Синтаксистік парадигмалар
кативтік мəні семантикалық тұрғыдан бір ғана бас мүше бойында
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
Paradigma2015-1
| кативтік мəні семантикалық тұрғыдан бір ғана бас мүше бойында
болатын, грамматикалық құрылымы екінші бас мүшемен толықты- руды қажет етпейтін жай сөйлем түрін айтамыз. Бір негізді сөйлемдер бас мүшенің қай сөз табынан жасалуына қа- рай есімді жəне етістікті деп бөлінеді. Ал етістікті бір негізді сөйлемдер семантика-грамматикалық жағынан төртке бөлінеді: белгілі жақты, бел- гісіз жақты, жанама жақты, жалпылама жақты. Белгілі жақты бір негізді сөйлемдердің жасалуы: 1) бас мүше (баяндауыш / предикат) 1, 2-жақ бұйрық, қалау, шартты, кейде контекст ыңғайында ашық райлардың жекеше жəне көпше тұлғасы арқылы жасалады: – Не айтам? Ойланайын... Қабырғаммен кеңесейін (Е.Домбаев). – Балам-ай, келші, басын көтерейік... (Ғ.Мүсірепов). – Кет- сем, кетемін, батырсам, батырайын қарамды! (Д.Исабеков). – Кетіңіз- ші, өтінемін!.. Сау болыңыз!.. (Д.Исабеков). – Əй, шырағым балам, əуелі ар жағыңда əкең тұр... Сəлем бер (М.Əуезов). – Телғара! Айналайын, Телғара! Соқталдай азамат боп кетіпсің-ау! (М.Əуезов). – Жаным-ау! Адам баласысың ғой... Айтып өлтірсеңші!.. (М.Əуезов) т.б. 2) бас мүше есімшеге, -ушы тұлғалы қимыл атауына, толық мағына- лы сөздерге көмекшілердің тіркесуі арқылы жасалады: – Жаман сасық ұрыңды тапқан екенсің!.. (М.Əуезов). – Ауыздарыңнан шығарушы бол- маңдар!.. (С.Мұқанов). – Тоқтат, қаңғырған нəлет, бүлдірдің деген соң бүлдірдің! (А.Тоқмағамбетов). – Бір қимылды істеуін істедің, бірақ енді сақ бол! (Д.Исабеков) т.б. 3) бас мүше тұрақты тіркестердің өзі не солардың қатысуы арқылы жасалады: ...Ел аузына қақпақ болып көрші!.. (М.Əуезов). – Ақылдассаң, əліптің артын бағайық... (Е.Домбаев). – Саған бүгін осы үйден қара су татырсам ба!.. (Ə.Нұрпейісов). – Жанқияр молдаға ұшықтатып, дем- салдырмадық па?.. (О.Бөкеев) т.б. 4) бас мүше əртүрлі модальдік мəндерді білдіретін құрылымдардан жасалады: – ...Осында қона кетсем қайтеді? (Д.Исабеков) – өтініш. – Бұл сөздің аузыма қалай түскенін білсем неғылдейсіз! (Д.Исабеков) – жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|