Синтаксистік парадигмалар
бір негізді жалпылама жақты сөйлем деп бас мүшесі (предикат-
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
Paradigma2015-1
| бір негізді жалпылама жақты сөйлем деп бас мүшесі (предикат-
тық мүше) белгілі бір жақтық тұлғада (көбінесе – 2-жақта, кейде 1 жəне 3-жақта да) тұрғанымен, сөйлем семантикасы іс-əрекеттің үш жақтың кез келгеніне қатысы бола алатындай мағынаны білдіретін сөйлемді айтамыз. Жалпылама жақты бір негізді сөйлемнің бас мүшесі мынадай жолдар- мен жасалады: 1) бас мүшесі дара жəне күрделі етістіктердің 2-жақтық ашық райлы тұлғада келуі арқылы: ...Ол кезде партия-сартияңды кім білген, атын күнде естіп отырсаң да, затына түсінбейсің (Ғ.Мүсірепов). ...Бірақ қай жақтағы бір боқмұрынның алдында білмеймін деп қалай кішірейе қояр- сың (С.Асылбеков). 2) бас мүшесі түйдекті жəне тұрақты тіркестер мен есімдерге «де», «бол» көмекшілерінің тіркесуі арқылы: ...Күйіп бара жатсаң қалай сы- пайы боларсың (Д. Исабеков). ...Бұл не деген опасы жоқ өлім десеңізші (О.Бөкеев). ...Топ ішінен жалғыз сені жау алар деймісің (Д.Исабеков). 3) бас мүшесі 2-жақтық бұйрық райлы етістіктің дара, күрделі түр- лерінен: ...Бүгін сағы сынды деп, жақыныңды басынба (Қаз дауысты Қазыбек). Айтпас жерде тіліңді тарт (Мақал). – О, шіркін балалықты қойсайшы (Д.Исабеков). Ал осыдан кейін мықты болсаң тырыспай көр! (С.Асылбеков). 4) бас мүшесі қалау райының 2-жағынан: ...Осы бір таза ауаны кеу- деңді толтыра жұта бергің келеді (Ə.Сəрсенбаев). Біздің ауылда жетінші кластан əрі қарай жоқ, «ілім» қусаң, Арысқа баруың керек (Д.Исабеков). 5) бас мүшесі 1-жақтық тұлғада келген мақал-мəтелдер мен афоризмдер: Қысыла-қысыла қыз болдым (Мақал). Ауру емес, жын емес, мінезді қайтіп жазамыз (Мақал). Онға келдім – ойнадым, қызығына тоймадым. Жиыр- маға келдім – бойладым, онда да балалықты қоймадым... (Жетес би). 6) мақал-мəтелдер мен афоризмдер 3-жақтық тұлғада да жалпылық мағына білдіреді: Көре-көре көсем болады (боламын, боласың), сөй- лей-сөйлей шешен болады (боламын, боласың) т.б. Мұндай үш жақта да қолданылу мүмкіндігі бар бір негізді сөйлем түрі жалпылама жақты сөйлем болады. Ал осы тұлғада келген кей мақал-мəтелдерді үш жақта да қолдануға болмайды, олар белгісіз жақты бір негізді сөйлемге жатады. Мысалы: Елде болса, ерінге тиеді, ауылда болса, ауызға тиеді. Əкесі өлгенді де естіртеді т.б. Қазақ тілінде осы сияқты бас мүшесі 3-жақтық тұлғада келіп белгісіз жақтық мағынада қолданылатын, яғни жақты білдіретін арнайы сөздің сөйлем семантикасы үшін мəні болмайтын, тек орындалған істі ғана ба- яндау мақсаты болған сөйлемдер біршама кездеседі. Ондай сөйлемдерге жоғарыда аталған мақал-мəтелдерден басқа Жиылыста Омбы мен Қы- зылжарды большевик билеп алғанын хабарлады (Ғ.Мүсірепов), Бүгінгі шыққан ауылымызды «Ерекең ауылы» дейді деген тəрізді сөйлемдер жа- тады. Сонымен, бас мүшесі 3-жақтық тұлғада берілгенімен, іс-əрекет- жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|