Сборник материалов VIІІ международной научной конференции студентов и молодых ученых «Наука и образование 2013»
жүктеу/скачать 15,22 Mb. Pdf көрінісі
|
Сарымсақ – пияз туысты, кӛпжылдық ӛсімдік. Оның пиязшығы ӛте кӛп пиязшықтардан - «тілшелерден» қҧралады. Сарымсақтың пиязшығы және тілшелері жҧқа қҧрғақ қабықшамен қайталады. Сабағының биіктігі 1 метрге дейін жетелі. Жапырағы жалпақ, қатар жҥйкелі. Гҥлсидамы 1,5 м биіктікке дейін ӛседі. Ол гҥл шыққанға дейін ӛседі. Сарымсақтың ӛзіне тән иісі болады. Сарымсақ пиязшығының қҧрамында 20-27% полисахарид, нәруыз, 7-28% мг С витамині бар. Бактерияларды жойыл жіберетін эфир майы медицинада қолданылады. Пияз бен сарымсақта болатын ерекше ҧшпа заттар фитонцидтер деп аталады. Сӛйтіп пияз бен сарымсақ медицинада тҧмауға қарсы дәрі ретінде пайдаланылады. Сарымсақ - тағамдық, кӛкӛністік ӛсімдік. Оны шҧжық ӛндіруде, сҥрлеме жасауда, асқа дәм беретін зат есебінде пайдаланады. Сарымсақтың екі тҥрлі іріктемесі бар: кҥздік сарымсақ, жаздық сарымсақ. Кҥздік сарымсақ қысқа қарай егіледі. Ал жаздық сарымсақ кӛктемде егіледі [1]. Гҥлді ӛсімдердің даражарнақтылар класына жататын пияз және інжугҥл тҧқымдастар - пиязшықты, кейде тҥйнекпиязшықты және тауғырсабақты кӛпжылдық басты пияз – екі жылдық ӛсімдіктер. Жапырағы таспа тәрізді немесе сопақша жалпақ, тҥтікшелі болып келеді.Пиязшығы мен жапырағында сҥтті шырын болады.Гҥлдері жапырақсыз, Гҥлсидамның ҧшында дамиды, ҧсақ гҥлдер жай шатыршагҥлге жиналады. Жемісі - қауашақ. Бҧларды бунақденелілер тозаңдандырады. Тҧқымдары жел, қҧмырсқа және жануарлар арқылы таралады. Әлем бойынша сарымсақты ең кӛп экспорттайтын ел – Қытай. Жылына 12 миллионнан астам тонна сарымсақты шет елдерге сатылады. Одан кейін Ҥндістан мен Оңтҥстік Корея елдері. Сарымсақтың отаны – Оңтҥстік шығыс Азия[2]. АҚШ пен Швеция ғалымдары сарымсақтың молекулалық тҧрғыда адам денсаулығына қаншалықты әсер ететінін зерттеді. Нәтижесінде сарымсақтың әсерімен қан тамырларының кеңейіп, ашылатыны байқалды. Бҧл сарымсақпен гипертонияны қан қысымының кӛтерілуін емдеуге болаты. Сарымсақ ӛсімдігінің ерекшеліктерін ескеріп, жеке дамуын, онтогенездегі ерекшеліктерін анықтау ӛзекті болып табылады. 2009 жылы шошқа тҧмауы ӛршіп тҧрған кезде қытайлықтар арасында «Сарымсақ шошқа тҧмауына қарсы корған болады» деген сӛз тарап, елдегі сарымсақтың бағасы 40 есеге дейін қымбаттаған[3]. Ғалымдар сарымсақ қҧрамында рак клеткаларының ӛсуін тежейтін, фитохимиялық заттар бар. Рак ауруларын емдейтін ҧлттық институттың мәліметтері бойынша, сарымсақты ҥзбей пайдаланатын адамдар арасында асқазан мен тоқ ішек рагіне шалдығушылар саны жоққа тән. Сарымсақтың қҧрамында В және С тобына жататын дәрумендер, магний, фосфор, иод, кальций, хлор, темір, марганец, мыс, кӛмірсулар және тағы да басқа микроэлементтер бар. Басым бӛлігі судан, кӛмірсулардан, одан кейін, ақуыздардан тҧрады. Аздаған мӛлшерде майлар болады. 464 Солардың бірі – эфир майы[4]. Сарымсақтың аса қҧнды, маңызды ӛсімдік екенін ескере отырып оның ӛсу ерекшелігін зерттеу аса ӛзекті болып табылады. Осыған орай, зерттеу жҧмысының мақсаты: Сарымсақ ӛсімдігін ӛсіріп, онтогенезде морфологиялық және анатомиялық ерекшелігін анықтау болып табылады. Сарымсақ ӛсімдігін зерттеу мақсатына жету ҥшін алдымызға қойылған міндеттер: 4.
5.
Онтогенезін бақылау нәтижесінде морфологиялық қҧрылысын зерттеу; 6.
Сарымсақ жапырағының анатомиялық қҧрылысы ерекшелігін анықау; Зерттеу объектісі және әдістері:
17 желтоқсанда сарымсақ ӛсімдігінің тілшелері қҧнарлы қара топыраққа егілді. Кҥнделікті фенобақылау жҥргізілді. 12 кҥннен кейін сарымсақтың ең алғаш колеоптилі кӛріне бастады. Сарымсақ су сҥйгіш ӛсімдік болғандықтан оған кҥнделікті су қҧйып отырдым. Оның жапырағы ҧзын, жебе тәріздес келген, жемісі жер астында кӛміліп ӛседі. Оны қазу арқылы аламыз. Сарымсақтың жапырағының ҧзындығы қазіргі кезде 53 см-нен артты, ені 1 см-ден асты. Сарымсақ ӛсімдігінің анатомиялық қҧрылысын зерттеу ҥшін фиксация 1:1:1 қатынасында су; спирт; глицерин жасалынды. Анатомиялық қҧрылысы жалпы қабылданған әдіс бойынша зерттелді. Фотосуреттер және морфометрикалық кӛрсеткіштер МСХ100 trinocular MICROS (Австрия) видео микроскопы арқылы тҥсіріліп ӛлшенді. Зерттеу әдістері: Зерттеу барысында сарымсақтың жапырағының морфологиялық қҧрылысы жебе тәрізді колеоптилі шығатыны айқындалды. Колеоптильден кейін алғашқы жапырағы пайда болатынын бақыладық. Зертханалық жағдайда сарымсақтың ӛсу ерекшелігі кӛрсетілген, сурет1.
Сурет 1-Зертхана жағдайында сарымсақтың ӛну ерекшелігі 465 Сурет 2-Сарымсақ ӛсімдігінің морфологиялық ерекшелігі, см Анатомиялық қҧрылысын зерттеу барысында, жапырағының қҧрылысы эпидермистен, кіші және ірі ӛткізгіш шоқтардан тҧратыны айқындалды, ӛткізгіш шоқтар коллатеральды жабық, тек ксилема мен флоэмадан тҧрады, мезофилл тек борпылдақ болып келген.
Тӛменгі эпидермис, жоғарғы эпидермис, ӛткізгіш шоқ, мезофилл
Сурет 3 – Сарымсақ жапырағының анатомиялық қҧрылысы Морфометрикалық қҧрылымын зерттеу барысында, тӛменгі эпидермис клеткалары жоғарғы эпидермис клеткаларынан ірі болып келген. Ксилема тҥтіктері ірі болып келген, флоэма кіші кӛлемді. Мезофилл әртҥрлі пішінді клеткалардан қҧралған.
Кесте 1- Сарымсақ жапырағының морфометрикалық кӛрсеткіштері Жапырағының қалыңдығы 930,74 мкм Жоғарғы эпидермисі 22,02 мкм 466 Тӛменгі эпидермисі 29,00 мкм Ірі ӛткізгіш шоқ ҧз-ғы 197,10 мкм ені 109,38 мкм
ҧз-ғы 93,14 мкм ені 73,82мкм
Зерттеу нәтижесінде 90 тәулікте сарымсақтың жапырағы 53 см, ені 1 см-ге дейін жетті. Жапырақтың ені ӛте жіңішке болатыны айқындалды. Анатомиялық қҧрылысында ерекшеліктер айқындалды, жапырақтың кӛлденең кесіндісінің қалыңдығы-930,74 мкм, эпидермис клеткалары тҥксіз, тығыз орналасқан, жоғарғы мен тӛменгі арасында айырмашылық байқалған. Ӛткізгіш шоқтар әртҥрлі ірі және кіші шоқтардан қҧралған. Мезофилл тек борпылдақ болып келген.
1.
Курманбаева М.С. Ботаника негіздері мен ӛсімдіктер әлемінің әралмауындылығы, 2011 Алматы, 101 бет. 2.
морфологиясы. Алматы,2011. 3.
Шаңырақ : Ҥй-тҧрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990
ISBN 5-89800-008-9
4. Сарымсақ. http://kk.wikipedia.org/wiki
CARTHAMNUSӚСІМДІГІНІҢ ҚҦРАМЫНДАҒЫ БИОЛОГИЯЛЫҚ БЕЛСЕНДІ ЗАТТАРДЫ АНЫҚТАУ Мұратхан Ж.,murathan.jadira@mail.ru Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті, Алматы Ғылыми жетекшілер - Г.Е.Азимбаева, Б.М.Бутин
Carthamnus – кҥрделі гҥлділер тҧқымдасына жататын шӛптесін ӛсімдік, майлы дақыл [1, 2]. Сабағы тік, бҧтақты келеді, тҥксіз, биіктігі 90 см-ге дейін ӛседі. Жапырақтары сопақша, шеттері тікенектеу болады. Гҥл шоғыры – себет, бір ӛсімдікте 5–6-дан 30–50-ге дейін себет болады. Гҥлдерісары немесе қызғылт-сары тҥтік тәрізді. [3,4]. Carthamnus ӛсімдігі әлі толық зерттелмеген дәрілік ӛсімдіктер қатарына жатады. Carthamnus гҥлінен жасалған препараттар кӛптеген ауруларды емдеу ҥшін қолданылады. Оның дәрілік қҧндылығы туралы мәліметтер әлі толық зерттелмеген. Сондықтан да осы ӛсімдіктің химиялық қҧрамын толығырақ зерттеп, фармакология ҥшін оның қҧндылығын ғылыми тҥрде анықтау қажет. Ӛз елімізде халыққа қажетті дәрілік препараттарды Carthamnus ӛсімдігінен бӛлу ҥшін оның химиялық қҧрамын зерттеу ӛзекті мәселенің бірі болып отыр [1,5,6]. Зерттеудің мақсаты: Carthamnus ӛсімдігінің химиялық қҧрамын зерттеу арқылы қолданыс аясын кеңейту. Зерттеудің нысаны ретінде ҚХР ШҦАР Шағантоғай ауданының кҥзгі Carthamnus ӛсімдігі(жапырағы,гҥлі, тамыры) алынды.
467 Кесте 1. Carthamnus ӛсімдігінің физика- химиялық қасиеттері
Шикізат атауы Ылға
лдылығы ,%
К ҥлді
лігі , %
рН
Экстрактив- тілігі, % Қ ышқылдылығы, %
С уда
Спирт,% С уда
С пи рт те
40 7 0 90
1 Жапырағы 5 ,357 18,66
5,714
5,605
5,590
5,850
3,05
2,81
5,60
2 Тамыры 7,14
18,78
6,909
6,010
6,471
6,341
0,87
0,55
7,23
3 Гҥлі 5,128
7,29
4,765
5,081
4,988
4,890
4,29
3,97
4,24
Carthamnus ӛсімдігінің рН мәні Аквилон – 410 рН метрінде анықталды. Спиртті ерітінділерінің рН-ы әлсіз қышқылдық ортаны кӛрсетсе, ал судағы ерітінділерінің рН-ы бейтарап ортаға жақын. Carthamnus ӛсімдігінің ылғалдылығы мен кҥлділігі гравиметриялық әдіспен анықталды. Анықтау нәтижесінде тамырының ылғалдылығы жапырағы мен гҥліне қарағанда жоғары; кҥлділігі жапырағы мен тамырында гҥліне қарағанда 2,5 еседей кӛп екенін кӛреміз. Ӛсімдіктекті шикізаттың экстрактивтілігі – оның қасиетін анықтайтын маңызды сандық кӛрсеткіш [7,8]. Экстрактивтілігі суда және 80% этил спиртінде 2 сағат уақытта жҥргізілді. Судағы экстрактивтілігі спирттегіге қарағанда жоғары. Қышқылдылығы, аскорбин қышқылы, пектинді заттар, илегіш заттар титриметриялық әдіспен анықталды. Carthamnus ӛсімдігінің қҧрамындағы органикалық қышқылдар мӛлшері тамырында біршама жоғары. Аскорбин қышқылының сандық мӛлшерітамырына қарағанда жапырағында 224 есе, гҥлінде 286 есе кӛп. Пектинді заттардың мӛлшерітамырында гҥлі мен жапырағына қарағанда 1,5 еседей кӛп екенін кӛреміз. Илегіш заттар деп әр тҥрлі молекулалы табиғи фенолды қосылыстарды айтамыз. Зерттеу нәтижесінде илегіш заттар мӛлшері тамырында жапырағына қарағанда 3 есе, гҥліне қарағанда 5 есе аз екенін кӛруге болады.
Кесте 2. Carthamnus ӛсімдігінің қҧрамындағы биологиялық белсенді заттардың садық мӛлшері
Ши кі за т ат а уы Ан тоц иа н да р , %
Фл аво нои дт а р, %
По ли фен олд ар,
%
Қанттар, % Бел ок , %
К ле ча т ка , % Ма й, %
К ар оти
н, м кг /10 0г
Ас кор
би н қы шқ ыл ы м г/ % Ил егі ш за т та р, % Пе кт и нді
за т та р, %
468
№ Мон
ос ахри
дт ер ,% Ди са ха ри дт ер ,%
1 Ж ап ыра
ғы
0,05
0,587 14,20
3,16
1,12
20
2,28
2,15 128
22,4
16,97
0,8
2 Та м ыры 0,1
0,044
6,45
0,94
0,32
11,19
57,2
0,94
10,5
0,1
5,21
1,1
3 Гҥлі
0,1 1,163
17,23
6,58
3,17
21,06
18,4
16,75
1768
28,6
26,35
0,74
Carthamnus ӛсімдігінің қҧрамындағыбелок Къельдаль әдісімен анықталды. Ол 11,19- 21,06% аралығында, демек белок мӛлшері де кӛп. Клечатка А.Е. Ермаковтың модификациясы бойынша салмақтық әдіспен анықталды. Оның мӛлшері Carthamnus жапырағымен салыстырғанда гҥлінде 8 есе, тамырында 25 есеге кӛп.
Carthamnus ӛсімдігінің қҧрамындағы шикі май мӛлшері Сокслет аппаратының кӛмегімен салмақтық әдісімен анықталды. Бҧдан тамырында жапырағына қарағанда 2 есе, гҥліне қарағанда 17 есе аз екенін кӛре аламыз. Каротин, моносахаридтер, дисахаридтер, полифенол, флаваноид, антоциандар мӛлшерлері КФК-2 маркалы фотоколориметрде анықталды. Carthamnus ӛсімдігінің қҧрамындағы антоциандар мӛлшері тамыры мен гҥлінде жапырағына қарағанда 2 есе кӛп.
дәруменіне айналады. Бҧл ӛсімдіктің қҧрамында каротинтамырына қарағанда жапырағында 12 есе, гҥлінде 168 есеге кӛп. Моносахаридтер мӛлшері 0,94-6,58%, дисахаридтер мӛлшері 0,32-3,17% аралығында болып, Carthamnusгҥліне кӛбірек жиналған. Полифенол мӛлшері тамырымен салыстырғанда гҥлі мен жапырағында 2,5 еседей кӛп екенін білеміз. Флаваноид гҥлінде тамырымен салыстырғанда 26 есе, жапырағында 13 есе кӛп мӛлшерде жинақталған. Зерттеу мәліметтері 3– кестеде кӛрсетілген.
Кесте 3. Carthamnus ӛсімдігінің қҧрамындағы қҧрамындағы макро және микро элементтердің мӛлшері Шикі зат Cu мг/кг
Zn мг/кг
Mn мг/кг
Fe мг/кг
Co мг/кг
Cd мг/кг
Ca % Mg % K % Na %
469 Carthamnus ӛсімдігінің Жапырағы 3,58
22,4
452
0,08
0,12
2,56
1,16
1,98
0,23
Carthamnus ӛсімдігінің Тамыры
2,53
2,17 15,4
95
＜ 0,025
0,04
2,13
0,82
1,94
0,1
7
Carthamnus ӛсімдігінің Гҥлі
6,94
7,54 19,5
368
＜ 0,025 0,14
1,24
0,61
2,24
0,35
Carthamnus ӛсімдігінің қҧрамындағы макро және микро элементтермӛлшерін тӛмендегі диаграммалардан кӛруге болады.
Диаграмма 1. Carthamnus ӛсімдігінің қҧрамында кездесетін макро элементтер мӛлшерінің диаграммасы
Диаграмма 2 .Carthamnus ӛсімдігінің қҧрамында кездесетін микро элементтер мӛлшерінің диаграммасы
Carthamnus ӛсімдігінің қҧрамындағы макро және микро элементтердің мӛлшері атом- эмиссионды жартылай сандық спектрлік анализ әдісімен Analyst 400 приборында анықталды. Жоғарыдағы диаграммалардан Carthamnus ӛсімдігінің қҧрамындағы макро және микро элементтердің мӛлшері жапырағында кӛбірек екенін кӛруге болады.
470 Макро және микроэлементтердің адам ағзасында алатын орны ерекше. Мысалы, егер ағзада мыс жетіспесе, бауырда қорланған темір гемоглобинмен байланысқа тҥсе алмайды. Мыстың мӛлшерінің аз немесе кӛптік шамасының кӛрсеткіші- адамның шашы. Мыстың мӛлшері тӛмендеген кезде немесе жетіспеген жағдайда шаш тез ағарады. Мыс қанға оттектің ӛтуін қамтамасыз етеді. Соның нәтижесінде жасуша, ҧлпалар оттекпен жақсы қамтамасыз етіледі. Мыс кӛптеген ферменттердің қҧрамына кіреді, ҧлпалардағы тотығу реакциясын жылдамдатады. Темір элементінің рӛлі денсаулық ҥшін ӛте зор. Егер темір жетіспесе, баршамызға белгілі анемия немесе қан аздық ауруы пайда болады. Қорыта келгенде, Carthamnus ӛсімдігінің қҧрамында ББЗ мӛлшері ӛте кӛп, бҧл Carthamnus ӛсімдігінің бҥгінгі кҥнде азық-тҥлік тағамдар, медицина, косметика және т.б. салаларда қолданыс аясын кеңейтуге мҥмкіндік туғызады.
1. Полымбетова Ф.Ә, Әбиев.С.Ә, Сәрсенбаев.Б.Ә Пайдалы ӛсімдіктер әлеміне саяхат Алматы: « Ғылым», 1999ж. 46-47б 2.
Таң ай шин. Таң бін цау. «Пекин халық баспасы»Пекин:2010.-17-20 б 3.
http://www.spuweb.cn/conlent/view/916/242 4.
Шяо ли. Бін цау мың чуан. «Шинхуа» Пекин: 2009.- 29-35 б 5.
http://www.med126.com/pharm/2009/20090113053509_93041.shtml
6. Жумабеков Е.Ш., Атакулов Т.А., Б.К.Доненов, Сыдыков Д. Carthamnus (систематика, генетика, продуктивность и перспективы использования). –Алматы, 2008. –71 с. 7.
Краснова Н.С.,Лучина Л.Н. Разработка пектина для лечебно-профилактического питания. Пищ.пром. 1998 №1 с.31-32 8.
природных соединений. М: Изд. «Высшая школа»,1966г. с.17
ӘОК 581.1.
malika77780@mail.ru
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ҧлттық университеті, Астана Ғылыми жетекші- Р.Т. Омаров
Топырақтың тҧзбен ластануы ауыл шаруашылығына әлемдік деңгейде тӛніп тҧрған табиғи қауіптердің бірі болып табылады. Сонымен қатар, топырақтың тҧзбен ластануы ӛз кезегінде азық-тҥлік ӛніміне де тӛнетін негізгі қатерлердің бірі. Себебі, бҧл ӛсімдіктің ӛнімін тӛмендетіп, егістікке жарамды жерлердің кӛлемін шектейді (1). Егістік жерлердің тҧздануы, кӛптеген суармалы және шӛлді аймақтарда жауын-шашынның аз тҥсуіне байланысты ауыл шаруашылық дақылдардың ӛсуін тежейтін және егістік мӛлшерін азайтатын қауіпті факторлардың бірі (2). Поннамперуманың анықтамасы бойынша, тҧзды топырақ ол – ауылшаруашылық дақылдарының ӛсімін азайтатын тамыр аймағында кӛп мӛлшердегі тҧздың кездесуі 1984 (3). Дегенмен, топырақтың тҧздану мӛлшері ӛсімдіктің тҥріне, даму кезеңіне, қоршаған орта жағдайына және тҧздың тҥріне қарай әр алуан болып келеді. Ауылшаруашылық және ӛндірістік ҧйымның белгілеуі бойынша экстрактты ерітіндінің электрлік ӛткізгіштігі 4 dS m -1
-1 болса,
ол топырақ ӛте тҧзды болып есептеледі. Тҧзды стресс барысында топырақта ӛте жиі кездесетін катиондар тобы - Na 2+ , Ca
2+ және Mg 2+ болса, аниондар тобы – Cl - ,SO
4 2- және HCO 3 - . Дегенмен, Na 2+ , Cl - иондары маңызды болып есептеледі. Себебі, Na 2+ ионы топырақтың физикалық қҧрылымын бҧзса, Na 2+ және Cl - иондары ӛсімдіктер ҥшін ӛте улы болып табылады (4).
471 Жер бетіндегі халық санының жыл сайын артуына байланысты ӛндіріске, муниципиалды қорларға, ауыл шаруашылық секторларына қажетті су қорлары шектеліп, таза ауыз су қорлары да азаюда. Нәтижесінде, ауыл шаруашылығына қажетті тҧщы су мӛлшеріне деген сҧраныс артып, жетіспеушіліктер арта тҥсті (5). Бҧл қҧбылыс дамушы, халқы кӛп және қуаң жерлерде әлі кҥнге дейін жалғасып, қоршаған ортаның ластануына әкеліп соғуда. Осы себептерге байланысты, қҧрамында белгілі бір мӛлшерде тҧзы бар, жер асты суларды, дренажды және ағынды суларды ауыл шаруашылығына пайдалануға қазіргі таңда аса зор назар аударылуда. Carvajal (1999), Yeo (1998), Grieve (1999) (6,7,8) ғалымдардың айтуы бойынша ӛсімдіктің ӛсіп-дамуына тҧздың тигізетін әсері ҥшке бӛлінеді: 1. Топырақ ерітіндісінің осмотикалық әлеуетін тӛмендетеді, ол ӛз кезегінде ӛсімдікке судың тасымалдау қабілетін тежейді, 2. Топырақтың физикалық қҧрылымын нашарлатып, топырақтың желдетілуін тӛмендетеді, 3. Ӛсімдіктің метаболизмін тежейтін белгілі иондардың концентрациясын жоғарылатады. жүктеу/скачать 15,22 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|