Шаруашылық субъектілердің қаржылық ресурстарының теориялық негіздері
АКТИВТЕР І. Ұзақ мерзімді активтер
жүктеу/скачать 0,74 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ІІ. Ағымдық активтер
- Меншікті капитал және міндеттемелер І. Меншікті капитал
- ІІ. Ұзақ мерзімді міндеттемелер
- ІІІ. Қысқа мерзімді міндеттемелер
Ескерту: дерек көзі – ұйымның 2009-2010 жж. арналған бухгалтерлік балансы Активтердің құрамы мен орналасуын талдау үшін баланс көрсеткіштері бойынша келесі кесте құрылады. 2 кестеде көрсетілгендей, активтердің нақты құнында көрінетін нақты баланс валютасы 9 172 719 мың теңгеге немесе 21,1 % өскен. Бұл кәсіпорын қызметінің тиімділігін көрсетіп, оның болашақ дамуын білдіреді. Кесте 2 «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ баланс активінің құрамы мен орналасуы
2 кестенің жалғасы
Ескерту: Ескерту: дерек көзі – ұйымның 2009-2010 жж. арналған бухгалтерлік балансы Алайда бұл активтердің қалай орналасқанын және неге көп көңіл бөлінгені туралы, кәсіпорынның өндірістік потенциалы жағдайы, оның негізгі құралдары, мүлкінің өтімділігі жағдайын анықтау қажет. Бұл үшін кәсіпорынның өндірістік потенциалы көлемін анықтау керек. Анықтама берілген әдебиеттерде түрлі түсінік қалыптасқан. Кейбір әдістемелер бойынша оның құрамына: негізгі құралдардың, өндірістік запастардың, сонымен қатар аяқталмаған өндірістің құндылығы төмен және тез тозатын құралдарының құнын кіргізеді. Осы әдістеме бойынша анықталғандай, «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ өндірістік потенциалы құны 2009 жылы – 18 529 962 мың теңгені, ал 2010 жылы – 21 849 780 мың теңгені құрап, 3 319 818 мың теңгеге немесе 1,18 есе өскені байқалады. Баланс активтерінің жалпы құнындағы өндірістік потенциал үесі 2009 ж. – 42,6% және 2010 ж. – 4,5% құрады. Активтердің өсу динамикасын келесі суреттен көруге болады: Сурет 1. 2009-2010 жылдар аралығындағы кәсіпорын активтерінің өсу динамикасы Екінші әдістеме бойынша кәсіпорынның өндірістік потенциалын анықтайтын активтер құрамына, алғашқы әдістемеде көрсетілгендермен бірге аяқталмаған капиталдық салымдар және құрылғы құны қосылады. Бұл әдістеме бойынша «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ өндірістік потенциалы 2009 ж. – 21 647 153 мың теңгені, ал 2010 жылы – 28 810 364 мың теңгені құрады. Екінші әдістемелікте анықталған кәсіпорынның өндірістік потенциалы 1,33 есе өскен, ал активтердің нақты құны коэффиценті (өндірістік бағыттағы мүлік құнының баланстың барлық активтері құнына қатынасы арқылы анықталады) 2009 ж. 0,50 (21 647 153 / 43 468 180), 2010 ж. – 0,55 (28 810 364 / 52 640 899) құрады. 2 кестеде көрсетілгендей, қаражаттарды ұзақ мерзімді активтер және ағымдық активтер арасында бөлу 2009 жылы, 2010 жылы ағымдағы активтер үлесінде болды. Ағымдық активтердің үлесі ұзақ мерзімді активтердің үлесінен 2009 ж. 18% (59-41), ал 2010 ж. – 21,2 % (60,6-39,4) асып түсті. Ағымдық активтердің өсімі ұзақ мерзімді активтердің өсімінен 8,01% (24,39-16,38) құрады. Ағымдық активтердің өсу қарқыны барлық активтердің құрамында сақталды. Кәсіпорын активтерінің өтімділік коэффиценті (ағымдағы активтер құнының кәсіпорынның барлық мүлкі құнына қатынасы арқылы анықталады) 2010 жылы – 60,6% құрап, 2009 жылға қарағанда 1,6% жоғары болды. Қаржылық көзқарас бойынша бұл көрсеткіштердің өсімі құрылымдағы жағымды өзгеріс. Мүліктің өтімділігі жоғарылап, айналымы жыламдайды, оны пайдалану тиімділігі артады. Бұл туралы ағымдағы және ұзақ мерзімді активтер қатынасы коэффицентінен көруге болады (ағымдық активтерді ұзақ мерзімді активтерге бөлу арқылы анықталады). К м/а= ағымдық активтер / ұзақ мерзімді активтер (1) «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ-ғы оның деңгейі 2009 жылы – 1,44 (25 646 227/ 7 821 953) , ал 2010 жылы - 1,54 (31 900 385 / 20 740 514) құрады. Бұл коэффиценттің өсімі мобильді қаражаттардың өсу қарқыны иммобильді қаражаттардың өсімінен жоғары болуында. Біріншісі – 1,24 есеге (31 900 385 / 25 646 227), ал екіншісі – 1,16 есеге (20 740 514 / 17 821 953) өсті. Әрі қарай, кәсіпорынның мүліктік жағдайында қандай сапалық өзгерістер болғанын анықтау қажет. Ол үшін алдымен кәсіпорынның өндірістік потенциалының басты элементтерінің бірі болып табылатын, оның материалдық – техникалық базасын құрайтын негізгі қордың құрамы мен қозғалысын анықтау қажет. кестеде көрсетілгендей негізгі құралдардың бастапқы құны бойынша 1,3 есе өсіп, 26 846 858 мың теңгені құрап отыр. Басты өзгеріс негізгі құралдардың нақты құнының үлес салмағының өзгеруінде. Кесте 3 «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ негізгі құралдары және олардың техникалық жағдайы
Кәсіпорын мүлкінің жалпы қорытындысында негізгі құралдардың нақты құны коэффицентінің көлемі баланс активтерінің барлық сомасының 50 % кем болмауы тиіс. «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ баланс валютасындағы негізгі құралдардың қалдық құны үлесі 2009 жылы 30 %, ал 2010 жылы 26 % құрап отыр, яғни бұл көрсеткіштің теориялық мағынасына жартылай сәйкес келмейді. Негізгі құралдардың белсенді бөлігінің өсу қарқыны қалған барлық негізгі құралдардың құнының өсу қарқынан 1,3 % (2,6 - 1,3) асып түсті. Негізгі құралдардың белсенді бөлігі (жұмыс машиналарының, өндірістік құрал - жабдықтар және транспорт құралдарының) үлесінің 28,9 % - дан 52,2 % - ға немесе 1,9 есе өсуі кәсіпорынның материалдық - техникалық базасының дамуындағы жағымды кезең. «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ өндірістік потенциялының қарқынды жоғарылауына негізгі құралдарды жаңарту коэффиценті де әсер етті (іске қосылған жаңа негізгі құралдар құнының олардың жыл аяғындағы бастапқы құнына қатынасымен анықталады). Бұл көрсеткіш 60,8 % құрады. Осыған байланысты негізгі құралдардың жарамдылық коэффиценті (негізгі құралдардың қалдық құнының бастапқы құнына қатынасымен анықталады) деңгейі төмендеді. Егер оның өсімі 2009 жылы 65 % құраса, ал 2010 жылы 50 % құрап, 15 %-ға азайғандығын көрсетеді. Бұл негізгі құралдардың тозуына байланысты істен шығып қалуымен түсіндіріледі. Істен шығу коэффиценті 2010 жылы – 15,4 % құрап, ол 2009 жылмен салыстырғанда 5,2 % артық екендігін көрсетеді. Негізгі құралдардың техникалық жағдайын анықтайтын маңызды көрсеткіш болып тозу коэффиценті табылады (анықталған уақыттағы негізгі құралдардың тозу сомасының оның бастапқы құнына қатынасымен анықталады). «ММГ»АҚ- ғы негізгі құралдардың тозу коэффиценті 2009 жылы 34,7 %, ал 2010 жылы 1,4 есе өсіп 49 % құрады. Бұл негізгі құралдардың жартысынан көбінің физикалық тозғанын көрсетеді. Кейбір экономистердің бағалауы бойынша 50 % жоғары болатын тозу коэффиценті қажетсіз деп есептелінеді. Осыған байланысты «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ басшылығына негізгі құралдардың құрамын жаңартуға басты назар аударып, сол арқылы кәсіпорынның материалдық - техникакалық базасын нығайтуға ұмтылу керек. Сондай-ақ маңызды көрсеткіштердің бірі амортизациялық жинақталу коэффицентін (негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің тозу сомасының бастапқы құнына қатынасы арқылы анықталады) ескерген жөн. Есептеу формуласы келесідей: Кна= негізгі құралдар мен материалдық активтердің сомасы / негізгі құралдар мен материалдық активтердің бастапқы құны (2) Бұл негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің шығу қарқынын көрсетеді. «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ бойынша бұл көрсеткіш келесідей: 2009 жылы = 30427,7+6954908 / 30427,7 + 19995362= 0,347 2010 жылы = 36320,4+13160225 / 26320,4 + 26846858 = 0,490 Амортизациялық жинақталу коэффиценті көрсеткендей, 2010 жылы негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің бастапқы құнының 49 % тозумен жабылған. Бұл көрсеткіштің 0,143 өсуі тозғандардың істен шығарылып және орнына жаңа негізгі құралдардың іске қосылуымен түсіндіріледі. Кәсіпорынның өндірістік және қаржылық саясаты туралы нақты шешімдерді аяқталмаған капиталдық салымдардың қатыстылығын ескере отырып қабылдауға болады. Бұл жадайда капиталдық салымдардың өсу қарқыны ұзақ мерзімді қаржылық салымдардың өсу қарқынынан жоғары болуы тиіс. Өзге жағдайлар кәсіпорынның өндірістік мүмкіндіктерінің төмендеуіне әкеледі. Жиынтық активтердің құрамындағы ағымдағы активтер үлесінің ұзақ мерзімді активтер үлесінен жоғары болуы 1 кестеде көрсетілген. Бұл кәсіпорынның ағымдық активтерінің құрамы мен құрылымын терең талдауға мүмкіндік береді. Осы мақсатта, баланс көрсеткіштері бойынша келесі аналитикалық кесте құрылады. 4 кестеде берілген көрсеткіштер кәсіпорынның жалпы жақсы жағдайын білдіреді. Оларды жеке қарастыру келесідей қорытындыларды жасауға әкеледі. Кесте 4 «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ ағымдық активтерінің құрамы мен құрылымы
4 кестенің жалғасы
Ескерту: дерек көзі – ұйымның 2009-2010 жж. арналған бухгалтерлік балансы Ең мобильді болып табылатын ақша қаражаттары мен қысқа мерзімді қаржылық салымдардың 2 930 007,7 мың теңгеге немесе 53,1 % азайғанын көреміз. Айналым құралдарының (ағымдағы активтердің) мобильділік коэффицентінің (ақша қаражаттары мен қысқа мерзімді қаржылық салымдардың ағымдағы активтер құнына қатынасымен анықталады) ең өтімді бөлігінің 2,7 есе азайып, 8,1% құрады. Ең мобильді қаражаттар сомасының азаюы және айналым құралдарының (ағымдық активтердің) мобильділік коэффицентінің төмендеуі кәсіпорынның төлем қабілеттілігінің нашарлағанын білдіреді. Алайда, нарық жағдайындағы айналым құралдарының төмен мобильділігі барлық уақытта кері бағаланбайды. Есепті шоттағы ақша қаражатының бар болуы немесе олардың болмауы кәсіпорынның төлем қабілетсіздігін білдірмейді. «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ материалдық айналым құралдары 67,8 % өсіп, 17 258 108 мың теңгені құрады. Оның үлесінің 8,4 % азайғанына қарамастан көлемі жоғары деңгейде (54,1 %) қалып отыр. Мұндай жағдай материалды айналым қаражаттарының құрамы мен құрылымын терең талдауды талап етеді. Бұл талдау артық немесе жатып қалған материалдық құндылықтарды, сұранысы жоқ дайын өнімді, нормативтен тыс запастарды, шикізат, материаларды, аяқталмаған өндірісті анықтауға мүмкіндік береді. «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ-дағы материалдық активтер негізінен өндірістік запастардың өсуінен болды, оның көлемі 2010 жылы 7 018 084,7 мың теңгені құрап, 2009 жылмен салыстырғанда 1,44 есе үлкен. Дебиторлық қарыздың үлесі күрт өсті. Егер оның көлемі 2009 жылы 4 103 396,3 мың теңгені құрасы, ал 2010 жылы ол 11 962 644 мың теңгені құрап немесе 2,92 есе өсті. Нәтижесінде оның ағымдағы активтердің жалпы құнындағы үлесі 16,0 % - 37,6%-ға немесе 21,6 % өсті. Дебиторлық қарыздың ұлғаю нәтижесі қолма - қол ақша қаражатының төмендеуіне әкеліп соғады. Өтімділігі төмен, қиын сатылатын тауарлы - материалды құндылықтардың болуы, үлкен көлемдегі дебиторлық қарыз айналым қаражаттарының айналысын төмендетіп және кәсіпорынның қаржылық жағдайына теріс әсер етеді. Осыған байланысты, мүліктің және ағымдағы активтердің өтімділігінің өсуіне қарамастан «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ басшылары дебиторлық қарызға аса көңіл аудара отырып құрылымында болған өзгерістердің себебін анықтау қажет. Себебі, кәсіпорын мүлкінің жалпы құнындағы оның үлесі кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын білдіретін маңызды көрсеткіш болып табылады. «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ кәсіпорын активтерінің құнындағы дебиторлық қарыздың үлес салмағы 2009 жылы 9,4 % (4 103 396,3 / 4 3468 180,6), ал 2010 жылы 22,7% (11 962 644 / 52 640 899) құрады. Бұл көрсеткіштің 2,4 есеге өскендігі кәсіпорынның қаржылық жағдайының төмендегенін білдіреді. Кәсіпорынның қаржылық жағдайына дебиторлық қарыздың бар болуы емес, сондай-ақ оның көлемі, қозғалысы, формасы және бұл қарыздың қалай пайда болғандығы әсер етеді. Дебиторлық қарыздың пайда болуы қолма - қолсыз есеп негізі жүйесінде шаруашылық қызметтегі объективті процесс болып табылады. Дебиторлық қарыз барлық уақытта есеп айырысу тәртібінің бұзылуынан емес және қаржылық жағдайды барлық уақытта нашарлатпайды. Дебиторлық қарыздың құрамы мен құрылымының өзгеруін бағалау үшін баланс активінің 3 бөлігі бойынша келесі кестені құрамыз. Кесте 5 «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ дебиторлық қарызының құрамы мен құрылымы
5 кестенің жалғасы
Ескерту: дерек көзі – ұйымның 2009-2010 жж. арналған бухгалтерлік балансы 5 кесте көрсеткіштері дебиторлық қарыз құрамында өзгерістердің барын білдіреді. Егер, тауарлар, қызметтер үшін сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің есеп айырысу үлес салмағы бір жылда 51 % - дан 33,8 % - ға немесе 17,2 % азайса, ал төленген аванс бойынша үлес салмақ 15,6 % - 30,4 % немесе 14,8 % - ға өсті және алынған вексель бойынша 28,5 % - 31,0 % немесе 2,5 % өсті. Жоғарыда келтірілген үш көрсеткіш бойынша жалпы дебиторлық қарыздағы жиынтық үлес салмақ өзгеріссіз қалды, 95,1 % - 98,2 % төлем түріндегі өзгерістер кәсіпорынның төлемқабілеттілігінің нашарлағанын көрсетеді. Дебиторлық қарыздың жалпы құрамы мен құрылымын қарастырған соң, оның нақты құнына баға беру керек. Бұл дебиторлық қарыздың толықтай қарастырылмауымен байланысты. Оның қайтарымдылығы өткен тәжірибе және ағымдағы шартпен байланысты. Дебиторлық қарызды қайтару мүмкіндігінің анықтамасы мен құрылуының дұрыстығын білген жөн. Қарыздырдың қайтарылмау пайызының есебі үш жыл көрсеткішінің орта есебімен жүргізіледі. Мысалы, есептеу үшін 1,9 %, 3,3 %, 6,8 % құраған үш көрсеткіш алынған. Үш жыл бойынша дебиторлық қарызды қайтарудың орташа пайызы 40 % тең. Нақты шарттарды қарастырсақ, мысалы қайтарылмау пайызының өсу қарқынының байқалуы. Сондықтан, бағытты түрде келесілерді анықтаған жөн: қарызгерлердің бір немесе бірнешеуіне келетін дебиторлық қарыздың қайтарылмауы қанша пайызын құрайды; қалыптасу уақыты бойынша дебиторлық қарыздың бөлінуі қандай; ескі вексельдердің уақытын ұзарту дебиторлық қарыздағы вексельдердің қандай үлесін білдіреді; тұтынушыға негізделген жеңілдіктер мен өзге де шарттардың есепке алынуы. Ең бастысы дебиторлық қарыздың өтімділік және сапа көрсеткіштерін анықтау. Мұндағы сапа түсінігі қарыздың уақытына байланысты оның толық қайтарылу мүмкіндігі қарастырылады. Тәжірибе көрсететіндей, дебиторлық қарыздың уақыты қаншалықты ұзақ болса, соншалықты оның қайтарылу мүмкіндігі төмендейді. Кесте 6 Баланс активінің жағдайы мен рационалды орналасуын көрсететін қатысты көрсеткіштер деңгейі, %
6-кестенің жалғасы
Жоғарыда көрсетілген актив құрамын толықтай және оның бөлімдерін жеке талдаудан, «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ құралдарының орналасуы оптималды емес. Мұны, өндірістік запастардың өсуінен, мүліктің толық құнындағы дебиторлық қарыздың өсуінен және негізгі құралдардың нақты құнының кәсіпорын мүлкінің жалпы қорытындысымен сәйкес келмеуінен көруге болады. Сондай-ақ, кәсіпорынның өндірістік потенциалының өсіміне, қаржылық жағдайының жақсаруына әсер еткен көп коэффиценттерді 6 кестеден көруге болады. жүктеу/скачать 0,74 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||