар тарайды. Тамырда ӛте майда жіңішке тҥктер орналасқан, сол тҥктер арқылы 

топырақтан су, минералды заттарды жіне органикалық заттарды сіңіреді. Минералды заттарды 

тамыр сумен бірге еріген кҥйінде алады, сондықтан топырақта су жеткілікті болуы керек. Біз 

ӛсіріп  отырған  ӛскінге    екі  кҥндік  ретпен  суару,  10  кҥндік  ретпен  қоректендіру  жҧмыстарын 

жҥргіздік. Жалпы себілген 80 тҧқымнан 47-49 ӛскін берді (кесте-1).  

Кесте-1. Ӛнген тҧқымдарды сараптау 

441 

жүктеу/скачать 15,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: