Шəкен Аймановтың

24
Òîïæàðªàí
25
I. Қазақ ұлттық киносының негізін қалаушы
Алайда Айманов фильмдеріне ортақ негізгі ерекшелік — туған өлкеге, 
қарапайым адамдарға деген шынайы махаббат. 
Режиссер Айманов экранда қазақтың кең даласын, дала қазағының 
турашылдығы мен кеңдігін, оның мінезін, ұлттық дәстүрді көрсете алды. Ол 
көрермендерді жақсы көріп, құрметтейтін. Олар да өз сезімін білдіріп жатты. 
Осы күні бізге осындай, шын мәніндегі, халықтық режиссерлер жетіспей тұр. 
Шәкен Айманов ғұмырының қысқа боларын сезгендей, өмір сүруге асықты. 
Мәскеуде, Кино үйіне қарай көшені қиып өтпек болуы шығармашылық 
ғұмырын үзіп кетті. Физикалық өмірі қиылды. Алайда көрермендерімен руха-
ни байланысы үзілген жоқ. Оның фильмдері өзі сүйген Отанына әлі де қызмет 
етіп келеді. 
Біз, кинотанушылар, ұлы режиссердің алдында қарыздармыз. Оның сәтті 
және бір қарағанда «сәтсіз» фильмдері түбегейлі ғылыми зерттеуді қажет етеді. 
Шәкен Аймановтың, жалғыз оның ғана емес, кинематографиялық мұрасы 
Қазақстан Республикасына қайтарылуы тиіс. Түпнұсқаларды — негатив-
тер, позитивтер, қазақ киносының классиктері Айманов, Бегалин, Қожықов, 
Қарсақбаев және өзге де режиссерлердің Ресей Мемфильмқорындағы жүз-
деген фильмдерінің дыбыс жазуларын алу мүмкін болмаған күнде, олардың 
сандық көшірмесін жасап, ғылыми айналымға түсіру қажет. Кітапханаларға, 
ғылыми-зерттеу институттарына, Қазақстанның жоғарғы оқу орындарына 
берілуі керек. Шәкен Аймановтың және өзге де ұлттық кино мэтрларының 
бірқатар фильмдерінің қолда болмауының салдарынан студенттер, магистрант-
тар, докторанттар, өнертанушылар, мәдениеттанушылар, философтар, кинота-
нушылар — кино тарихшылары мен теоретиктері ұлттық кинематографияның 
негізін қалаушылардың экрандық шығармашылығын жүйелі түрде терең зерт-
теуге әлі күнге дейін мүмкіндік таппай келеді. 
Қолданылған әдебиеттер:
Қолданылған әдебиеттер:
1. 
Сиранов К. Шакен Айманов — кинорежиссер и актер кино. Алма-Ата: Жазушы, 1970. 
2. 
Зоркая Н.М. Кино тоталитарной эпохи //Искусство кино, № 3. 
3. 
Ногербек Б.Р. Экранно-фольклорные традиции в казахском игровом кино. Алматы: RUAN, 
2008. 376-с. 
4. 
Айнагулова К. У истоков казахского кино // Кино и вся жизнь: Сборник статей и воспомина-
ний о Шакене Айманове / Сост. К. Айнагулова, М. Беркович. Алма-Ата: Онер, 1994. 176 с. 
5. 
Сиранов К. Киноискусство Советского Казахстана. Алма-Ата: Казахстан, 1966. 400 с. 
6. 
Оспанова Р. Казахское киноискусство 60-х годов // Очерки истории казахского кино. 
Алма-Ата: Наука, 1980. 270 с. 
7. 
Айнагулова К. Творчество Шакена Айманова и развитие казахского киноискусства // Айнагуло-
ва К., Алимбаева К. Тенденции развития киноискусства Казахстана. Алма-Ата: Гылым, 1990. 160 с. 
8. 
Айманов Ш.К. О себе, о своем искусстве. М.: БПСК, 1974. 
9. 
Варшавский Л. Памятные страницы. Алма-Ата: Жалын, 1978. 
 Назира РАХМАНҚЫЗЫ,
 Назира РАХМАНҚЫЗЫ,
кинотанушы, өнертану кандидаты,
Қазақ ұлттық өнер университетінің доценті  
Ø©êåí Àéìàíîâòû¬
ôèëüìäåð³íäåã³ ê˜ðêåìä³ê òàðòûñ
ˆ
нер мен әдебиет шығармаларындағы тартыс немесе көркемдік тар-
тыс шығарманың мазмұнын айқындайтын негізгі категориялардың 
бірі екені белгілі. Ол махаббат, әлеуметтік-тұрмыстық, пәлсапалық, идеялық, 
психологиялық, символикалық тартыс немесе саяси көзқарастардың, 
жеке адамдардың арасындағы, зұлымдық пен мейірімділік, өмір мен 
өлім арасындағы т.б. тартыс болуы мүмкін. Тартыс терминінің шыққан тегі 
латынның conflictus (қақтығыс, күрес, соққы, шайқас) сөзімен тығыз бай-
ланысты. Әдебиет пен өнер теориясында көркем шығармадағы тартыс 
әрқилы көзқарастардың қарама-қайшылығы, сюжеттің негізін, бейнелер 
жүйесін, әлем, адам және өнер туралы концепцияны, жанрлар ерекшелігін, 
кейіпкерлерді сипаттау тәсілдерін т.б. қалыптастырушы негізгі көркемдік 
құрал ретінде қарастырылады. 
В. Туркин «Драматургия кино» атты еңбегінде шығармадағы тартыс ту-
ралы былай деп анықтама береді: «Өмірге деген қарым-қатынастардың, 
көзқарастардың, сезімдердің, саяси идеалдардың, әлеуметтік құрылым-
дардың т.б. бір-бірімен үйлеспеуі, олардың өзара қарама-қайшылығы тар-
тысты (конфликт), яғни бір-біріне қарсы тұрған күштердің қақтығысын ту-
дырады. Бұл шығарманың фабуласын құрайтын оқиғалардың ілгері өрбуіне 
ықпал етеді. Драмалық күрес барысында кейіпкерлердің санасы мен іс-
әрекетіндегі бұндай қарама-қайшылықтар, оның нәтижесінде туындай-
тын тартыс шығарманың оқиға мазмұнын, фабуласын қалыптастырады» 
[1, 104-б]. Ал «Үлкен совет энциклопедиялық сөздігінде» көркемдік тар-
тыс (көркемдік коллизия) терминіне шығармада бейнеленген кейіпкерлер, 
олардың мінез-құлқы, дүниетанымы, әрқилы жағдайлар мен оқиғалар 
арасындағы өзара тайталас, қарама-қайшылық, келіспеушілік деген 
анықтама беріледі [2, 84-б]. 
Қазақ киносының тарихы ә дегеннен өткен шақ пен бүгінгі күннің 
құндылықтары арасындағы идеологиялық тартыспен басталды. Өткен 
уақыт — байлар мен сұлтандардың өмірі, ал бүгінгі күн — халықтың «көзін 
ашып, бостандық алып келген» кеңес үкіметі ретінде қарастырылды. Алай-
да жылдар өткен сайын кешегі мен бүгінгі күн арасындағы тартыстың мән-

26
Òîïæàðªàí
27
I. Қазақ ұлттық киносының негізін қалаушы
мағынасы өгеріске ұшырап отырды. 1930—1940 жылдары қазақ киносындағы 
идеологиялық тартыс монументалдық, романтикалық-поэтикалық мәнерде 
көрсетілді (мысалы, «Амангелді» фильмі). Бұл тұста 1920 жылдардағы кеңес 
киносының, соның ішінде С. Эйзенштейн, Д. Вертов, В. Пудовкин, А. Довженко 
шығармашылығында белең алған көркемдік тәжірибенің, киноэстетикасының 
әсері мол болды. 
Қандай да бір күрес жолында (бай-манаптарға, патша үкіметіне немесе 
фашизм басқыншылығына қарсы болсын) фильмдердің кейіпкерлері жалғыз 
болған жоқ. Олардың соңында қолдайтын халық немесе мақсат-мүддесі ортақ 
тұтас бір топ тұрды. «Амангелді» фильмінің басты кейіпкері патша үкіміне қарсы 
жүргізген күрес жолында жалғыз болған жоқ, онымен бірге халық көтерілді. 
«Райхан», «Дала қызы», «Ботагөз» фильмдеріндегі басты кейіпкерлер де 
жаумен жалғыз күреспейді: оларды қолдайтын үзеңгілес жолдастары бар. 
Райханның, Нұржамалдың, Ботагөздің бейнесі кеңес үкіметі идеологиясының 
аясында қарастырылып, революция азат еткен, іскер, күрескер кейіпкерлер 
ретінде көрініс тапты. Нәтижесінде фильмдердің көркемдік тартысы, яғни 
кейіпкерлердің мінез-құлқы, дүниетанымы, әрқилы жағдайлар мен оқиғалар 
арасындағы қарама-қайшылық кеңестік идеологиямен тығыз байланыста 
қарастырылды. 
Қазақ киносындағы бұл көрініс 50-жылдардың екінші жартысынан бастап 
өзгере бастайды. Кеңес үкіметі үшін күрес жолындағы кейіпкерлермен қатар, 
белгілі бір идеологияға, көзқарасқа қарсы жалғыз күресуші кейіпкерлер пайда 
бола бастайды. Мысалы, 1957 жылы түсірілген «Оның уақыты келеді» (реж. 
М. Бегалин) фильміндегі жас Шоқан патшалық Ресейдің қазақ халқына қатысты 
жүргізіп отырған саясатына жалғыз өзі қаймықпай қарсы шығады. Бұл тұста 
фильмнің көркемдік тартысы Шоқанның ұлттық дүниетанымы мен тұтас бір 
алпауыт елдің саясаты арасындағы қақтығыс ретінде көрініс табады. «Менің 
атым Қожа» (1963) фильміндегі тартыс та негізінен Қожа мен бүкіл сыныптаста-
ры арасындағы қақтығысқа құрылған. Бұнда да Қожа жалғыз. Жалғыз күресуші 
кейіпкерлердің қатары «Бір ауданда» (Сабыр Баянов), «Жол қиылысы» (Ғалия), 
«Алдар Көсе» (Алдар), «Қараш-Қараш оқиғасы» (Бақтығұл) т.б. фильмдерімен 
жалғасып кете береді. 
Әсіресе, жалғыз күресуші кейіпкер, оның ішкі дүниетанымы мен қоғами 
құбылыстар арасындағы тартыс Шәкен Аймановтың фильмдерінде айқын 
көрініс табады. Шәкен Айманов өзінің бүкіл шығармашылық ғұмырында 
он бір көркемсуретті фильм түсірді және олардың әрқайсысы тақырыптық, 
идеялық, драматургиялық, режиссерлік тұрғыдан қазақ киносының тари-
хында ерекше орын алатыны белгілі. Фильмдерінің барлығы дерлік нағыз 
халықтық, ұлттық дүние ретінде бүгіндері аса құнды өнер туындысына ай-
налып отыр. Әсіресе, «Біздің сүйікті дәрігер», «Тақиялы періште», «Алдар 
Көсе», «Атамекен», «Атаманның ақыры» фильмдері халық арасында өте та-
нымал. 
Ш. Аймановтың шығармаларының ішінде, әсіресе «Атамекен» фильмі (1966) 
режиссер шығармашылығының ең бір биік шыңы болып қала беретіні 
белгілі. Дегенмен, режиссер бұл фильмге бірден келген жоқ. Оның алдын-
да түсірілген «Махаббат туралы аңыз» (1954, К. Гаккельмен бірге), «Дала 
қызы» (1954, К. Гаккельмен бірге), «Біз осында тұрамыз» (1956, М. Володар-
скиймен бірге), «Біздің сүйікті дәрігер» (1957), «Бір ауданда» (1960), «Жол 
қиылысы» (1963), «Алдар Көсе» (1964) фильмдері «Атамекенге» алып келген 
негізгі соқпақ болды. Әсіресе, бұл қазақ кинотану ғылымында әлі күнге дейін 
толық зерттелмеген «Бір ауданда» және «Жол қиылысы» фильмдерінде 
айқын көрінеді. 
«Бір ауданда» және «Жол қиылысына» жеке тоқталып отырғанымыздың 
себебін анықтамас бұрын, Шәкен Кенжетайұлының бұл шығармаларға дейін 
түсірген фильмдердегі көркемдік тартыстың көрініс табу ерекшеліктеріне шолу 
жасап көрейік. Алғашқы «Махаббат туралы аңыз» фильміндегі негізгі тартыс екі 
жастың арасындағы махаббат пен оған қарсы тұрушы өктем күш арасындағы 
қақтығысқа құрылса, ал одан кейінгі түсірілген «Дала қызы» және «Біз осында 
тұрамыз» фильмдеріндегі негізгі көркемдік тартыс және оның шешімі дәстүрлі 
кеңес киносының аясында көрсетіледі. 
«Дала қызы» фильмінің негізгі көркемдік тартысы Нұржамалдың бақыты 
мен еркіндігі үшін күресу жолындағы әрқилы оқиғалардың негізіне құрылады. 
Міндетті түрде, кейіпкер кеңес үкіметінің көмегімен «бақытқа кенеледі», 
«бостандық алады». Ал «Біз осында тұрамыз» фильміндегі басты тартыс 
тың жерді игерушілер және оған немқұрайды қарайтын совхоз басшылары 
арасындағы күреске негізделген. Әрине, бұнда да тың игерушілер міндетті 
түрде жеңіске жетеді, ал тың игеру науқанының «жаулары» жеңіліс таба-
ды. Сонымен, көркемдік тартыс, тақырып, кейіпкерлер бейнесі тұрғысынан 
«Дала қызы» мен «Біз осында тұрамыз» фильмдерінде 50-жылдардағы кеңес 
киносының дәстүрлі сарыны көрініс табады. 
Шәкен Аймановтың өнерде ұстанған тұлғалық, азаматтық, шығармашылық 
қағидасының анық көрініс табуы «Бір ауданда» фильмімен тығыз байла-
нысты. Себебі дәл осы шығармада ол суреткер ретінде нағыз күрескерлік 
мінез танытады. Бұнда да кеңестік идеологияның жеңіс табуымен аяқталса 
да, сол идеологияға ұлттық дүниетанымды, ұлттық болмысты қаймықпай 
қарсы қояды. Фильм сыртқы идеологияның әсерімен халықтың өмір сүру 
салтындағы, дүниетанымындағы тағы бір өзгерістердің басталу кезеңін 
бейнелейді. Осы тұста өзіңнің ұлттық құндылықтарыңнан бас тартып, жаңа 

28
Òîïæàðªàí
29
I. Қазақ ұлттық киносының негізін қалаушы
өмірді қабылдау керек пе әлде ғасырдан ғасырға жалғасып келе жатқан ата-
баба жолынан жерінбей, сырттан таңылған өмір сүру салтынан безіну қажет 
пе деген тарих пен өмірдің өзі үнемі қайталап отыратын мәңгілік сұрақ 
қойылады. 
Фильмнің басты кейіпкері Сабыр Баянов, шын мәнінде, ұлттық дүниетаным 
мен қоғами құбылыстардың арасындағы тартыс жолындағы күресте жалғыз. 
Оның басты мұңы да, трагедиясы да осында. Бұл фильмнің басында-ақ 
бірден көрсетіледі. Кинотанушы К. Айнағұлова «Бір ауданда» фильмінің 
кейіпкері туралы былай деп жазады: «Ш. Аймановтың “Бір ауданда” туынды-
сы — кейіпкердің экранда көрсетілуінде жаңа шығармашылық ұстанымдар 
қолданылған алғашқы қазақ фильмдерінің бірі» [3, 20-б]. 
«Бір ауданда» фильмінің негізгі тартысы әрқилы идеялар мен көзқа-
растардың қақтығысына құрылады. Фильмнің ең басында-ақ ұлттық 
дүниетаным мен болмыс кеңестік көзқарасқа бірден қарсы қойылады. 
Шығарма ә дегеннен аудан басшысы Сабыр Баянов пен Дүйсен Бектасовтың 
біріне-бірі қарама-қарсы көзқарастарының үйлеспеуімен басталады. Әрі 
қарайғы оқиғалардың даму барысы осы екі көзқарастың өзара тартысына 
негізделеді. 
Екі көзқарастың қақтығысын, өзара тартысын дәлелдеу үшін кейіпкерлер 
арасындағы диалогтің толық нұсқасын төменде беріп отырмыз: 
С. Баянов: Қателесесің, қымбатты Александр Михайлович! Мақаланың 
маған, менің мақалаға ешқандай қатысымыз жоқ. Оның үстіне мен бұл 
мақалаға аудан басшысы ретінде қарсымын. Иә, қайталаймын, қарсымын! 
Тіпті бюро жолдас Бектасовтың ұстанымымен келісіп отырса да. Маған 
партияның малшаруашылығына қатысты мәселелерге кесірін тигізіп отыр 
деген ауыр айып тағылды. Бюро мені әрі қарай ауданды басқара алмайды 
деп отыр. 
А. Крылов: Солай ма? 
Айша: Қалайша, сол мақала үшін бе? Сабыр? Дүйсен?
Д. Бектасов: Мәселе мақалада емес. 
С. Баянов: Сонда неде болыпты?
Д. Бектасов: Барлығына өзіңіз кінәлісіз, Сабыр аға. Бюрода көрсеткен 
қылықтарыңыз, мінезіңіз... 
С. Баянов: Менің мінезім ұнамайды екен бұларға. Өйткені бос сөзді жаным 
жек көреді. 
Әбіш: Сабыр, мақала ұнады емес пе (Александр Михаиловичті көрсетіп)? 
Маңызды мәселе. 
С. Баянов: Ол жергілікті жағдай туралы не біледі? Саша, біздің аудан туралы 
не білесің? Ал, айтшы. 
А. Крылов: Енді... Аз білемін, мойындаймын... 
С. Баянов: Міне, бәрі осылай. Білмейді, бірақ іске араласады. 
А. Крылов: Алғабас ауданының «пекин» үйректерінен бас тартқаны рас па? 
С. Баянов: Иә, бас тарттық. Ол үйректердің бізге қажеті жоқ. Біздің ауданда 
асыл тұқымды қой өседі. Ең жақсы жүн де бізде. 
Әбіш: Ең жоғарғы сүтті де біз береміз. 
А. Крылов: Аудандағы қойдың саны қанша?
Әбіш: Жүз елу мың. 
А. Крылов: Мемлекетке жылына қанша ет өткізесіздер? 
С. Баянов: Бір жарым мың тонна. 
А. Крылов: Олай болса, жыл сайын елу мың қой етке өткізіледі. Әрине, егер 
олар етті, қоңды болса ғана. Солай емес пе? Ал бұндай қойды өсіру үшін қанша 
уақыт кетеді? Ең аз дегенде, екі жыл қажет болады. Ал бес жүз мың үйректің 
етінің салмағы елу мың қойдың салмағымен бірдей. Үйректерді есесіне сегіз 
есе жылдамырақ, үш айдың ішінде өсіруге болады. 
C. Баянов: Олармен кім айналысады? Қарт Атабай әлде Смағұл ма? Әлде 
Айша ма? Мүмкін, мені өтінесіңдер? 
Д. Бектасов: Адамдарды табамыз. Жастарды шақырамыз. Әйелдер көмекте-
сетін болады. 
С. Баянов: Әрине, сіздер табасыздар. Бүгін үйрек, ертең қоян, ал бүрсігүні 
шошқа асыра деп бұйырарсыңдар, мүмкін? Қалауың осы ма? 
Д. Бектасов: Неге өсірмеске?
С. Баянов: Өйткені біздің ауданда тұратын жергілікті тұрғындардың ба-
сым көпшілігі — қазақтар. Ғасырдан ғасырға, ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе 
жатқан өзіміздің салт-дәстүріміз бар. Оларды сыйлау керек. 
Д. Бектасов: Мен де осы жерде туып-өстім. Бірақ сіз екеуіміз оны әрқалайша 
сүйеді екенбіз және түсінеді екенбіз. 
С. Баянов (мырс етіп): Міне, міне! Әрқалайша! 
Д. Бектасов: Сіз, мысалы, шопан үшін ең жақсы өмір қой бағу және жыл 
бойы киіз үйде тұру деп есептейсіз. Ал мен басқа өмір бар деп отырмын. Бо-
луы тиіс! Бізге ендігі жерде аталарымыздың романтикасы қажет емес! 
С. Баянов: Барлығынан бас тартқаның, безінгенің ғой! 
Д. Бектасов: Иә, солай! Біздің мәдениетті әрі бақытты өмір сүруімізге кедергі 
жасайтын барлық жағдайдан бас тартуымыз керек! Тіпті, ішіңіз ашып тұрса да, 
бас тарту қажет! Менің таңқалатыным — сіз ақылды адам, коммунист бола 
тұра, осыны түсінгіңіз келмейді. 
С. Баянов: Сенің жүрегіңде қасиетті ештеңе де қалмағанына таңқалып отыр-
мын. Халықтың дәстүрлері де, оның ұлттық ерекшеліктері де сен үшін маңызды 
емес. Ештеңе де! Бәрін ұмытыпсың! Барлығын! 

30
Òîïæàðªàí
31
I. Қазақ ұлттық киносының негізін қалаушы
Д. Бектасов: Жоқ, ұмытқан жоқпын! Мен тек дәстүріміздің барлығын 
сіз екеуіміз коммунизмге алып бара аламыз ба деп ойлаймын. Екеуіміздің 
қайсысымыз дұрыс екенін уақыт көрсетеді. 
С. Баянов: Уақыт емес, халықтың өзі дәлелдейді. Сен өзіңнің халқыңды 
білмейді екенсің. 
Д. Бектасов: Бірақ мына өзіңіз білмейсіз халқыңызды. Шынтуайтына кел-
генде, тіл тигізіп отырсыз. Айналаңызға қараңыз, әлемге көзіңізді айқара 
ашыңыз. Адамдар ғарышты игеріп, атомдық мұзжарғыштар салып жатыр. Ал 
сіз қаусаған, ескі киіз үйден айырылғыңыз келмейді! 
Жоғарыда Баяновтың қызы Майраның туған күніне арналып жайылған 
дастарқанның басында болған әңгіменің толық нұсқасын келтірдік. Шын 
мәнінде, кеңес өнері мен әдебиетінде «қызыл цензураның» қайнап тұрған 
кездің өзінде кейіпкерлер тарапынан (әсіресе, Баяновтың) экраннан дәл осы 
сөздерді айтқызу Ш. Айманов болмысының кесектігін айқын дәлелдейді. 
Тартыстың бір жағында — ұлттық дүниетанымды, өмір сүру салтын ұстанған 
Баянов, ал екінші жағында — өткеннен бас тартып (себебі «коммунизмге 
баруға кедергі жасайды»), жаңа өмірді көксеген Бектасов. Олардың ортасын-
да — Орталық партия қызметкері Александр Крылов. Әрине, ол Бектасовтың 
пікірімен толық келіседі. Аудан басшысы мен Бектасов арасындағы тартыстың 
нәтижесінде өрбіген оқиғалардың барысы Баянов ұстанған өмір сүру салтының 
жеңілісімен аяқталады. Ал Бектасов пен Александр Крыловтың ұстанымы 
жеңіске жетеді. 
Көріп отырғанымыздай, фильмнің көркемдік тартысы тағы да кеңестік 
идеологияның дәстүрінде шешіледі. Фильмнің соңында Александр Крылов-
тың кабинетінде Баянов өзінің жеңілгенін мойындайды. Бұл, әрине, Баяновтың 
трагедиясы болатын. Фильмнің басындағы мектеп оқушысы Болат Сабыр 
Баяновқа «Бүкіл сыныпқа жалғыз өзімнің қарсы тұруым мүмкін бе?» деген 
сұрақ қояды. Дәл осы сұрақтың фильмнің соңында Баяновтың өзіне де қатысты 
екенін көреміз: шынында да, ол Бектасовтарға жалғыз қарсы тұра алатын ба 
еді?.. Кейіпкердің жалғыздығы, трагедиясы туралы К. Айнағұлова былай деп 
жазады: «Ақиқатты іздеу жолында Баяновтың жаны қиналады, аласұрады. 
Нәтижесінде шығарма кейіпкердің жалғыздығы, айналасынан қолдау таппаған, 
шарасыз адам туралы драмаға айналады. Алайда бұл трагедияның мәні — 
кейіпкердің тығырықтан шығатын жол таба алмай, өзін қоршаған орта тарапы-
нан қолдау көрмегені, нәтижесінде өзі ұстанған идеалдары туралы күмәндана 
бастағаны еді» [3, 21-б]. 
Алайда жоғары дәрежелі шенеуніктің бөлмесіндегі әңгіме Баяновтың 
жеңілісін айғақтағанымен, оның ғимарат алдындағы аппақ мәрмәр тастан 
салынған мұнаралардың арасымен келе жатқанын бейнелейтін фильмнің 
соңғы кадры шығарманың көркемдік шешімін өзгеше оқуды талап етеді. Осы 
көріністегі аппақ тастан жасалған мұнаралар жылылықтан гөрі салқындық, 
жансыздық сезімін тудырады. Олай болса, Баянов сырттай жеңілгенімен, 
ол бәрібір іштей келіспейді, мойындамайды (бұны режиссердің шешімі деп 
қабылдауға да болады). Фильм бірден өзіндік жеке көзқарасын, пікірін ашық 
білдірген Баяновтың қарсылығымен, келіспеушілігімен басталады. Жоғарыда 
айтып өткен соңғы көріністер фильмнің тағы да қарсылықпен, келіспеушілікпен 
аяқталғанын дәлелдейді. Алайда фильмнің басындағы ашық қарсылық енді 
кейіпкердің ішкі қарсылығына айналады. Фильмнің кейіпкерлері арасындағы 
идеялық тартыс сырттай партияның «пайдасына шешілгенімен», Баяновтың 
өзі үшін іштей шешілмеген мәселе күйінде қалады. Осы тұрғыдан алғанда «Бір 
ауданда» фильмі ауыл шаруашылығы, малшаруашылығы туралы түсірілген 
1950—1960 жылдардағы өзге туындылардан бөлек тұрғанын көреміз. 
Шын мәнінде, «Бір ауданда» фильмі — өте мұңды шығарма. Бұл Баяновтың 
сыртқы келбетінен, көңіл күйінен, ауданды аралап, әрқилы адамдармен кез-
десу сәттерінен т.б. байқалады. Тіпті, асықпай жасалған панорама арқылы 
түсірілген тау мен даланың өзі кейіпкердің өміріндегі аса бір қымбат дүниемен 
қоштасып тұрғандай әсер қалдырады. Осы тұста «Оның уақыты келеді» 
фильмінің соңындағы тау мен дала көріністері еске түседі. Бұнда да Шоқан 
олармен өзінің жан дүниесіндегі, дүниетанымындағы ең бір қимас асылымен 
қоштасып тұрғандай әсер қалдырады. Фильмде Шоқан көз тіккен тау мен дала 
көріністері өте мұңды кейіпте беріледі. Себебі орыс патшасының «аяғы» жетіп 
үлгерген қазақтың кең даласы мен таулары біртіндеп еркіндігінен айырылып 
барады. «Бір ауданда» фильміндегі тау мен дала көріністері де дәл осылай 
оқылады. 
Шәкен Аймановтың «Бір ауданда» фильмінен кейін түсірген «Жол 
қиылысы» шығармасы адамгершілік, мейірімділік туралы гуманистік көзқарас 
пен адамның қолымен жазылған заңның арасындағы тартысқа құрылса, 
ал «Тақиялы періште» (1968) фильмінің көркемдік құрылымына қазақтың 
дүниетанымындағы ұлттық мәдениет пен жаңа заман алып келген өзге 
мәдениеттің тартысы енгізіледі. Халық аңыз-әңгімелерінің негізінде түсірілген 
«Алдар Көсе» (1964) фильмінің басты көркемдік тартысы кедей-кепшік пен 
жарлы-жақыбайдың мұңын жоқтап, арман-мүддесін қорғаған Алдар мен үстем 
таптың арасындағы текетіреске құрылады. Ал 1966 жылы түсірілген «Атаме-
кен» фильмі тек қазақ киносының тарихында ғана емес, Шәкен Аймановтың 
шоқтығы биік шығармаларының бірі болып қалары даусыз. Режиссер осы 
фильмі арқылы қазақтың ұлттық дүниетанымында туған жер, атамекен, 
ата-баба, олардың рухы, халықтық наным-сенім т.б. туралы ұғымдардың 
қаншалықты маңызды екенін көрсетеді. 

32
Òîïæàðªàí
Жоғарыда Шәкен Аймановтың фильмдеріндегі көркемдік тартысты 
қарастыра отырып, ең басты көзіміз жеткені: режиссердің қай шығармасында 
болса да, оның негізіне салынған көркемдік тартыстың бір жағында үнемі 
ұлттық құндылықтар мен дүниетанымды қорғау, дәріптеу жолындағы күрес 
тұрады. Ол шығармалардың қан тамырында ұлттық бояу мен нақыш, ұлттық 
болмыс пен мінез-құлықтың мәңгілік орын алатыны да сондықтан. Шәкен Ай-
манов фильмдерінің өміршеңдігі де осында... 
Қолданылған әдебиеттер:
Қолданылған әдебиеттер:
1. 
Туркин В.К. Драматургия кино: Очерки по теории и практике киносценария. М.: ВГИК, 
2007.
2. Большая советская энциклопедия. 3-изд. М.: Советская энциклопедия, 1973.
3. 
Айнагулова К., Алимбаева К. Тенденции развития киноискусства Казахстана. Алма-Ата: 

жүктеу/скачать 2,73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: