Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
Қаз тарихы 3 том
| кои
шығынды талап етеді, оған Т үркістан бөлім ін ің шағын бю дж етінің шп- масы келмейді. Ж арты ғасырдан астам уақы ттан бері бірде-бір жараты- лы стануш ы барып көрм еген ж ә н е ги дрогеологи ялы қ ж ағы нан мүлде бейм әлім бұл алапты зерттеу ы нта-ы қы лас туғы зы п оты рғаны н есксре келіп, Түркістан бөлімі И м ператорлы қ оры с географ и ял ы к қоғамы бүл іскетілеулестікпен қарайды ж әне материалды қ жағынан көм ек көрсету- ден бас тартпайды деп сенім білдіре алады. Қ оғамны ң толы к мүшесі Л . С. Б ергкетапсы ры лған Балкаш тағы жұмыстарды 1903 ж ән е 1904жылдарда ж ү р гізу ой ласты ры лы п оты р. Г и д р о гео л о ги я л ы қ ж ұм ы старм ен бір мезгілде астроном иялы қ пунктерді аны қтай отырып, Балкаш ж ағалауы и суретке түсіруді ж үргізу көзделуде».53 А рал эксп ед и ци ясы сияқты Б ал каш экспедициясы ны ң да зор ғылыми маңы зы болды. Н ак осы экспеди- циялар д ерек терін ің негізінде Л. С. Берг географ и ян ы ң ж аң а саласы — лим нологияға негіз етілген түсін ікке келді. К өлдердің ж ағалаулары мен өздерін іргелі зерттеу, сондай-ақ, Арал ж ән е Балқаш бассейндерінің ша- руаш ылык қызметі мен пайдаланылу мүмкіндіктерінің мәселелері ғалым- дарды өз зам аны на сай к өзқ арасқа келтіреді. 1902 ж ы лы В. В. С ап о ж н и ков Ж е тіс у ға са ях ат ж асад ы . Э к с п е д и ц и я н ы ң м ар ш р у ты бес ай ға есептелді ж әне Балкаш көлінен Ы сты ккөл өңірі мен Ж оң ғар А латауы на дейінгі, кең-байтак аумақты қамтыды. Экспедиция кұрамына Берлин гео граф иялы к қоғамыны ң мүшесі Н. Ф ридрихсен ж ә н е мұғалім В. Ф. С ем е нов енді.54 1904 жылы В. В. С апож ников Ж оң ғар А латауы н ж ә н е Б алка- ш ка құяты н өзен д ер д ің б ассей н ін зерттеп ш ы кты , Ж е тіс у ға ө з ін ің өсімдіктер ж әне ж ануарлар дүниесі бар ж еке аудан ретінде толы к сипат- тама берді. Сол аркылы В. В. Сапожников іргелі географиялы қ-ботаникалы кж аңа- лы ктард ы ң бірін аш ты. О ған дейін Ж е тіс у н егізін ен Т ү р к іс т а н н ы ң географ иялы к ж ән е әкім ш ілік бір бөлігі ретінде қарасты ры лы п келген еді. Бұдан кейін В. В. С апож ников Ж етісуға 1912—1913 ж ы лдардатағы бір рет келді. С. Е. Д митриевтің Верный маңындағы А латау мұзды ктары н зерттеу жөніндегі сапарлары сияқты көптеген экспедициялар ерікті түрде ж асал- ды. М әселен, ол Түркістан бөліміне былай деп ж азған: «1902 жылғы 16 шілдеде мен К іш і Алматы өзен ін ің бас ж ағындағы (қазакш а Тұйы ксу) м ұзды ктарды ңтоп ограф и ялы қ нобайын жасадым. Бұл мұзды қтар мұнда 1890 жылы жұмыс істеген әскери топографтардың масштабы 3 ш акы рым- ды к картасына да енгізілмеген».55 Ж алпы алғанда XIX гасырдың аяғы — XX ғасырдың басындағы эксп е- дициялык кызмет азды-көпті жоспарлы сипат алды, өз бағдарламасы бол ды, экспедициялар көбінесе не зерттелмеген, не аз зерттелген аудандарға жіберіліп отырды. Бұл экспедициялардың нәтижесінде кең көлемді нақты м атери ал ж и н ал ы п , ол э к с п е д и ц и я л а р д ы ң ф р а г м е н т т е р ін е н , я ғн и н ә т и ж е л е р ін е н ф а к т іл е р д ің ж и н а қ т а л у ы н а ж ә н е ғ а л ы м д а р д ы ң зерттеуш ілік қы зметіне қарай біртұтас дүниеге айналдыры ла бастады. XIX ғасырдың 70-80-ж ы лдары н да қ азақ халқы ны ң қоғам ды к-эк он о- м и калы қ өм іріне: қ а зак та р д ы ң э т н и к а л ы қ әл еу м еттік ж а ғд а й ы н ы ң мәселелері бойынш а Д. Беркімбаев, қ азақ ф ольклоры н зерттеу ж өнінде С. Ж антөрин, Н иколаев уезі казактары н ы ң әлеу м еттік-эко н о м и калы қ 45-36 689 ж ағд ай ы н зер ттеу ж ө н ін д е Б. Д ауы лб аев, қ а за қ т а р арасы н д а егін ш і- ліктің дамуы ж өнінде Т. С ейдалин, қазақтарды ң этнограф иясы жөнінде М .-С . Б аб аж ан о в елеулі зерттеу ж үргізді. XX ғасырдың басында көптеген казак зиялылары Орыс географиялық коғамы ж ергілікті бөлім ш елерінің ж ұмысы на белсене араласты. М әсе- лен, Абай ортасынан шыккан көрнекті казак жазушысы Ш. Кұдайбердиев Семей бөлім ш есіне материалды к колдау жасап, оны ң отырыстарына ка- ты сты .56 Сол бөлімш еде Ж . А кбаевты ң, Ә. Бөкейхановты ң еңбектері ба- сылып ш ы қты . Ә. Бөкейханов Орыс географ иялы к коғамы Батыс Сібір бөлім інің белсенді кай раткерлерін ің бірі болды ж әне Баскаруш ы коми- тетінің мүшесі болып сайланды .57 М. Қ арабаев, С. Н. Нұрмұхамедов 1897 жылғы Бүкілресей лік санакты ж үргізуге катысты.58 Ә лихан Б өкей хан ов Орыс географ и ял ы к коғам ы нда, оны ң Баты с— Сібір бөлімінде ө зін ің ғылыми ы нта-ы кы ласы н мейлінше толы к көрсете білді. М әселен , револю цияға дейінгі Ресейдегі іргелі еңбектердің бірі — «Ресей. О таны м ы зды ң толы қ географ иялы к сипаттамасы. XVIII т. Қ азак өлкесі» еңбегі авторлары н ы ң бірі болған Ә. Бөкейханов бүкіл Ресейдің калы ң окы рм ан д ары н а к а за к халкы н ы ң тарихи өткен кезін ің дұрыс көрінісін, оны ң мәдениетін ж еткізе білді. Ә. Бөкейханов сол кездегі казак коғамы өм ірінің терең ғылыми көрінісін жасады , оры сты ң калы ң окы р- мандарын А байды ң өмірімен ж өне қызметімен тұңғыш рет таныстырды, сол кезең дегі оры с өм ірінің проблем алары на зо р тү сін істікп ен карады. Б ұл е ң б е к т е р і, с о н д а й -а қ м е р зім д і б а с п а с ө з д е г і к а з а к т іл ін д е г і көсем сөздері Ә. Бөкейхановты казак қоғамында бірден ж етекш і орынға койды. «С ибирские вопросы» ж урналы нда әр түрлі м акалалары ны ң жа- ри ялан уы Ә. Б өкейхановты к а за к ұлтты к ой -арм ан ы н ы ң озы к көсем - сөзш ісі деңгейіне көтерді. О ны ң ізінш е ғылыми қоғам ны ң еңбектерінде Ж . А кбаевты ң , М. Ш орм ан овты ң , баска да біркатар к азак тілш ілерінің макалалары ж арияланды . Семей бөлім ш есініңөм іріндегі ең елеулі кұбы- лы старды ң бірі 1914 ж ы лғы , А байды ң кайты с болған күніне арналған ғылыми ж иналы с болды, онда Орыс географ иялы к қоғамына сол кезде- а қ көзге көрін іп үлгірген тілш ілер ғана емес, Н. Қ ұлж анова сиякты аты онш а мәлім еместер де қатысты. О сыны ң бәрі казак ж астары ны ң ғылы- ми ж ұм ы сқа өте тез ы нта қойғаны н ж ә н е коғам өміріне белсене аралас- қаны н дәлелдейді. XIX ғасы рды ң аяғы — XX ғасы рды ң басы нда Орыс географ и ялы к қоғамы м үш ел ерін ің п р ак ти к а лы қ қы зметі саяси кы зметпен ұш тасты - рылды. Бұл кезенде Орыс географиялы к қоғамының кызметінде реакция- л ы к ж ән е д ем о к р ати ял ы к бағы ттарды ң ара-ж ігі бөлінуі, зиялы лар ара- сынан ш ы ккан мүш елердің саяси партияларға катысуы, сондай-ак, Орыс гео гр аф и ял ы к қоғам ы н өз к ө зк арастары н білдіру үшін мінбер ретінде пайдалану бұры н ғы сы нан әлдекайда айш ы ктала түсті. XIX ғасы рды ң аяғы на қарай Қ азақ стан да өзгерді. Ол көпұлтты өлкеге айналады. Әр түрлі әл еум еттік-экон ом и калы қ қалы пты ң араласып жатуы, таптар мен түрлі дең гейдегілердің болуы саяси көзқарастарды ң да алуан түрлілігін туғызды. 1905—1907 жылдардағы революция кезінде жөне одан кейін Орыс гео гр аф и ял ы қ қоғам ы м үш елерінің өлкен ің саяси өміріндегі қы зметі едәуір ж андана түсті. М әселен, 1905 ж ы лды ң каңтары нда Н. М. С иязов бостан ды ктуралы ойлар айкы н айтылған баяндама ж асап,59 ал Ә. Бөкей- 690 ханов баяндам аш ы ны ң ж алпы ой -п ікірін колдады. Бұл о қи га к е ң іп е н ж ария болды . Ж . А қ б а ев ты ң Қ ап алға ж ер ау д ар ы л у ы н а б а й л а н ы с т ы Ә. Б өкейханов пен Ж . А қбаев б елсен ділігін ің арта тү ск ен ін атап оту қаж ет.60 Өлке әкім ш ілігін ің құж аттары нда олар сепаратизм і үш ін а й ы и - талған. Орыс географ и ялы қ қоғамы м үш елерінің саяси к ө з қ а р а с т а р ы оларды ң ғылыми ең б ектерін ен , ж азы сқан хаттары н ан , сө й л еген с о з - дерінен айқын көрінеді. Қ азақхалқы н ы ң тари хи өткенін зерттеу ж ө н ін д е О ры нбор ғылыми мұрағат ком иссиясы зор жұмыс атқарды . X IX ғ а с ы р - дың аяғында Ресейдің 29 губерниясы нда ғылыми мұрағат к о м и с си ял ар ы кұрылды. О ларды ң негізгі міндеті өлкен ің тарихы бой ы н ш а м ұ р а ға т деректем елерін ж инап, ж үйеге келтіру болаты н. С оны м ен б ірге о л а р - дың міндетіне губерниялардың аумағына археологиялы қ зерттеу ж ү р гізу кірді. С ондай-ақ мұрағат ком иссиялары на «жергілікті ж ағдайлар б о й ы н ша ө зін ің тікелей м індетіне қ арам астан , елдің б аск а да к е з к е л г е н ескерткіш терін іздеп табуды , суреттеуді ж ә н е түсіндіруді өз ж ұ м ы с т а - ры ш еңберіне енгізу» ж үктелді.61 1881 жылы бұрынғы О ры нбор ген ер ал- губернаторлығы кеңсесін ің мұрағат істерін ретке келтіру ж өн ін д егі к о миссия ретінде құрылған О рынбор ғылыми мұрағат ком иссиясы ғы лы м и м екем еге ай налды . К о м и сси я н ы ң ж ұм ы с к ө л ем ін , м а қ са ттар ы м ен міндеттерін ан ы қтаған кезде 90 м ы ңнан астам істен тұраты н , о л а р д ы ң 1/10 бөлігі ғана м ұрағатқа ен гізілуге тиіс болған орасан көп қ ұ ж а т т а р - дың құндылығын аны қтау мен сақталуы н қамтамасы з ету қаж ет екен дігі байқалды. Алайда кездескен қиы нш ылы қтарға қарамастан, 1887 ж ы л д ы ң желтоқсанында 25 адамнан тұратын Орынбор ғылыми мұрағат к о м и с с и я сы (О ҒМ К ) құры лып, жұм ысы н бастады. Төрағасы болып П. Н. Р а с к о в , оры нбасары болып Т. И. А ндреев, хатш ысы болып «О ренбургский л и с - токтың» редакторы И. И. Е ф и м о в с к и й - М ировид сайланды. К о м и сси я - ның басты мақсаты — мүрағат істерін ретке келтіру, О ры нбор ө л к е с ін ің тарихын зерттеу, археологиялы к ж ән е этн ограф и ял ы қ м атериалдар ж и - нау болды .62 Күрделі м әселелердің бірі ком иссияны м атериалды қ ж а ғы - нан қамтамасы з ету болды, неғұрлы м кең қы зм етке қар аж ат ж е тіс п е д і. А лғаш қы жұмыс жы лында мұрағат құж аттары тәртіп ке келтірілді, он д а қазактарды ң тари хы ж өніндегі құж аттар, ә к ім ш іл ік тің ө кім д ері, кө р ш і мемлекеттермен сауда ж ән е қары м -қаты настар туралы құж аттар кө р ін іс тапты. Тұтас алғанда, істерде ө л к ен ің алуан түрлілігі көрсетілді ж ә н е өлке туралы көптеген бағалы м әлім еттер ко м и сси ян ы ң м ұрағат істерін тәр тіп к е келтіру ж ө н ін д егі к ы зм е тін ің ар қ асы н д а сақ тал ы п қ а л д ы . О ҒМ К қы зм етін ұйы м дасты рум ен бірге ғы лы ми баян д ам алар о қ ы л ған отырыстарөткізілді. Мысалы, олар Г. Н. Зелениннің«П еровскийдің 1831— 1833 жылдардағы Хиуаға жорығы туралы , М аңғы стау түбіндегі ад ай лар көтерілісі туралы ж әне оларды басу туралы», Н. Б. И вановты ң «О ры нбор уезіндегі қорғандар туралы», М. Л. Ю диннің «Қ азақтар. Э тн о гр аф и ялы қ очерк» деген баяндамалары. Ж ергілікті өлкетануш ы лармен бірге ком и с- сияны ң жұмысына В. В. Бартольд, С .-П етербург А рхеология институты - ның директоры Н. В. П окровски й, академик В. В. Радлов кұрметті мүш е- лер ретінде тарты лды .63 Қ а за қ зи ялы лары н ы ң өкілдері, со н д ай -ақ татар ж әне баш құрт зиялы лары О ҒМ К жұмысы на белсене қатысты. А. Б. Б ал- ғымбаев, А. Байтұрсынов, М.-Ф. Т. Кәрімов, М.-З. М. Рамеев, М .-Ф. Сүлей- менов ж әне басқалары сияктылар Орынбор өлкесін зерттеуге өз үлестерін 691 косты . Рас, жағдайларға байланысты олардың бүл кезендегі қызметі ма- тери алды қ көм екпен, сон дай -ақ отырыстарға ж еке қатысумен шектелді, өй ткен і О ҒМ К тек ж и насты ру ж ән е ұйымдастыру жұмысын жүргізді. О Ғ М К ең б ектерін д е X V III— XIX ғасы рларда Қ азакстанды отарлау тарихы ж өнінде көптеген деректі материалдар жиналды. Басылып ш ык- кан м атериалдардан И. А. К астан ьен ің «К азак даласы мен О ры нбор өлкесін ің көне ескерткіш тері» деген еңбегін атап өту керек, онда К азак- стан тарихы ж өніндегі алуан түрлі деректемелік материалға жүйеленген ш олу берілген. А вторды ң өзі былай деп ж азған: «Мен ертедегі әр түрлі ескертк іш терге орай ласты ры лған халы к аңы здары н енгіздім, бұл ретте оларды ң соңғы ларымен (яғни ескерткіш терімен) ж әне даладағы тұрмыс- пен ты ғы з әрі аж ы рағы сы з байланы сы н ескердім , со н д ай -ак оларды ң ке й б ір еу л ер ін ің ескерткіш күйінде ен гізілген болуы м үм кін».64 Ш ын м әнінде, бұл еңбек К азакстан н ы ң бүкіл аумағын камтыды. И. А. К аста- нье, А. И. Добросмыслов, И. В. Анненков, А. И. Аниховский, М. А. Родин ж ә н е б асқ алар к о м и сси ян ы ң көрн екті кайраткерлері болды. О ҒМ К кызметі К азан револю циясы на дейін токталған жоқ. Ол Казакстан тари хы ж өн індегі бүгін таңда да зор маңы зы бар деректем елерді әзірлеуге өте елеулі үлес қосты . Т ү р к іс т а н ж а у л а п ал ы н ы п , Т ү р к іст ан ген ер а л -гу б е р н а то р л ы ғы кұры лғаннан кейін оны ж ергілікті кадрларды ң күш імен егж ей-тегжейлі зерттеу туралы мөселе койы лды . А лғаш кы ларды ң бірі ж ергілікті өлке- тан у ш ы л ар д ы ң ед әу ір көп б өлігін б ір ік тір ге н О р та ази ял ы к ғы лы ми қоғам болды . К оғам ды үйы м дасты руда Т үркістан ген ер ал-гу б ер н ато ры К. П. К ауф м ан белсенді рөл атқарды , сонды ктан да коғам ны ң бағы- ты Ж а р ғы н ы ң ж об асы н д а: «К оғам Орта А зи я н ц ң тарихы , географ и я- сы , с та ти с ти к асы , э т н о гр а ф и я с ы , табиғи б ай лы ктары , саудасы мен ө н е р к ә с іб і б ө лігін д егі м әлім еттер д і ж и н ай ды , өңдейді ж ә н е тарата- ды», - деп көрсетілген .65 К оғам едәуір аукымды болды, 1871 жылы оның аш ы луы к ү н ін е кар ай оған 41 мүш е кірді. К оғам м ү ш ел ерін ің сипаты ж агы н ан алуан түрлі к ы зм е тін ің арасы н д а Т ү р к іст ан н ы ң хал ы кты к са л т -д ә с т ү р л е р ін ж а зу ж ө н ін д егі б ағд ар л ам ан ы ң ж об асы , с о н д а й -а қ «Т ү р кістан ө л к ес і ж ө н ін д егі м әлім еттер ж и н ағы н» басы п ш ы ғаруға д айы ндау ж обасы н азар аударады .66 Бұл ж об алар «Т үркістан ө л к есін ің статистикасы н а арналған м ате риалдар. 1—3-шығарылым. 1872—1874» деген басылымға қосылды. Коғам- ны ң Г. С. Загряж ск и й , А. В. К аульбарс, А. ГГ. Кун жасаган баяндамала- рында К азақ стан н ы ң тарихы, оны ң әлеум еттік-экон ом и калы қ жағдайы ж өнінде материалдар болды. Генерал-губернатор кеңсесіндегі аударма- ш ы лар И. Г. И брагим овты ң, И. И. Е никеевтің, И. Н. Б екчуриннің казак халқы н ы ң өм ірін зерттеу, атап айтқанда, к а за к тілін ің де мәртебесін көтеретін көп тілді сөздік ж асау ж өнінде ғылыми бастама көрсету аркы- лы катысуы назар аударады. Ж алпы ал ганда, қоғам ж обалардан әрі бар- мады, бірақ он ы ң көптеген мүш елері кейіннен баска ғылыми қоғамдар- ды ң ж ұм ы сы на белсене катысты. 1870 ж ы лы аш ы лған Ж араты лы стан у, ан троп ологи я ж өне этн о гр а ф и я ө у ес қ о й л а р ы к о ға м ы н ы ң Т ү р к іст ан б өлім ш есі кы зм етін д е Т үр- к іста н ө л к ес ін зер ттеу м ә сел ел е р і м ей лін ш е то л ы к оры н алды. Т үр- к істан б өлім ш есі о р тал ы к б ө л ім н ің бағдарлам алары бойы н ш а ж ұмыс 692 істеді ж өне сон ы ң н егізін д е-ақ алуан түрлі ғы лы м и -зерттеу ж үм ы сы п жүргізді. 1879 жылдан бастап бөлімш е өзін ің «Ж азбаларын» ш ығарып түрды. Бөлімше бастамаларының бірі «Орыс Түркістаны» ж инағы ны ң үш шыга- рылымын ж ариялау болды, онда Қ азақстан тарихы ж өніндегі материал- дар ғылыми тұрғыдан көрсетілді. Бөлімше негізінен 1871—1879 жылдарда кызмет істеді, бұдан кейін ол біраз кы сқарды . К азақстан н ы ң оңтүстігін зерттеу жөніндегі басқа бірғы лы ми қоғам 1895 жылы кұрылған Түркістан археология әу есқой лары н ы ң үйірмесі болды. О ны ң м ақсаттары меи міндеттеріне Түркістан өлкесінің археология ескерткіш терін аны қтау, есепке алу ж әне сипатгау кірді. Үйірме өз еңбектерін жыл сайын шығып тұрған «Түркістан археология әуесқойлары ны ң үйірмесі отырыстарының хаттамалары» деген атаумен шығарып тұрды. Үйірменің қы зметіне Әули- еата уезін ің бастығы В. Н. К аллаур біраз үлес косты , ол К азақ стан о ң т ү с т іг ін ің к е й б ір е с к е р т к іш т е р ін су р е ттеп б ер д і. 1907 ж ы л д ан оссуарийлерді суреттеу жөніндегі өлкетануш ы ретінде Б. И. Кастельский белсенді жұмыс істеді. К азақстанны ңоңтүстігін зерттеуде Ш ығыстану коғамыны ң 1901 ж ы л дан 1913 ж ы лға дейін жұмыс істеген Т аш кен т бөлімш есі көрн екті орын алады . О ған к а т ы с у ш ы л а р а р а с ы н а н Н. П . О с т р о у м о в т ы , С. М. Граменицкийді атауға болады. Коғам Түркістан халы қтары ны ң тарихын зерттеуде зор рөл атқарды, ол Т аш кентте ш ы ғы стану орталы ғын кұру жөнінде бірнеше рет бастама жасады. Бұл ғылыми қоғамдардың бәрі қазақ зиялылары арасында ғылыми ой- пікірдің қалыптасуына ықпал ж асағаны н, оны еуропалы к біліммен ж әне еуроп алы қ қо ғам д ы қ-саяси ағы м дарды ң дам уы м ен тан ы сты р ған ы н , Түркістан зиялы лары ны ң кейбір өкілдері қазақтарм ен белсенді қары м - қатынас жасағанын атап өту қажет. Орыс географиялык коғамы жұмысының бір бөлігі мәдени-агартуш ы - лы қ қы змет болды. О рталы қта да, ж ергілікті ж ерлерде де ж ұртш ы лы қ өкілдері мұражай ісін дамытуға зор көңіл бөлді. Орыс географ и ял ы қ қоғамының көрнекті қайраткері Д. А. Клеменц: «М ұражайлар бір ғылыми ізденістер үшін ғана емес, практикалы қ өмір үшін қажет», — деп ж азды .67 Тақырыптың хронологиялы қ шеңберінде Семей мұраж айы ны ң ж ұмысы - на тоқталып өту қажет, өйткені оның жұмысы Орыс георафиялық қоғамы- мен көп дәрежеде байланысты. Мұражайдың өзі 1883 жылы облыстық ста тистика комитетінің ағартушылык жұмысы шеңберінде пайда болды. 1893 жылы ол бастауыш білім беру туралы Қ ам корш ы лы қ қоғам ы на берілді. 1902 жылы мұражайды Семей бөлімш есі қабылдап алды. К. Р ы чковты ң атап өткеніндей, «Бөлімше мұражайды тәртіп ке келтірді, — бар заттар корм е коры тізім іне топтасты ры лы п, өз кезегін д е, олар бес бөлім ге бөлінді».68 Бұл мұраж айға ж ұртты ң келуіне игі эсер етті, егер 1893—1894 жылдарда мұражайга 263 адам келсе, 1903 жылдан бастап оған келуш ілер күртөсіп , 720 адамнан 1913 жылы 2873 адамға дейін жетеді. М ұраж айды ң жұмысына қоғам мүшелері Н. Я. Конш ин, В. Н. ж әне А.Н. Белослюдовтер, жүктеу/скачать 47,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|