Көші-қон процестері. Еңбек көші-қонының өзекті мәселелері

Бүгінде Қазақстан ел аумағында еңбек қызметін жүзеге асыру үшін білікті шетелдік жұмыс күшін тартуға бағытталған. Бастапқыда квота көбінесе Қазақстанда жұмыс істейтін шетелдік компанияларға қолданылды, олар жоғары білікті талап ететін функциялар мен жұмыс орындарын орындау үшін шетелдік менеджерлердің, мамандардың және қызметкерлердің шектеулі санын тартуға мүмкіндік берді. Сонымен қатар, соңғы жылдары шетел жұмысшылары отандық жұмыс берушілермен, атап айтқанда құрылыс және ауыл шаруашылығында белсенді түрде жұмысқа тартылды. Осыған орай, 2006 жылдан бастап, шетелдік жұмыс күшін тартуға арналған үкіметтік квота білікті қызметкерлер мен ауыл шаруашылығы қызметкерлерін тартуға арналған квоталарды қамтиды.

Қазақстан бір жыл аспайтын мерзім үшін шетелдік жұмыс күшін тартуға жұмыс берушілерге рұқсат беру арқылы білікті мамандар мен жұмысшыларға қатысты тек уақытша еңбек көші-қонын қолдау саясатын ұстанады. Қазақстанға шетелдіктердің белгілі бір санаттарының иммиграциялануын қолдау және шарттарын ұсыну белгілі бір тұлғалардың тарихи отанына қайтуын және отбасылардың қауышуын тануға негізделеді (Қазақстан аумағында туылғандар немесе бұрын қазақстандық азаматтық алғандар, жақын туыстары – Қазақстан азаматтары бар Кеңес Одағының бұрынғы республикаларының азаматтары). Сонымен қатар, елде тұрақты тұру құқығын алған адамдар еңбек мигранттары деп танылмайды.

Атап айтқанда, «Қазақстан Республикасының Көші-қоны туралы» Заңының 4-бабында көші-қон саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі принциптері арасында иммиграцияның әртүрлі түрлерін реттеуге қатысты мемлекеттің дифференциалды көзқарасы келтірілген. Халықтың көші-қон саласындағы мемлекеттік саясаттың міндеттеріне мыналар жатады:

• өңірлердің демографиялық және әлеуметтік-экономикалық даму мүдделерін ескере отырып, оралмандарды (репатрианттарды) ұтымды орналастыруды ұйымдастыру;

• Қазақстан Республикасында еңбек қызметін жүзеге асыру үшін жоғары білікті шетелдік жұмыс күшін тарту;

• шетелдік жұмыс күшін тартуды квоталау арқылы отандық еңбек нарығын қорғау;

• этникалық қазақтардың тарихи отанына қоныс аударуын жеңілдету;

• көші-қон үдерістерін реттеу, заңсыз иммиграцияны болдырмау және жолын кесу саласындағы халықаралық ынтымақтастық [1].

Еңбек қызметін жүзеге асыру мақсатында келетін иммигранттар төмендегі санаттарға бөлінеді:

1) шетелдiк жұмысшылар - Қазақстан Республикасының аумағында еңбек қызметiн жүзеге асыру үшiн келген немесе жұмыс берушiлер тарапынан тартылған иммигранттар;

2) бизнес-иммигранттар - Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес бизнесті жүргізу мақсатында келген иммигранттар;

3) маусымдық шетелдік жұмысшылар - климаттық немесе басқа да экологиялық жағдайларға байланысты белгілі бір кезеңде (маусымда), бірақ бір жылдан аспайтын маусымдық жұмыстарды орындау үшін жұмыс берушілер тарапынан тартылған иммигранттар;

4) еңбек иммигранттары – еңбек иммигратына берілген рұқсат негізінде жұмыс берушiлерде – жеке тұлғаларда үй шаруасында жұмыс iстеу мақсатынла Қазақстан Республикасына келген иммигранттар.

Өздігінен жұмысқа орналасуға келген немесе жұмыс берушілермен тартылған шетелдік жұмысшылар: кәмелет жасқа толған, еңбек етуге рұқсат қағазының жарамдылық мерзімі өткен бойда Қазақстан Республикасының аумағынан шығуға қажетті өзінің төлем қабілеттілігін растауы немесе Қазақстан Республикасының Үкіметімен анықталған тәртіп пен мөлшерде жұмыс берушілердің шетелдік жұмыс күшін тартуын ұсынуы, жұмысты орындауға қажет білімді, білікті және тәжірибелі, соттылығы бар немесе жоқ екендігін растау құжатын ұсынуы, таңдалған мамандық бойынша еңбек қызметін жүзеге асыруға кедергі келтіретін аурулардың жоқтығын растайтын медициналық анықтаманы ұсынуы, медициналық сақтандыруға ие болуы қажет.

Қазақстан Республикасының аумағында бизнес-иммигранттардың болу жағдайларын реттеу және олардың кәсіпкерлік қызметін жүзеге асыру бойынша Қазақстан Республикасының аумағында бизнес-иммигранттардың келуінің маңызды шарты кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру болып табылады. Қазақстан Республикасының аумағына келген күннен бастап екі ай ішінде бизнес-иммигрант:

1. Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасына сәйкес Қазақстан Республикасында коммерциялық ұйымдарды тіркеуге немесе Қазақстан Республикасында жұмыс істейтін коммерциялық ұйымдардың қатысушыларына (акционерлеріне) қатысуға;

2. Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банкіне заңды тұлғаны оның жарғылық капиталын қалыптастыру үшін тіркеу кезінде Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген ең төменгі сомадан кем емес соманы төлеуге міндетті.

Маусымдық шетелдік жұмысшылардың келу және болу шарттары:

1. Маусымдық шетелдік жұмысшыларға арналған виза шетелдік жұмыс күшін тартуға рұқсат негізінде Қазақстан Республикасының шетелдегі мекемелерімен беріледі.

2. Қазақстан Республикасымен визасыз келу және болу туралы келісім жасасқан мемлекеттерден келген маусымдық шетелдік жұмысшыларғауақытша тұруға арналған рұқсатты ішкі істер органдары береді.

Маусымдық шетелдік жұмысшылар кәмелет жасқа толған, еңбек етуге рұқсат қағазының жарамдылық мерзімі өткен бойда Қазақстан Республикасының аумағынан шығуға қажетті Қазақстан Республикасының Үкіметімен анықталған тәртіп пен мөлшерде өзінің төлем қабілеттілігін растауы таңдалған мамандық бойынша еңбек қызметін жүзеге асыруға кедергі келтіретін аурулардың жоқтығын растайтын медициналық анықтаманы ұсынуы, медициналық сақтандыруға ие болуы қажет.

Маусымдық шетелдік қызметкерлерді тарту шарттары:

1. Маусымдық шетелдiк жұмысшылар Қазақстан Республикасының ратификациялаған халықаралық шарттарына сәйкес не Қазақстан Республикасының Үкiметi белгiлеген шарттар мен тәртiппен квота шегiнде шетелдiк жұмыс күшiн тарту үшiн жергiлiктi атқарушы органдардың жұмыс берушiлерге берiлетiн рұқсаттары негiзiнде экономиканың жекелеген секторларында жұмыс iстеуге тартылады.

2. Маусымдық шетелдік жұмысшыларды тартатын жұмыс берушілер оларға Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген санитарлық және басқа да нормаларға сәйкес келетін уақытша баспананы беруге міндетті.

Еңбек мақсатына келген иммигранттарға қатысты Қазақстан Республикасының аумағында жүрген иммигранттар туралы Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес міндеттері бар және егер оларда одан әрі болу үшін құқықтық негіз болмаса, рұқсат беру кезеңінің соңында елден кетуге міндетті. Еңбек иммигранттары мынадай талаптарға сай болуы тиіс: кемінде үш айға дейін Қазақстан Республикасында болу мүмкіндігін қарастыратын Қазақстан Республикасы визасыз кіріп-шығу туралы келісім жасасқан елдердің азаматтары болуы; кәмелет жасқа толған, еңбек етуге рұқсат қағазының жарамдылық мерзімі өткен бойда Қазақстан Республикасының аумағынан шығуға қажетті өзінің төлем қабілеттілігін растауы, сотылығының бар немесе жоқ екендігін растайтын құжатты ұсынуы, жұмысты орындауға қажет білімді, білікті және тәжірибелі, соттылығы бар немесе жоқ екендігін растау құжатын ұсынуы, таңдалған мамандық бойынша еңбек қызметін жүзеге асыруға кедергі келтіретін аурулардың жоқтығын растайтын медициналық анықтаманы ұсынуы, медициналық сақтандыруға ие болуы қажет.

Еңбек иммигранттарына уақытша тұруға арналған рұқсат еңбек иммигрантына рұқсат беру мерзімі ішінде ел Үкіметі белгілеген тәртіппен ішкі істер органдары тарапынан беріледі және жаңартылады. Қазақстан Республикасындағы еңбек иммигранттарының үздіксіз уақытша тұруының максималды мерзімі он екі айдан аспауы керек [40].

Жалпы, Қазақстанда еңбек мигранттарын пайдалануға рұқсат беру тәртібі шетел жұмысшыларын ұлттық қызметкерлермен, оның ішінде жұмыс берушінің тиісті инвестициялары арқылы біртіндеп ауыстыру басымдығына негізделеді. Мұндай көзқарас білікті мигранттарды тартуда бәсекеге түсетін және елде заңды болу ұзақтығы ұлғайтылған жағдайда өмір сүруге құқық беретін өнеркәсіптік дамыған елдердің тәжірибесінен ерекшеленеді. Бұдан басқа, ХЕҰ № 143 конвенциясы және барлық еңбекші-мигранттар мен олардың отбасы мүшелерінің құқықтарын қорғау туралы халықаралық конвенция мигранттарға белгілі бір уақыт кезеңі ішінде елде заңды жұмысқа орналасқаннан кейін еңбек нарығына кіру құқығын береді. Сондай-ақ, Қазақстанға шетелдік жұмыс күшін тартуға рұқсат берудің тәртібі күрделі және өте көп уақыт жұмсайды және жұмыс берушінің шығындарына байланысты. Сонымен қатар, қолданылатын талаптардың көлемі жыл сайын артып, одан да күрделене түсуде, бұл елдегі реттелмейтін еңбек көші-қонының көлемін ұлғайтудың бір себебі болуы мүмкін.

Қазақстандағы еңбек мигранттарының денсаулығы мен білім беру қызметтеріне нақты қол жетімділігі бар, және екі жағдайда да тиісті құқық ұлттық заңнамада бекітілген; олардың көпшілігі медициналық көмекке қатысты.

Қазақстандағы мигранттардың зейнетақы жүйелері мен міндетті әлеуметтік сақтандыруға құқығы жоқ. Бұл тиісті мүмкіндіктер Қазақстанда ғана тұрақты тұру құқығын алған тұлғаларға ғана берілуіне байланысты. Сонымен қатар, жұмыс беруші екі жағдайда да еңбекші-мигранттар үшін тиісті төлемдер жасаудан босатылады. Осыған байланысты, шетелдік жұмыс күшінің әлеуметтік сақтандыруға қатысты қолданыстағы қазақстандық заңнаманың ережелері барлық еңбекші-мигранттар мен олардың отбасы мүшелерінің құқықтарын қорғау туралы халықаралық конвенцияда, ХЕҰ № 118, № 143 №157 конвенцияларында белгіленген халықаралық стандарттарға сәйкес келмейтінін атап өткен жөн. Алайда, қызметкердің еңбек міндеттерін орындау кезінде өмірі мен денсаулығына келтірілген зиянды өтеу құқығына қатысты ұлттық заңнамаға сәйкес еңбекші-мигранттар жергілікті қызметкерлермен бірдей құқықтарға ие.

Қазақстан елде еңбекші-мигранттардың құқықтарының мәртебесін көтеру бойынша белгілі бір қадамдар жасағанына қарамастан, олардың реттелу жағдайы шешілмеген. Қазақстандағы еңбек мигранттарының саны бүгінгі күні үкіметтік шенеуніктер үшін маңызды мәселе болып табылады - әртүрлі мемлекеттік ведомстволардың деректері айтарлықтай ерекшеленеді. Қазақстандық сарапшылардың айтуынша, заңсыз еңбек көші-қонының ауқымы заңды, квоталық еңбек миграциясының көлемінен 2,5-3 есе жоғары. Заңсыз еңбек мигранттарының көпшілігі Қазақстанға Өзбекстан, Қырғызстан және Тәжікстаннан келеді, осы елдермен визасыз режим бар. Дәл ақпараттың болмауы елдегі еңбек миграциясы туралы қалыпты бақылаудың жоқтығын көрсетеді.

Жыл сайын полиция көші-қон заңнамасын бұзған 80-нен 100-ге дейін шетелдіктерді анықтайды, оның ішінде шамамен үш мыңға жуығы елден шығарылып, келесі бес жылға кіруге тыйым салынады. Көптеген бұзушылықтар жұмысқа байланысты орын алады. Сонымен бірге, құқықтыұ саладан тыс жұмыс жасаған мигранттар жиі қылмыстық қол сұғушылық нысанына айналады. Бүгінгі күні мигранттарға рұқсат беру процесінде саусақ іздері мен суретке түсіру арқылы дерекқор құрылады. Бұл маңызды фактор болып табылады, олардың қатысуымен заң бұзушылықтарды уақтылы анықтауға мүмкіндік береді [41].

Тұтастай алғанда, көші-қон саясатында дамыған елдердің тәжірибесінен туындайтын иммиграцияның сапасын жақсартуға мүмкіндік беретін селективті тәсілді қолдануға ерекше назар аудару керек. Селективті тәсіл елдегі «қажетсіз» шетел азаматтарына қатысты кедергі жасауды, сондай-ақ шетелдік жұмыс күшінің талап етілген санаттарына қатысты икемді иммиграциялық саясатты қамтиды.