Коммуникативтік сөйлеу типтерін (мəтіндегі баяндау түрлерін)

444
445
Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар
ІІ бөлім. Коммуникативтік парадигмалар
лып келіп, көп ретте сөйлеу (жазу) кезімен сəйкес келе бермейді. Осы 
шақтық, өткен шақтық, келер шақтық мағыналар осы есептеу мезгілі-
не  байланысты  есептелінеді.  Ал  есептеу  мезгілі  дегеніміз – сөйлеуде 
сөйлеушінің  оқиғаларды  солардың  өздеріне  қатысты  түрде  қабылдап 
жаңғыртуын  таңдаған  мезгілі.  Сөйлеуші  не  оқиғалардың  ішінде  ор-
наласады да, оқиғаны қабылдап беру кезі (сөйлеу кезі) мен оқиға кезі 
сəйкеседі. Бұл жағдайда сол оқиғалардың болу кезін əңгімелеуші есеп-
теу мезгілі ретінде алып сөйлейді. Немесе автор оқиғаларды «бақылау 
мекенін»  оқиғалардың  соңынан  орналастырады  да,  оқиғаларды  өткен
шақпен береді. Не «бақылау мекенін» оқиғалардың алдынан орналас-
тырады  да,  келер  шақпен  береді.  Соңғысы  фантастикалық  шығарма-
ларда кейіпкерлердің ой, қиялын бергенде болмаса, реалистік туынды-
ларда кездеспейді. Сөйлеу кезі мен есептеу мезгілінің сəйкес келуі тұр-
мыстық ауызекі сөйлеулерде ғана кездеседі. Ал жазба əңгімелеулерде 
оқиға кезі мен сөйлеу кезі аралығында табиғи айырмашылық болады. 
Жазуда қабылдау мезгілін, есептеу мезгілін оқиға бойымен жылжытып 
отырады да, керек жерінде сөйлеуші (жазушы) тоқтай қояды. Сөйлеуші 
(жазушы) оқиғаны осы шақта бергісі келсе, көз алдында өтіп жатқандай 
көрсетеді. Сөйтіп, сөйлеу мезгілі мен есептеу мезгілін ажырату ауызша 
диалог пен жазбаша-монолог сөйлеулердің ерекше белгілерін ажырата-
ды. Бұл – бір мəселе. 
Екіншіден, есептеу мезгіліне қатысты алғанда, етістік формаларының 
шақтық мағынасы екі топты құрайды: біріншісінде шақ формаларының 
бірін қолдану есептеу мезгіліне байланысты болады (соған қатысты не 
осы шақтық, не өткен шақтық, не келер шақтық мағыналардың бірін бе-
реді); екіншісінде шақ формаларын қолдану есептеу мезгіліне қатыссыз, 
байланыссыз болады, сондықтан жоғарыдағы үш шақтық мағыналардың 
бірін  де  бермейді,  алайда  модальдік-экспрессивтік  бояуларға  ие  болып 
келеді. Мысалы: Көп жасаған емес, көп көрген біледі. Ит үреді, керуен 
көшеді.  Бұл  сөйлемдердің  нақтылы  шақтық  мағынасы  етістіктің  келер 
шақ тұлғасымен байланысты емес. 
Бұдан шығатын қорытынды: бірінші жəне екінші топтағы етістік фор-
маларының рөлі мəтінді құруда бірдей емес. 
Сонымен бірге, бірінші топты құрайтын, есептеу мезгілімен байланыс-
ты болып келетін етістік формалары да шақтық ерекшеліктеріне байла-
нысты жазба мəтіннің əртүрлі типтерін құрайды. 
Көркем  шығарманың  құрылымында  етістіктің  шақ  формаларының 
композициялық-синтаксистік рөлі туралы В.В.Виноградовтың айтқанда-
ры  бар.  Олардың  баяндауды  ұйымдастырып,  өрістетудегі  қызметі  көр-
сетіледі. 
Өткен  шақ  етістіктің  қимылдың  аяқталуын  білдіретін  түрінде  өте 
жылдам  өтетіні  туралы  В.В.Виноградов  былай  дейді: «Алайда  қимыл-
дың  жедел  аяқталуын  білдіретін  өткен  шақтағы  етістіктердің  бірыңғай 
тізбегі кеңістікті білдіруде жеткіліксіз болады. Солар арқылы берілетін 
баяндаудың бірізді құрылымына ауыспалы өткен шақ формалары жаңа-
лық енгізеді. Баяндаудағы кеңістіктің созылуын нақ осы формалар жүр-
гізеді. Ауыспалы өткен шақ формалары оқиғаларды бір мезгілдік ендікте 
орналастыра отырып, өткен істі еркін кеңістікте береді» [9, 137 б.].
Қимылдың  əртүрлі  өту  сипатын  талдай  келіп,  В.В.Виноградов  мы-
надай қорытынды жасайды: «Өткен шақтың жедел жəне ауыспалы (со-
зылыңқы)  формаларының  бір-бірін  ауыстырып,  əртүрлі  стилистикалық 
вариацияларда келуі арқылы сюжет дамуының ырғағы, яғни баяндаудың 
сипаты  белгіленеді.  Сөйтіп,  синтаксис  сюжет  дамуының  мағыналық 
жағын анықтайды» [9, 135 б.]. 
Г.А.Золотова  осы  ізбен  Л.Н.Толстойдың  «Піл»  əңгімесін  талдайды: 
«Етістіктің  өткен  шағының  аяқталмаған  көрінісі  оқиғаны  жалпы  өткен 
уақытқа  апарып  тастайды  жəне  оған  оқиғалық  мағынадан  гөрі,  сипат-
тамалық мəн береді. Келесі сөйлемде ғана іс-қимыл жүзеге асып, оқиға 
басталады: «Бірде піл ашуланды да, иесінің аяғын таптады».
Осы сөйлемнен, осы кезден бастап нағыз сюжеттік мезгіл басталады. 
Етістіктің өткен шағының аяқталған көрінісімен берілетін іс-қимыл ке-
зекпен  бірін-бірі  ауыстыра  отырып,  баяндауды  шешілуіне  алып  келеді: 

жүктеу/скачать 2,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: