Шешендік өнердің пайда болу тарихы
жүктеу/скачать 53,65 Kb.
|
| Ағайыннан жат болсаң,
Ерте бақыт қонбас-ты. Өкінгенмен өткенге, Орны оның толмас-ты, – Ағайынды жат санап, дүние үшін егесіп таласпауды насихат етеді, нақыл-ақыл түрінде айтады. Талай рет топты жарып сөз ұстаған Ақтайлақ би: Жақсы адамның белгісі Кісі хақын жемейді. Жақсыны жәбірлеме, Өлсе, аруағы жебейді. Ілмелеп сөзді елейді, Тәңірдің ісі таразы, Кірге салып көп, азды Бар мен жоқты теңейді, – деп жақсы адам мен жаман адамды қатар алып сөйлейді. Халықтық қасиетті алға тартады. Жақсы адамдардың қадір-қасиетін білуге үндейді. “Тәңірдің ісі – таразы” екенін есертеді. Нақыл сөздер жастарды адамгершілікке баулиды. Шешендік мақал жас ұрпаққа өмірдің белгілі бір шындығын астарлап-жанамалап жеткізе отырып, ақыл-кеңес айтады. Санаңа салып салмақта деген ишара жасайды. Жақсы адамға мал бітсе, Ағайынның жоғына қарасады. Жаман адамға мал бітсе, Көрінгенмен итше таласады, – деген шешендік мақалды жоқ-жітікке қарасуға, қайырымдылық көрсетуге кеңес береді. Шешендік сөздердің мазмұн-мағынасы кең. Ол тек билік-бітім түрінде ғана айтылып қоймай, кейінгі ұрпаққа үлгі-өнеге ретінде мақалдап та, мысалдап та, жұмбақтап та, ақыл-нақыл түрінде де айтылған. Соның бірі шешендік мысалда біреудің басынан өткен құбылыстарды айтқан болып, сан адамның басына келетін көпке ортақ жайларды ғибрат етеді. Ата-ананың қадірін Балалы болып байқадым. Ағайынның қадірін Қаралы болып байқадым. Жан ашырдың қадірін Жалалы болып байқадым. Мұндай жағдай көп адамның басынан өтуі мүмкін. Өзің балалы болғанда ата-ананың орнын жақсы ұғасың. Басыңа іс түскенде жақын-жанашырдың қадіріне жетесің дегенді құлақ қағыс етеді. Шешендік жұмбақ кейде бір адамның ақыл-ой тапқырлығын, парасат-пайымын сынап байқап көру мақсатында да айтыла береді. Төле би тоқсан жасқа келгенінде Қаз дауысты Қазыбек сәлем бере барыпты. Елдің жақсылары, шешендер, ойшылдар жиналып, әңгіме-дүкен құрып отырғанда: – Қаз дауысты Қазыбегім келді. Бәрің түгел жиналыңдар. Сендерге айтар он түрлі жұмбағым бар, соны шешіңдер, – дейді Төле би. – Айтыңыз, айтыңыз! – Айтсам, он түрлі жұмбағым мынау: бір, екі, үш, төрт, бес, алты, жеті, сегіз, тоғыз, он. Отырғандар таң-тамаша болады. – Бұл не деген жұмбақ! Осындай да жұмбақ бола ма? – Төке, бұл жұмбақты мен шешейін, рұқсат етіңіз, – дейді Қаз дауысты Қазыбек. – Рұқсат, рұқсат. – Бір дегеніміз – бірлігі кеткен ел жаман, Екі дегеніміз – егесіп өткен ер жаман, Үш дегеніміз – үш бұтақты шідерден шошынған ат жаман, Төрт дегеніміз – төсектен безген жас жаман, Бес дегеніміз – белсеніп шапқан жау жаман, Алты дегеніміз – асқынып кеткен дерт жаман, Жеті дегеніміз – жас келіншек жесір қалса, сол жаман, Сегіз дегеніміз – серпілмеген қайғы жаман, Тоғыз дегеніміз – торқалы той, топырақты өлімге бас көрсетпесе, сол жаман, Он дегеніміз – оңалмас кәрілікке дауа болмас деген, – дейді Қаз дауысты Қазыбек. – Рахмет, дәл тауып шештің. Ойы да, тілі де жүйрік тұлпарым, - деп Төле би Қазыбекке разы болыпты. Би-шешендер кейде бір істі жұмбақтап тұспалмен де бітіріп отырған. Ертеде үш би (Төле, Қазыбек, Әйтеке) қазақ еліне келген елшінің аман қайтуына ашық сөйлеспей-ақ, астар-тұспалмен пәтуаласып келіседі. Шешендік жұмбақ адамның ой-өрісін кеңейтеді. Шешендік толғаудың бір түрі – шешендік жауап. Адамдар өмір сырын, табиғат құбылысын, не жақсы, не жаман – бәрін білуге, түсінуге ұмтылған. Сондықтан көпті көрген көнелерге не көпті білген даналарға сауал беру арқылы өз ойларындағы мәселенің жауабын табуға ұмтылған. Сөйтіп, шешендік толғаудың бір түрі сұрақ-жауап түрінде айтылады. Әз-Жәнібектің алпыс биі болған екен. Бір жолы хан билеріне: “Дүниеде не өлмейді?” – деп сұрақ қойғанда, алпыс биі бір ауыздан былай депті:
жүктеу/скачать 53,65 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|