ШЕТЕЛ АЗАМАТТАРЫНЫҢ ҚАТЫСУЫМЕН ЕҢБЕК ҚАТЫНАСТАРЫН ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУІ

Еңбек кодексіне, ҚР «Халықтың көші-қоны туралы», «Халықты жұмыспен қамту туралы» заңдарға сәйкес, республиканың аумағында шетел азаматтарының еңбек қызметі жергілікт атқарушы органдар беретін рұқсаттардың негізінде жүзеге асырылады. Егер мемлекетаралық келісімдермен осындай тәртіп орнатылмаса, елде жұмыс істейтін шетелдіктер мен азаматтығы жоқ тұлғалар ҚР аумағынан шығарылуға жатады. Сонымен қоса, шетелдік азаматтарға заңды тұлға білімінсіз кәсіпкерлік қызметпен айналысуға жол берілмейді.

Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі біз зерттеп жатқан мәселеге жіті назар аудармайды және «Қазақстан Республикасындағы шетелдік азаматтардың құқықтық мәртебесі туралы» Заң шетелдіктердің қатысуымен еңбек қатынастарының толық бейнесін құрмайды.

Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі 8-баптың 2-тармағында қамтылған әртүрлі елдердің еңбеүі туралы заңдардағы қақтығыстарды алдын алуға қабілетті коллизиялық нормалар туралы ескертулерді қамтымайды [35].

Сыртқы еңбек көші-қонын құқықтық реттеу олардың қабылдаушы Қазақстан азаматтарының мүдделерін бұзбау және заңсыз еңбек көші-қонын болдырмау мақсатында жүзеге асырылуы тиіс, ал басқа жағынан еңбек етуші мигранттардың құқықтары бұзылмауы керек. Қазақстандық еңбек нарығын бір жағынан заңсыз көші-қондан қорғауға және еңбекші-мигранттардың құқықтарының номиналды кепілдіктерін құрметтеуге ұмтылу қазақстандық заңнаманың өзекті мәселесі болып табылады.

2019 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Қазақстанда шетелдік жұмыс күшін (ШЖК) тартуға 32 363 рұқсат әрекет етеді [36].

Қазіргі уақытта Қазақстанда шетелдік жұмыс күшін пайдаланатын 1592 жұмыс беруші бар. Бұл кәсіпорындарда шамамен 468 мың қазақстандық жұмыс істейді, бұл жалпы жұмысшылар санының 93,3% -ын құрайды.

Еңбек мигранттарының негізгі елдері Қытай - 13373 адам, Түркия - 4844, Украина - 1620, Өзбекстан - 1303, Үндістан - 1235 адам.

Ішкі еңбек нарығын қорғау үшін үкімет жыл сайын республикаға шетелдік матандарды тартуға мемлекеттік квоталар елдегі шетелдік квота белгіледі.

2018 жылға ШЖК тарту квотасы республикадағы экономикалық белсенді халыққа шаққанда 0,7% мөлшерінде белгіленеді, бұл шамамен 63,1 мың адамды құрайды [37].

Осы деректерге сүйенсек, Қазақстан Республикасының аумағында көптеген шетелдіктер жұмыс істейді және тұрады, соның салдарынан жұмыс берушілер мен жұмысшыларға қатысты мәселелер бар. Олардың арасында: шетелдіктер еңбек қатынастары саласында қандай құқықтарға ие және бұл құқықтарда Қазақстан азаматтарынан қандай айырмашылығы бар?

Шетел азаматтары Қазақстан Республикасының азаматтары сияқты жұмысқа орналасу құқықтары мен міндеттерін пайдаланады. Заңнама еңбек қатынастары саласындағы ұлттық режим қағидатын қолданудан туындайды. Осыдан кейін еңбек заңнамасының жалпы ережелері қолданылады. Еңбек шарттары мен төлеміне қатысты шетелдіктерге жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, нанымына және т.б. байланысты кемсітуге жол берілмейді. Қазақстан Республикасында шетелдік азамат шыққан елдің ұлттық заңнамасымен белгіленген еңбек қызметіне қойылатын шектеулер танылмайды. Шетелдіктерге еңбек қауіпсіздігі туралы ережелер, әйелдер мен жасөспірімдердің еңбек жағдайына қатысты арнайы ережелер қолданылып, әлеуметтік жәрдемақыларға, демалысқа құқықтары бар [29].

Қазақстандағы шетел азаматтарымен еңбек қатынастары Еңбек кодексімен, «Халықты жұмыспен қамту туралы», «Халықтың көші-қон туралы», сондай-ақ басқа заңдар мен заң актілерімен реттеледі. 2015 жылдың 1 қаңтарынан бастап Еуразиялық экономикалық одақ шеңберінде (ЕАЭО) ЕАЭО мүше-мемлекеттерінің (Ресей, Беларусь, Қазақстан) еңбек етуші мигранттарын тарту саласындағы кейбір осалдықтарды қарастыратын ЕАЭО туралы Шарттың ережелері қолданысқа енгізілді.

Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетелдіктер («тұрғылықты жері» бар адамдар) Қазақстан Республикасының азаматтары-жұмысшылары секілді жалдамалы жұмысқа тағайындалады. Дегенмен, бұл жағдайда еңбек шартының мерзімі туралы келісімге келу керек. Шетелдіктер жұмыс берушілердің осы жұмысшыларға шетелдік жұмыс күшін жалдауға рұқсат алған кезде жалданады. Кейбір кәсіптер үшін жұмысшылар өздері жұмысқа орналасуға рұқсат алады (антрополог, астроном, балерина, анимация және компьютерлік графика маманы және басқаларыҚазақстанға тартылатын шетелдік жұмыс күшінің саны квоталанады. Уәкілетті органның еңбек рұқсаттарын беруі жұмыс күшіне сұранысты қанағаттандыру ішкі еңбек нарығы есебінен қанағаттандыру мүмкін болмаған жағдайда және компания жұмысшыларының пайыздық қатынас мөлшерлемесін сақтау кезінде жүзеге асырылады. Берілген еңбек рұқсаттары басқа жұмыс берушілерге беруге жатпайды және тиісті әкімшілік-аумақтық бірлік аумағында ғана әрекет етеді (бірнеше әкімшілік-аумақтық бірлік аумағында тиісті рұқсат алған жағдайда мүмкін). Жұмыс беруші шетелдік жұмысшыны басқа әкімшілік-аумақтық бірлік аумағына күнтізбелік жылдығ 60 күнінен аспайтын мерзімге іссапарға жібере алады.

Шетелдік қызметкерлермен еңбек шарттарын жасасу мерзімдері еңбек ету туралы рұқсаттың ұзақтығынан аспауы керек. Еңбек рұқсаттары ұзарту құқығымен 1 жылдан 3 жылға дейін немесе шетел жұмысшысының санатына байланысты онсыз беріледі. Басымдық жоба бойынша еңбек рұқсаты оны жүзеге асыру мерзімі аяқталғанға дейін беріледі. Өз бетінше жұмыспен айналысуға арналған рұқсаттар 3 жылға дейін мерзімге беріліп, 2 ретке дейін ұзартылады, жалпы рұқсат мерзімі 5 жылдан аспауы керек. Еңбек рұқсаттарының әрекеттері олардың мерзімі аяқталғанда немесе оларды алып тастағанда, сондай-ақ жұмыс берушінінің қызметін тоқату/тарату кезінде тоқтатылады. Еңбек рұқсаты шетелдік жұмысшыларды еңбек рұқсаттарында көрсетілген басқа лауазымға тағайындаумен, жұмыс берушінің оларды берудегі арнайы шарттарды және/немесе кадрлардағы қазақстандық үлес шарттарын орындамаумен, сондай-ақ жұмыс берушінің өздігінен жұмыспен қамтуға рұқсат алу шеңберінде 10 күндік мерзімде уәкілетті органға хабарламау өзгерістерімен кері қайтарылуы мүмкін. Қабылдаушы компания (жұмыс беруші) шақырылған шетелдік тұлғалардың (соның ішінде, шетелдік жұмысшылардың) Қазақстан Республикасының көші-қон және өзге де заңнамасын сақтауын қамтамасыз ету міндетіне жауап береді. Осыған байланысты, қабылдаушы компания шетелдік жұмысшыларды (олардың төлқұжаттарын) уақытылы реттеуді, қайта тіркеуді, уәкілетті органдарға хабар беруді, ҚР аумағы бойынша қозғалу бойынша шектеулерді, шетелдіктің уақытылы шығуын және осы саладағы басқа да көптеген талаптарды қамтамасыз етуі қажет.

Қазақстан Республикасының заңнамасында резидент еместердің қандай да бір арнайы рұқсатынсыз жұмыс істейтін санаттары белгіленеді. Оларға, атап айтқанда, келесі шетелдік жұмысшылар жатады: ЕАЭО мүше-мемлекеттерінің азаматтары; Шетелдік заңды тұлғалардың бірінші басшылары ретінде жұмыс істейтіндер; теңіз және өзен кемелерінің, әуе, теміржол және автомобиль көлігі экипаждарының мүшелері; Қазақстанда тұратын резидент емес жеке тұлғалар; бір күнтізбелік жыл ішінде жалпы алғанда 120 күнтізбелік күннен аспайтын іскери мақсаттарда қызметтік іссапардағы иммигрант бизнесмендер. Жұмыс берушілердің осындай жұмыскерлерді жұмыс қабылдауы туралы хабарлама белгіленген үлгіге сәйкес уәкілетті органга жіберіледі [38].

Жұмыс берушілер мен жұмысшылардың қызметін реттеу ХЕҰ халықаралық конвенцияларының ережелеріне негізделеді. Жұмыс берушілер мен қызметкерлер арасындағы еңбек қатынастары нормативтік құқықтық актілердің, еңбек келісімшарттарының, ұжымдық келісімдердің ережелеріне негізделеді [39].

Осылайша, Қазақстан Республикасының халықаралық еңбек нарығына интеграциясы Қазақстан экономикасының өнімді қажеттіліктеріне, еңбек әлеуетін тиімді пайдалану қажеттілігіне байланысты. Бұл бір жағынан еңбек қатынастарын реттеудегі халықаралық тәжірибені зерделеуге және жүзеге асыруға, екінші жағынан - халықаралық еңбек нормаларын реттейтін қолданыстағы заңнамадағы кемшіліктерді анықтауға мүмкіндік береді.