Синтаксистік парадигмалар
қалуға мүмкін емес еді
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
Paradigma2015-1
- Бұл бет үшін навигация:
- Боқты соғарсың!
- Мыналар сені тыныш жатқы
| қалуға мүмкін емес еді (С.Көбеев). Мұндай екі нəрсені бірдей болады
деп айтуға мүмкін емес (Абай). ...Науқасы да бұрынғыдан жақсы емес (Қ.Жұмаділов). 3) «жоқ» модаль мəнді көмекшінің -ған, -ген тұлғалы есімшелерге, кісі аттарынан не жіктеу есімдіктерінен болған баяндауыштарға тірке- суі жəне тұрақты тіркестен жасалған баяндауыштар құрамында келуі арқылы болымсыз сөйлемдер жасалады: Ас үстінде артық сөз болған жоқ (Ə.Тарази). Шалдың əлі де жағы семген жоқ (Қ.Жұмаділов). Ба- сында көш адамдарына көз салған – олар жоқ еді (М.Əуезов). 4) «жоқ» сөзінің бір негізді жанама жақты сөйлем баяндауыштары- ның құрамындағы керек, қажет, жай, шама, жөн, тұр, рет тəрізді компонентіне тіркесуі арқылы осы сөйлемнің болымсыз түрі жасалады: Енді ұйықтаудың жөні жоқ (Ə.Тарази). Бектайдың қозғалар түрі жоқ (М.Иманжанов). Шалдың шаршағаны сонша, орнынан тұруға шамасы жоқ (Қ.Жұмаділов). ІV. Сөйлесім барысында форма мен мазмұнның сəйкес келе бермей- тіні ғылымда дəлелденген. Мұндайда интонацияның əсерінен болатын экспрессивтік-эмоционалдық құбылыстардың əсерінен болымды сөй- лемдердің өзі болымсыздық мағынада да айтыла береді. Мұндай сөйлем- дердің жасалуының бірнеше жолы бар: 1) баяндауыштар -ма, -ме сұраулық шылауы тіркескен болымды сөз- дер немесе диалогты риторикалық сұраулы сөйлемдерде не, кім, қайда, қайдан тəрізді сұрау есімдіктерінің қатысуы арқылы болымсыз сөйлем- дер жасалады: Бəрінен бұрын мынау тағдырдың тырнағынан арашалап алу оның қолынан келер ме? (Н.Ораз). – Ойбай, бізде не қауқар бар? (М.Əуезов). – Ал енді сен тынық, біраздан соң хабарласармын, – деді. – Тынығу қайда? (С.Мұқанов). 2) Мұндай болымсыздық мəн бас мүше құрамы керек, қажет модаль сөздері мен кейбір есім сөздерге сұрау есімдіктер мен сұраулық шылау- дың тіркесуі арқылы жасалған жанама жақты бір негізді сөйлемдерде де болады: – Саған ел билеудің керегі қанша? (М.Əуезов).– Онда бұл қипа- лақтаудың не орны бар? (Ғ.Мүсірепов). 3) Болымсыздық мəн айрықша интонациямен айтылған лепті, бұй- рықты сөйлемдерде де болады. Интонация ерекшелігіне қарай бұл сөй- лемдер бір негізді де, екі негізді де бола береді: – Соқ дүрені! Өзіне де соқ 138 139 Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар І бөлім. Дəстүрлі синтаксистік парадигмалар бұл иттің! – деп ақырып жіберді. Сол кезде Құнанбайдың қақ қасынан қатты ашулы айғай шықты. – Боқты соғарсың! – деп, саңқ еткен Бай- сал еді (М.Əуезов). – Барып жатшы, өзің ауырып отырсың ғой, – дейді жолдасын мүсіркеген екінші келіншек. – Мыналар сені тыныш жатқы- жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|