Пайдаланылған əдебиеттер тізімі

12
13
Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар
І бөлім. Дəстүрлі синтаксистік парадигмалар
1. СӨЗ ТІРКЕСІ ПАРАДИГМАСЫ
1.1 Сөз тіркесінің синтаксисі туралы
Сөз тіркесі қазақ тілі синтаксисінің жеке өзіндік парадигмасы ретінде 
бірден орныға қойған жоқ. 
Сөз тіркесіне қатысты құбылыстар ХХ ғасырдың басында сөйлем ая-
сында сөз етілген екен. А.Байтұрсынұлының «Тіл-құралында» сөздердің 
тізбегі сөйлем болып танылу үшін сөздердің «басын құрап, біріне-бірінің 
қырын келтіріп, қиындастыру» туралы ескертсе [1, 157 б.], «Əдебиет та-
нытқышында»  сөз  дұрыстығы  шарттарының  ішінде  сөз  тіркесінің  заң-
дылықтарына келетін мынадай бір екі жайтты көрсетеді:
1. сөздердің тұлғасын, мағынасын өзгертетін түрлі жалғау, жұрнақ, жал-
ғаулық сияқты нəрселерді жақсы біліп, əрқайсысын өз орнына тұтыну;
2. сөйлем ішіндегі сөзді дұрыс септеп, дұрыс көптеп, дұрыс ымыра-
ластыру [1, 255 б].
Қ.Жұбановтың  «Қазақ  тілі  грамматикасындағы»  сөйлемдегі  «Сөз 
қиыны», сөйлемдегі «Сөздің тура күйі мен бұрма күйі», сөйлемдегі «Же-
тек  сөз  бен  жетекші  сөз»  дейтін  тармақтарда  айтылатын  заңдылықтар 
осы күні сөз тіркесі шегіндегі заңдылықтар ретінде қаралып жүр [2, 41-
45 бб.].
1955 жылы академик В.В.Виноградов КСРО Ғылым академиясының 
Тіл білімі институтының директоры ретінде тілді зерттеу бағдарламасын 
түзіп ұсынды, онда сөз тіркесі синтаксистің жекеше саласы ретінде қара-
луы көрсетілген. Осыдан жəне ғалымның басқа еңбектерiнен бастап сөз 
тiркесi синтаксисi синтаксистiң негiзгi бiр жеке нысаны ретiнде қарала 
бастады да, сол кезден осы күнге дейiнгi постсоветтік кеңістікте синтак-
систiң басты нысаны ретiнде сөз тiркесi жəне сөйлем негiзгi бағыт болып 
отыр [3].
Қазақ тіл білімінде сөз тіркесін синтаксистің бір саласы ретінде ор-
нықтырған М.Балақаевтың зерттеулері болды [4]. Қазақтың классик тіл-
танушысының бұл бағыттағы зерттеулері қазақ тіл білімі үшін ғана емес, 
сол  кездегі  түркі  тілі  грамматикасында  сөз  тіркесін  алғаш  рет  арнайы 
түрде іргелі деңгейде қарастырған ізашар еңбек ретінде бағаланып, басқа 
түркі тілдерінің синтаксисінен сөз тіркесінің орын алуына қатты ықпал 
етті. М.Балақаев осы күні сөз тіркесі синтаксисінің нысаны ретінде қара-
лып жүрген ұғымдар мен санаттардың сипаттарын ашып берді.
Мұнан соң осы дəстүрмен сөз тіркесі туралы ілімді Р.Əміров, М.Серға-
лиев, Т.Сайрамбаев, Ə.Аблақов т.б. дамытты [5; 6; 7; 8].
Синтаксистің зерттеу нысанын нақтылау жөнінде жалпы тіл білімінде 
əлі де бірізділік жоқ. Тілдің синтаксистік құрылысын зерттеушілер бұның 
(синтаксистің) нысаны ретінде үш тұрғыны алға тартады. Олардың бірі 
тек сөз тіркесін ғана зерттеуді бағдар етсе, екіншісі синтаксистің «алтын 
діңгегі» сөйлем ғана деп таниды, ал үшіншісі қарым-қатынастың құра-
лы ретінде мəтінді (тексті) ғана көреді. Бұлардың алғашқы тобы сөйлем 
болу үшін оның компоненттері – сөздер бір-бірімен тіркесіп, байланы-
сып тұру қажеттілігін арқа тұтады да, сөйлемнің қай түрі де болсын (жай, 
құрмалас) сөз тіркесінің бір түрі деп қарайды. Ал синтаксистің зерттеу 
нысаны сөйлем деп қана қарайтындар сөйлемді құрастырушы сыңарлар 
сөздер емес, олардың тіркесі емес, сөйлем мүшелері, сөз тіркесінің өзіне 
сөйлем арқылы ғана келуіміз керек, тіпті, сөздердің өзіне сөйлем арқылы 
ғана  келуіміз  керек,  ал  сөздердің  тіркесуін  қуалау  морфологияның  ісі 
деп есептейді. Ал мəтінді қолдаушылар, біз сөйлегенде, қарым-қатынас 
жасағанда мəтінді ғана қолданамыз, сондықтан синтаксистің бірден-бір 
нысаны  мəтін  болуы  керек  деп  санайды.  Аталмыш  үш  құбылыстың  да 
тілде бар екеніне дау жоқ, мəселе сындарлы пікірде. Сондықтан біз осы 
үш  бағытты  да  жоққа  шығармай,  əрқайсысының  синтаксистегі  орнын 
тағайындап беруге тиіспіз. Бұл аталған үш деңгейде де өзіндік құрылым 
бар. Ал осы құрылымды жанды сипатқа келтіруде олардың əрқайсысы-
ның қызметі əр басқа.
«Синтаксистің зерттеу нысаны тек сөз тіркесі ғана болу керек» дейтін 
тұрғы өміршең емес екенін тіл ғылымының даму барысы дəлелдеді.
Сөз жоқ, адамзаттың ойлауы тарихи тұрғыдан қарапайымнан күрделі-
ге қарай дамып отырған. Яғни ойлау ұғымынан басталып, сол ұғымдарды 
тіркестірумен жалғасады. Міне, сондықтан да сөз тіркесі – синтаксистік 
құрылыстың дамуы мен қалыптасуындағы бір кезең. Қазақ тілі синтак-
сисінің  маманы  Р.С.Əміров: «Синтаксис  (тілдің  синтаксистік  құрылы-
сы) – ойды білдірудің амалы, формасы. Бірақ сонымен бірге өзі де ойлау 
жұмысының,  рухани  ізденістің  нəтижесі.  Ол – əр  халықтың  ғасырлар 
бойғы  үздіксіз  ізденісі,  жетілдіруге  талпыну  нəтижесінде  қалыптасқан. 
Халықтардың тілдерін, ол тілдердің синтаксистік құрылысын салыстыру 
бұның құрылу, қалыптасу процесінің күрделі, қиын жолдардан өткенін 
байқатады.  Сондықтан  да  біз  тілді,  соның  ішінде  оның  синтаксистік 
құрылысын халықтың, халқымыздың мəдениетінің, мəдени табысының 
бір саласы деп санаймыз» – дейді [5, 8-9 бб.].
Сөз  бен  сөзді  тіркестіру  синтаксистік  құрылыстың  алғашқы  ұясы 
екеніне дау айтуға болмайды. Сөз тіркесі – синтаксистік құбылыстарды 
қозғаушы нүкте (Бұл жерде сөз формаларын шартты түрде морфология 
еншісіне  беріп  отырмыз.  Алайда  сөз  формаларының  қызметі  синтак-
систік екенін есте ұстауымыз керек – Ж.Ж.). Дей тұрғанмен сөз тіркесін 
синтаксистің  бірден-бір  нысанына  жатқызып,  сөйлемнің  өзін  предика-

14
15
Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар
І бөлім. Дəстүрлі синтаксистік парадигмалар
тивтік сөз тіркесі ғана деп есептейтіндер ойлаудың келесі баспалдағы –
пайымдауды  дəйім  ескере  бермейтін  сияқты.  Өйткені  олар  үшін  басты 
тірек – синтаксистік құрылым (структура). Сондықтан да олар сөйлемді 
предикативтік сөз тіркесінен басқа ештеңе де емес деп түсінеді. Мəселен, 
түркі тіл білімінің білгірі А.П.Поцелуевский сөз тіркестерін детермина-
тивті, салалас, сабақтас жəне сөйлем деп төрт түрге бөледі [9, 51 б.]. Сон-
дай-ақ келесі бір түркітанушы Е.И.Убрятова бұдан да тереңдейді. Ол сөз 
тіркесін «тұтас мəнді бірлік» (целостная смысловая единица) деп танып, 
сөз тіркестерін предикативті жəне предикативті емес деп бөледі де, жай 
сөйлем түгілі құрмалас сөйлемнің өзі де сөз тіркесі болатынын айтады 
[10, 82 б.].
В.А.Звягинцев  сөз  тіркесін  сөздердің  бірлесуі  (соединение  слов) 
ретінде  түсіну  тіпті  дұрыс  емес,  сөз  тіркесі  сөздердің  бірлесуі  арқылы 
түзілген  де  емес,  сөйлемді  мүшелеудің  (членение,  сегментирование) 
нəтижесі болғанда ғана сөз тіркесі бола алатынын айтады [11, 92 б.].
Сонымен, біздің пайымдауымызша, сөз тіркесі – синтаксистің бастап-
қы  негізгі,  қозғаушы  тетігі.  Сөз  тіркесін  қазақ  тіл  білімінде,  сондай-ақ 
жалпы тіл білімінде де, сөйлемнің шикізаты (материалы) ретінде түсін-
діріп жүр. Дəлел үшін үлгі ретінде небəрі екі-ақ дəйек келтірейік:
1. «Сөздер өзара тіркесу арқылы сөйлем құрамына енеді. Сондықтан 
сөз тіркестері – сөйлемнің шоғырланған материалдары» [12, 8 б.];
2. «Сөз  тіркесінің  де,  сөйлемнің  де  лексикалық-грамматикалық  эле-
менті – сөз. Оның өзгеруі, басқа сөзбен байланысып жұмсалуы сөйлемде 
(контексте) ғана анықталады. Синтаксистік сөз тіркесі де сөйлем арқылы 
белгіленеді. Бұл, жеке сөздер мен тұрақты сөз тіркестері сияқты сөйлем 
құраудың  материалы  болады  (Контекске  сүйенсек,  бұл  жерде  сөз  тір-
кесінің контексі – сөйлем. –Ж.Ж.)» [13, 6 б.].
Біздің ұғуымызша, сөз тіркесі – шикізат қана, сөйлемнің материалы 
ғана  емес,  өзінің  байланысу  түрлері  мен  тəсілдері  арқылы  сөйлемнің
ғана емес, орамды тілдің (связная речь) ой жалғастыру мақсатында да-
йындалған құрылымдық тетігі.
Қазақ  тіл  білімінде,  сондай-ақ  совет  тіл  білімінде  де,  сөз  тіркесін 
дербес,  тіпті,  тиянақты  бірлік  ретінде  қарайтын  нышан  бар.  Айта  кету 
керек,  біздің  түсінуімізше,  сөз  тіркесі  қазақ  тіл  біліміне  дербес,  бірлік 
ретінде совет дəуірінде, азды-көпті субъективті себеппен, атап айтқанда, 
В.В.Виноградовтың беделімен кірді. Бұлай дейтініміз оған дейінгі логи-
калық-грамматикалық бағыт ұғым мен пайымдау категориялары мен тіл 
категорияларының байланысын біліп еді. Дегенмен сөздердің тіркесуінің 
əбден заңды құбылыс екеніне күмəн жоқ.
Біздің тұжырымдауымызша, сөз тіркесінде (тіпті, сөйлемде де) дер-
бестік бола бермейді, дəлірек айтсақ жоқ. Өйткені сөз тіркесі өз бетімен 
коммуникацияға жанама, көмекшілік қызмет жасайды. Бұны тіл айғақта-
ры айқын дəлелдеп отыр. Орыс тілі функционалдық синтаксисін зерттеу-
ші Г.А.Золотова коммуникативтік бірлікке қарай синтаксистік функция-
лардың үш типін ұсынады:
І. синтаксистік бірліктер дербес қызмет етеді;
ІІ. синтаксистік бірліктер коммуникативтік бірліктердің конструкция-
лық бөлігі ретінде қызмет етеді;
ІІІ. синтаксистік бірліктер конструкциялық бөліктің бағыныңқы сы-
ңары ретінде қызмет етеді [14, 11 б.].
Байқап  отырғанымыздай,  осындағы  екі  функцияны  сөз  тіркестері 
атқара алады. Сөз тіркесі – орнықты емес, сөйлеу процесіндегі жылжы-
малы,  керегі  мен  сəтіне  қарай  қолданылатын  құбылыс. (Бұл  жерде  біз 
тіркесудің тəсілдері мен түрлерін еске алып отырамыз. Ал бұлар сөз тір-
кесінің  негізі  ғой).  Сондықтан  «сөз  тіркесі  дегенде  статикалық  заттық 
ұғымды емес, динамикалық процесті еске алуымыз керек. Сөз тіркесінің 
коммуникативтік мəні осы тұста.
Ал сөйлемді «предикативті сөз тіркесі» дегенде оны коммуникативті 
бірлік ретінде емес, тек құрылымдық қана бірлік деп түсінуіміз керек.
Сонымен,  қазақ  тілі  синтаксисінде  тіркескен  сөздерді  сөз  тіркесі
деп тану үшін бірнеше шарт-талап қойылатын болды. Соларға тоқтала-
йық.
1. Сөз тіркесі деген ұғымға сөздердің тіркесі емес сөз пішіндерінің 

жүктеу/скачать 2,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: