Сыны мен теориялары туралы

19
Уолтонның екінші қарсылығы 
одан гөрі дәлелді және ол Гудманның 
шартты элементтерін классикалық 
ұқсастық теориясымен біріктіру жолын 
көрсетеді. Уолтон өзінің «Мимесис – 
сендіру ретінде» деген еңбегінде [22, 
364 б.] Гудманның, мысалы, Вермеерді 
Брак суретімен салыстырғанда, үлкен 
реализмді түсіндірудің қиындайтынын 
айтады [23, 35 б.]. 
Уоллхейм атап өткендей, біз 
белгіленген нысанды, (мысалы, 
мысықты) т.б. көре аламыз. Сонымен 
қатар, антропологияда да, когнитивті 
психологияда да жақында жүргізілген 
жұмыс «бейнелік бейкүнәлілік» – 
жас сәбилер немесе оқшауланған 
тайпалардың бейнелік көрсетуінде 
жергілікті жүйесі жоқ – суреттердегі 
заттардың бейнесін бірден түсіру кезінде 
ойынға рұқсат етілгеннен гөрі – ойын 
немесе сенімнің нақты тәсілдерін 
үйренуді қажет ететін есептік жазбалар 
тезірек бейімделеді деп болжайды» 
дейді Майкл Ньюелл өзінің «Бұл 
сурет дегеніміз не? Оптика, реализм, 
абстракция деген еңбегінде [24,
11-14 бб.]. Сонымен қатар, Воллхейм де, 
Флинт Шеер де атап өткендей, адамдар 
бейнелер жасау мен оларға жауап беру 
кезінде өз тақырыптарын анықтауда 
«табиғи генерацияны» көрсетеді [25, 
11-14 бб.]. Яғни, мысықтың немесе 
иттің бірнеше суретін танығаннан кейін, 
кез-келген суретті мысалы, бірден 
түсіну қиын болмайтынын Уолхейм 
қорытындылайды [1, 38 б.].
Қандай болмасын өнер шығармасы 
барлық жағдайда оған сәйкес 
материалды қабат пен құрылымға ие 
объективті өмір сүретін мәтін ретінде 
көрінуі мүмкін. Бұл мәтін қандай 
жағдайда тұрақты ілесулерімен және 
өзара байланыстарымен «пайымдауға» 
ашық болуы мүмкін бе? Музыкалық, 
әдеби, кескіндемелік мәтіндердің 
«канондық» жалғыз дара дұрыс оқылуы 
бола ма?
Демек, бейнелік-тақырыптық 
құрылым константасы әртүрлі 
шығармалар мен өнердің түрлеріндегі 
мәнді құрау константасының кепілі емес. 
Бұл шығармадағы тақырып пен идеяның 
(пафосы) сәйкес келмеушілігін байқау 
өнер теориясындағы негізгі баптардың 
бірі екеніне Р.Элдридж көп мән береді.
Феноменологиялық немесе 
субъективті теорияларда таңбаланған 
бетте көрінетін S тақырыбы көрермен 
тәжірибесімен анықталады. Сонымен, 
Роберт Хопкинс көрермен S тақырыбын 
M таңбалы бетінде көреді, егер 
белгіленген жерді қарау тәжірибесі 
кескіндеме өзінің заты ретінде 
қабылдаған нақты объектіні қарау 
тәжірибесімен ұқсаса, дейді. Атап 
айтқанда, таңбаланған бетті қарау 
кезінде де, бейнеленген нақты тұрған 
нысанды қарау кезінде де М нысандағы 
нақты объектіні оның заты ретінде 
қарастыру үшін бірдей құрылым пішінін 
көру керек (визуалды тәжірибесі 
болуы керек), бұл жерде қолданыстағы 
объектінің сыртқы пішіні – оның 
контурын әйнек тақтасында объектіден 
белгілі бір қашықтықта орналастыру 
арқылы орналастырылатын контур» 
туралы Р. Хопкинс өзінің «Сурет, бейне 
және тәжірибе» атты кітабында осылай 
тұжырымдайды [26, 53-63 бб.]. Онда жоқ 
нысандардың суреттері үшін теорияға 
түзетулер енгізу қажет, өйткені біз бір 
тектіні, мысалы, сиқырлы суретте көре 
аламыз және карикатуралар сияқты 
әдейі бұрмаланған суреттерді көріп 
түсіне аламыз. Феноменологиялық 
теориялардың артықшылығы – олар 
графикалық бейнелеу белгілі бір 
тұрғыдан туындайтынын айқын көрсетеді 
және біз S-тің М-да бейнеленгенін 

20
Central Asian J
ournal of Ar
t Studie
s V
olume 5.Issue 4. 2020
көргенде көрнекі тәжірибенің ерекше 
түрі пайда болатындығын атап көрсетеді 
[1, 39 б.].
Объективті теориялар керісінше, 
суреттер мен фотосуреттер ең алдымен 
объектілер мен олардың қасиеттері 
туралы деген пікірге негізделеді және 
суретшілер мен фотографтар қандай да 
бір жолмен психологиялық тәжірибені 
қоздыратын белгілі бір беттерді шығаруға 
тырысады деген ойға негізделген. Оның 
орнына суретшілер мен фотографтар 
бәрі қалай көрінетінін елестетеді 
немесе түсіреді. Сонымен, Джон Хайман 
S-ді М-де көруге мүмкіндік беретін 
ұқсастықтар, (а) окклюзия пішіні немесе 
контур пішіні мен саңылау түсі (нақты 
заттың тесікшесі арқылы ашылатын түс) 
арасындағы тікелей ұқсастық және (b) 
окклюзия пішіні және белгіленген бетте 
көрсетілген жергілікті түс көрерменге 
тәуелді емес» деп тұжырымдайды Джон 
Хайман [27, 76 б.]. «Объективті көз: 
Өнер теориясындағы түс, форма және 
шындық» деген монографиясфында. Бұл 
теорияның артықшылығы – суретшілер 
бізге объектіге қатысты көзқарас 
тұрғысынан дұрыс түсіну үшін көп 
жұмыс жасайтындығын баса айтады. 
Объективті теориялар үшін қиындықтар 
туындайды, алайда біз суретшілер 
өз жұмыстарын қалай жасайтынын 
қарастырамыз. Доминик Лопес пен 
Майкл Ньюелл объективті теорияларға 
қарсы болғандықтан, суретшілер 
боялған бетіндегі жергілікті түстерді 
суреттелген объектінің диафрагма 
түсіне жиі сәйкес келмейтіндігін» 
Доминик Лопес «Бейнелеу түсі: 
эстетика және когнитивтік ғылым», 
философиялық психология [28, 415 б.], 
М. Ньюэлл «Бейне дегеніміз не?» атты 
мақалаларында дәлелдеген [29,
75 б.]. Әдетте боялған беттің жарқыраған 
түстермен бірдей болуы мүмкін емес, 
өйткені олар күндізгі жарықта көрінеді, 
кез келген жағдайда суретшілер 
көбейтуге қарағанда «жарықтың, реңктің 
және қанықтылықтың арасындағы 
қатынастарға сәйкес келеді» дейді 
тағы да М. Ньюэлл [29, 75 б.]. Олар 
жарықтың белгілі бір жағдайларында 
бізге қалай қарайтындығын визуалды 
жүйелеріміздің жұмысын ескере 
отырып елестетуге тырысады 
(галереялардағы және табиғаттағы 
заттардағы суреттерден ерекшеленеді) 
Екіншіден, тіпті контурдың немесе 
окклюзияның көрінісі белгілі бір мәдени 
өзгеріске ұшырауы мүмкін (біздің 
визуалды жүйелермен белгіленген 
шекте), сондықтан нысандар қалай 
көрінетіні туралы дұрыс түсінік алудың 
әртүрлі тәсілдері бар; сондықтан кейбір 
нысандарға түсіру тұрғысынан бір 
көзқарас болмауы мүмкін. Ньюэллдің 
айтуынша, грек-рим суретшілері әдетте 
тегіс эллипсті емес, бұрышты эллипсті 
пайдаланады, оны бүгінде ыдыс-аяқ 
пен құмыралардың дөңгелек жиектерін 
сыртқы жағынан жасайды. Бұл 
суреттердің грек-римдік көрермендері 
эллипс белгілеріндегі ыдыс-аяқтар 
мен құмыралардың ерекше жиек 
беттерін бірден байқалады және біз де 
нысандарды түсіру тәсілдеріне біраз 
түзетулер енгізе аламыз» дейді зерттеуші 
Ньюэлл [29, 76 б.].
Өткен ғасырларда өнер адамды, 
әлемді табиғат деп бейнелеп, оны 
ұқсатуға тырысқандығы мәлім. Жаңашыл 
көзқараста табиғат әсем емес, оны көріп 
және сезіп тұрған адамның жаны әсем. 
Аристотельдің «ars imitator naturam» – 
«өнер табиғатқа еліктейді» атты қағидасы 
көптеген жүзжылдықтарға созылған 
өлшем болды. Дегенмен, өз жанынан 
қоспай, өлі табиғатты бейнелеу адам 
үшін адамды да, әлемді де көркейту 
емес, өнердің міндеттері өзгергеніне 

21
жоғарыда көз жеткіздік. Шындығында, 
Аристотель қағидасының мәні әлде 
қайда кең болса: «өнер де табиғат 
жолын ұстанады, табиғат жасағанды 
өнер де жасайды, яғни, табиғат тәрізді 
формалар жасайды» дегенді білдіреді. 
Бұл табиғат жасағанды қайталау емес, 
енді шығармашылықтықтың жаңа 
стратегияларын іске асыруға бет 
алыстарды елестетін сияқты. Бұл мәнді. 
Онымен қатар, өнер Аристотельде 
«техно» ars атты ұғымға ие. Ол «жасанды 
форма беруді қамтитынға» қол өнері 
де кіреді деген. Сонымен, суретшінің 
көру шындығын бейнелеуге ұмытылысы 
оның әрдайым ізденіс идеалы болып 
келгені ақиқат. Ал, енді көру шындығы 
құнды ма әлде көркем ойланды 
қымбат па? Өнерде көркейтудің қандай 
басқа тәсілдері бар? Аристотельде 
өнер мимесиспен, қайталаумен 
байланыстырылды және ол санаған 
өнердің мәні сол ерекше қайталаудың 
тарихи суреттемеден айырмашылығы, 
өнер жалпылық туралы маңызды 
болатын заттар туралы айтатындығында. 
Өнер туындысынан жасалған нақтылық –
«елес» ретінде адамды нақты 
эмоцияларды сезуге, бірақ «сахнаға 
жүгірмеуге», болып жатқан нәрсеге 
ара-қашықтық сақтауға тәуелді етеді. 
Осындай алшақтату және жинақтау 
амалы мүмкіндіктің ерекше дәрежесінде, 
болып жатқан «шынайы еместе» болады. 
Бұл өнердегі миместің сипаттамасы [30, 
82 б.]. 
Көру ақиқаты бейнелеу өнері үшін 
мағынасыз болуы мүмкін емес. Ол 
міндетті түрде адамның сыртқы және 
ішкі әлемімен үйлесе, адам болмысының 
қандай да бір шынайы нұсқасын 
көрсетуі тиіс. Тура солай белгілі бір 
философиялық және эстетикалық 
талғам-талаптарымен әрбір дәуір, әрбір 
шығармашылық иесі өзінің уақытына 
сай адамын бейнелеп, оның мәніне 
деген мінездемесін өзгертті. Күрделі 
қоғам мүдделері рухани өмірге тереңдей 
ене, жеке тұлғаға деген қызығушылық 
классикадан мұра болып қалған тұрақты 
«пластикалық» және «жалпы идеалды»
көзқарастарды жеткіліксіз деп табады. 
Тарихи реалистік бейнелеу өнерінде 
адам мәні туралы тұрақты түсінік 
нақтылана, әлеуметтік мінездеме мен 
жеке тұлғаның ерекшеліктерін бойына 
сіңіреді. Адам келбетінде оның түр-
тұрпатының дұрыстығы ғана емес, оның 
психологиялық айқындығына мән беріле, 
адамның келбеттілігі – оның ішкі жан 
дүниесі сұлулығының көрінісі арқылы 
көрсетіледі. Сұлулықтың өзгермелі 
ұғымдары орнына көркем бейнелеудің 
жаңа түрлерін әкелді [30, 83 б.]. 

жүктеу/скачать 0,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: