Синтаксистік парадигмалар
Шарт мəнді құрмалас сөйлемдер
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
| Шарт мəнді құрмалас сөйлемдер. Өзара шарттастықтың негізі – құ-
былыстар арасындағы ішкі байланыс. Əлдебір құбылыстың орын алуына немесе орындалуына белгілі бір шарт, жағдай қажет болады. Бұл қатынас- тың тілдік көрінісі – шарт мəнді сөйлемдер. Мұндай сөйлемдер «құбылыс- тың жүзеге асырылу шарты – құбылыстың жүзеге асу үдерісі» немесе «шарт-нəтиже» құрылымында келетіндіктен, əдетте, күрделі құрылымда, құрмалас сөйлем аясында қарастырылады. Шарт мəнді құрмаластар деп аталатын бұл сөйлемдердің бір компонентінде екінші компонентте жүзе- ге асуға тиіс əрекеттің шарты беріледі. Көп жағдайда мерзім жағынан қос компоненттегі оқиға бір мезгілде орындалады не шарт мəнді компонент сəл бұрынырақ орындалған уақыт шегін көрсетеді. Қазақ тіл білімінде шартты бағыныңқылар біршама қарастырылға- нымен, шартты салаластар мəселесі кезінде Қ.Жұбанов шарт-жағдай са- лалас деп көрсетсе де, біраз жылдар бойы құрмалас сөйлем синтаксисін зерттеушілер назарынан тыс қалып келді. Салаластың бұл түрі тек соңғы жылдары қарастырыла бастады. Шарт мəнді құрмаластардың бұл екі түрі жөнінде Қ.Есенов: «Құрмалас сөйлемнің салалас түрі мен сабақтас түрі мағыналық жағынан көбінесе бір-бірімен үйлесіп жатады. Екеуінде де мезгіл, себеп, қарсылықты тəріздес түрлері орын алады. Сол тəріздес шарттылық мəніндегі сөйлемдер салалас пен сабақтас құрмаластардан да кездесіп отырады. Бұндағы айырмашылық – байланысу амалында ғана», – дейді [8, 37 б.]. Диалектика санаттары тұрғысынан алсақ, шарт санаты себеп сана- тымен тығыз байланыста болады. Бұл жөнінде А.П.Комаров себеп жəне шарт санаттарының қарым-қатынасы диалектикалық сипатта болатын- дығын, шарттың себеп болу, себептің шарт болу мүмкіндігінің мол- дығын, себеп дегеннің өзі əрқашан да белгілі бір дəрежедегі шарт екен- дігін айтады [80, 31 б.]. Себеп жəне шарт мəнді сөйлемдердің айырмашылығы туралы Т.П.Шу- бина: «Шартты жəне себепті сөйлемдердің айырмашылығы сонда, шарт- ты сөйлемдер баламалылықты, екі мүмкіндіктің бірін таңдауды көрсетсе, себепті сөйлемдерде ондай таңдау, баламалылық болмайды», – дейді [77, 75 б.]. Бұған сөйлем компоненттеріндегі шақтық айырмашылықтарды қосуға болар еді. Себеп мəнді сөйлем компоненттерінде шақтық сəй- кестік (мысалы: өткен шақ-өткен шақ) болса, шарт мəнді сөйлемдерде көп жағдайда екінші компонент бірінші компоненттен кейін орындалар істі білдіреді, дəлірек айтсақ, келер шақ формасында тұрады. Себеп жəне шарт мəнді сөйлемдердің байланыстылығын төмендегі кестеден көруге болады (5-кесте). 5-кесте – Себеп жəне шарт мəнді сөйлемдер Себеп мəнді сөйлемдер Шарт мəнді сөйлемдер 1) Шешесі тағы екі-үш бауырсақ беріп еді, басқалары қаспақ тұмсық- қа көздерін аларта қарады (Ғ.Мұста- фин). 2) Кісі көп екен, канал тез бітер. 3) Жаны жайсаң, жүрегі жомарт де- меуші адам кездескендіктен, бұл кітап жазылған күйде шаң басып, ар- хивымда қалмады. 1) Егер шешесі тағы екі-үш бауырсақ берсе, басқалары қаспақ тұмсыққа көздерін аларта қарайды. 2) Кісі көп болса, канал тез бітер (С.Мұқанов). 3) Егер жаны жайсаң, жүрегі жомарт демеуші адам кездеспесе, бұл кітап та жазылған күйде шаң басып, архи- вымда қалатын еді (Ə.Нұршайықов). Бұдан байқағанымыздай, себеп мəнді сөйлем компоненттері арасында шақтық сəйкестік бар, ал шарт мəнді құрмалас компоненттері арасында мұндай сəйкестік жоқ. Ауызекі тілде шарттық қатынастарды білдіретін салалас құрмалас сөйлем түрлері молынан кездесетіндігін профессор Р.Əмірдің еңбектері дəйектей түседі. Ғалым компоненттер арасындағы шартты қатынасты орнату бірінші сөйлемнің баяндауыш формасы арқылы жүзеге асатын- дығын айта келіп, оның төмендегідей жасалу жолдарын көрсетеді: 1) Жедел өткен шақ етістігіне бар ғой элементін қосу арқылы; 2) Айтатыны бар, айтары бар баяндауыш формалары арқылы жаса- лады; 258 259 Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар І бөлім. Дəстүрлі синтаксистік парадигмалар 3) Жедел өткен шақ+ екен 4) өткен шақ етістігі + ба, бе, ма, ме (айттым ба); 5) бұйрық рай формасындағы етістік баяндауышы (-сыншы, / - сінші) [81, 52-54 бб.]. Төмендегі шарт мəнді сөйлемдердің баяндауыш формалары əртүрлі. Туысыңа қатты сөз айттың бар ғой, ертең бетін көруден қаласың. Демек, тарихи жадының тар шеңберiнде қалсақ, ұлт ретiнде жақ- сылыққа жолықпаймыз. Ал оны ұмытсақ, рухани мəңгүртке айналуымыз ғажап емес. Мiне, осындай ес жиғызар, ертеңiңдi ойлатар принциптер болмаса, көрген, түйгенi көп бұл дала «ауыл академиясы» деп атанбас та едi ғой (Ш.Айтматов). Сəрсенбай əулиеге құран шығартсам, адам қалпыңа келер ме едің, құлыным (Д.Досжан). Ертең ертелеп өзіме кел, осында кеңседе бір тəуір қызметке қоямын. Шарт мəнді сөйлемдердегі компоненттер арасындағы мағыналық қа- тынас төмендегіше көрінеді: 1) шарт – орындалатын нəтиже; 2) шарт – орындалмаған нəтиже (қимыл-əрекет); 3) шарт – орындалу-орындалмауы белгісіз нəтиже (қимыл-əрекет). Бұл мағыналық қатынас барлық тілдерде де бар. Осыған орай, шарт мəнді сөйлемдерді, оның ішінде шартты бағыныңқыны мағыналық жақтан кейбір зерттеулерде үш түрге (реалды, ирреалды, болжалды) ажыратылса, ендi бiрде екiге бөлiп (реалды, ирреалды) қарастырады. Біздіңше, құрмаластарды таптастыруда кездесетін мұндай ала-құлалық тағы да ұстанымның нақтыланбауынан деп санаймыз. Олай болатын се- бебі, сөйлемді реалды, ирреалды деп бөлу семантикалық ұстанымға не- гізделсе, болжау – модальдік санатының көрсеткіші. Сондықтан болжал- ды (оппозициясы – нақты) сөйлемдер – сөйлемнің модальдік сипатына қарай бөлінетін түрі. Адамзат болжауды оқиғаның жүзеге асу-аспауына қарай жасайды. Сондықтан тіліміздегі болжалды сөйлемдерді ішкі се- мантикалық ерекшелігіне қарай реалды болжалды, ирреалды болжалды сөйлемдер деп бөлген дұрыс деп санаймыз. Реалды шарт мəнді сөйлемдерде хабарланған оқиғаның мазмұнынан iс-əрекеттiң орындалғаны не орындалатыны белгiлi болып тұрады. Шартқа негiзделген оқиғаға нəтиженiң болмысы қайшы келмейдi. Мыса- лы: Еңбек етсең ерiнбей, тояды қарның тiленбей (Абай). Əйелің жақсы болса, қонағың мен үйіңнің тұрағы. – Жиен, біздің ауылға жүр, ат-ша- паның дайын («Ел аузынан»). Ирреалды шарт бағыныңқыда шартқа негiзделген оқиғаның нəтиже- сi iс жүзiнде жүзеге аспайды. Мысалы: Шыныңды айтқаныңда, жазаң да жеңілдеген болар еді. Шарт бағыныңқының бұл түрлері өзге де түркі тілдерінде кездеседі. Мысалы: алтай тілінде: Билген болзом, тийбес едим (С.Сурзаков) ‘Біл- ген болсам, тимес едім - Если бы (я) знал, не трогал бы’. Өзбек тілінде:- Нима қилсинки, ёнида қора чақа йуқ (Ойбек Навоий) - ‘Что ему делать, если у него нет денег’. Болжалды шарт мəнді сөйлемде шарттың көрiнiсi реалды берiледi де, оның орындалу не орындалмау нəтижесi ықтимал, болжал түрiнде берiледi. Мысалы: Бар да, соларға қосыл, батырдың ұрпағына олардың жүректері дауаламайтын шығар – ирреалды болжалды шарт мəнді сөй- лем. жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|