Содержание № Название статьи Стр

 
185 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане»
которая      себя  уважает,  заботится,  как  бы  ей  облегчить  родителей,  как  бы  самой  деньги 
зарабатывать.  Юлия  Пастрана,  или  как  ее  там,  с  двух  лет  сама  родителей  содержала  и 
родственникам помогала». 
Девушка,  не  замечая  алогизма  речи  матери  («Юлия  Пастрана (…) с  двух  лет  сама 
родителей содержала…») развивает заданную тему разговора: 
«-  А  чем  я  виновата,  что  вы  мне  блестящего  воспитания  не  дали?  С  блестящим-то 
воспитанием очень легко и переписку найти, и все». 
Мать,  достигшая  цели  (обидеть  дочь),  не  заинтересована  в  продолжении  разговора.  Она 
выключает себя из беседы, напоследок еще раз уколов дочь: 
«- Пришлешь мне чай в мою комнату! Спасибо! Отравила праздник». 
Субъектами следующего диалога являются обиженная дочь и кухарка, весело озирающаяся 
«с красным яичком в руках». 
Стимулирующая реплика, являющаяся завязкой диалога, принадлежит кухарке:  
«-  С  Христос  Воскресом,  барышня!  Дай  вам  Бог  самолучшего.  Женишка  бы  хорошего  да 
молодого, капитального». 
Реплика-реакция  дочери  на  пасхальное  пожелание  кухарки  неожиданна  и  направлена  на 
прерывание диалога: 
«- Убирайся к черту! Нахалка! Лезет прямо в лицо!». 
Дочь добивается цели – оскорбить человека: 
«-  Господи  помилуй! - попятилась  кухарка.  И  с  чего  этому,  как  с  человеком  не 
похристосоваться?  Личность  у  меня  действительно  красная,  слов  нет.  Да  ведь  целый  день 
варила  да  пекла,  от  одной  уморительности  закрасилась.  Плита  весь  день  топится,  такое 
воспитание – дыхнуть  нечем.  Погода  жаркая,  с  утра  дождь  мурашил.  О  прошлом  годе  куда 
прохладнее было!  К утрене  шли – снег поросился». 
Примирительная реплика кухарки не усмиряет пыл расходившейся дочери:  
«- Да отвяжитесь вы от меня! – взвизгнула барышня. – Я скажу маме, чтоб вас отказали». 
Вновь  заданная  тема  диалога  (пасхальное  поздравление)  оказалась  неразделенной.  Итогом 
диалоговой инициативы кухарки стало ее оскорбление.  
Взбешенная  кухарка  нечаянно  разбивает  посуду,  что  служит  для  нее  дополнительным 
раздражителем.  Она,  как  и  другие  герои,  ищет  жертву  своего  раздражения.  Кухарка  выходит  на 
кухню.  Там  сидела  на  табуретке  поджарая  кошка  и  лакала  с  блюдечка  молоко  с  водой.  Перед 
кошкой  на  корточках  пристроилась  девочка,  «сирота,  чтоб  посуду  мыть»,  смотрела  и 
приговаривала: 
«-  Лакчи,  лакчи,  матушка!  Разговейся,  напостилась!  С  хорошей  пищи,  к  часу  молвить, 
поправишься». 
Кухарка начинает диалог, цель которого – обидеть невинного. 
«Кухарка ухватила девочку за ухо. 
-  Это  кто  в  столовой  посуду  переколотил?  А?  Для  того  тебя  держат,  чтоб  посуду 
колотить? А ты, личность худорожная! А? Что выдумала! Пошла в столовую прибирать. Вот 
тебе завтра покажут, толоконный твой рот!». 
Реплика кухарки остается без ответа, тем самым подчеркивается абсолютная бесправность и 
незащищенность  девочки – сироты  в  доме,  не  смеющей  за  себя  постоять.  Диалог  не  получает 
развития, превращаясь в монолог.  
Последним звеном в цепи эпизодов-диалогов становится диалог девочки и кошки. 
Обиженная  девочка,  подобно  другим  героям  рассказа,  вымещает  зло  на  еще  более 
незащищенном существе – кошке: 
«Девочка  испуганно  захныкала,  высморкалась  в  передник;  потерла  ухо,  высморкалась  в 
подол, всхлипнула, высморкалась в уголок головного платка и вдруг, подбежав к кошке, спихнула 
ее  на пол и лягнула ногой: 
-  Провались  ты,  пес  дармоедный!  Житья  от  вас  нету,  от  нехристев.  Только  бы  молоки 
жрать. Чтоб те  прежде смерти сдохнуть!». 
В результате коллективного анализа рассказа делаются выводы: 
-  рассказ  «Светлый  праздник»  строится  как  цепь  структурно  повторяющихся  диалогов, 
активными участниками которого являются два субъекта. Основная тема диалога – тема светлого 
праздника – ни в одном диалоге не разрешается, подменяясь темой обиды; 
-  композиционно  диалоги  выстраиваются  по  принципу  градации:  от  мнимой  обиды  до 
обиды намеренной, жестокой; 

 
186 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане» 
- структура традиционного диалога в рассказе разрушается: диалог стремится к монологу. 
Рассказы  «Семейный  аккорд»  и  «За  стеной»  учащиеся  анализируют,  разбившись  на  две 
группы. 
В итоге по рассказу «Семейный аккорд» ребята приходят к выводам:   
- рассказ строится как диалог; 
-  в  диалоге  все  субъекты – основные.  Каждый  из  них  рассказывает  о  своем:  отец – об 
отпуске, мать – о пальто, дочь – о шляпке; 
- формально речь отца обращена к жене и дочери, слово жены - к мужу и дочери, реплики 
дочери – к  родителям,  однако  внутренней  связи  в  диалоге  нет.  Герои  не  ждут  ответных  реплик. 
Диалог превращается в монолог. 
Наблюдения учащихся  за диалогом в произведении «За стеной» сводятся к следующему: 
-  в  рассказе  два  субъекта  диалога:  мадам  Шранк  и  мадам  Лазенская.  Героини 
противопоставлены друг другу по положению в доме, по внешней характеристике; 
-  между  героинями  нет  взаимопонимания.  Мадам  Лазенская,  например,  на  реплики  мадам 
Шранк не отвечает, а фантазирует о парфюмерных ароматах; 
-  диалог  преображается в  монолог. 
В финале учащиеся делают заключение об особенностях диалога в рассказах Н. Тэффи: 
•  диалоговая  структура  рассказов  Н.  Тэффи  принципиально  отличается  о  традиционной 
диалоговой структуры; 
•  диалогическое слово героев Н. Тэффи стремится к монологическому; 
•  диалог  в  рассказах  Н.  Тэффи  формален,  внутренней  диалогической  связи  между  героями 
нет. 
Домашнее задание: 
1)  задание  по  группам - инсценировать  диалог  из  произведения  русской  литературы 
рубежа веков, определить его тип, описать структуру; 
2)  индивидуальное  задание - привести  примеры  диалога  в  разных  видах  искусства 
(видеозаписи, аудиозаписи, репродукции), прокомментировать; 
3)  индивидуальное  задание - понаблюдать  за  речевым  поведением  людей  в  диалоге, 
сделать выводы  о внутреннем состоянии субъектов речи. 
Серия домашних заданий расширяет представление о диалоге и располагает к дальнейшим 
раздумьям, наблюдениям и изучению проблемы. 
Данный  интегрированный  урок  представляет  синтез  литературы,  русского  языка  и 
психологии.  Методы интерактивного обучения, используемые на подобных уроках, воспитывают 
талантливого  читателя,  дают  возможность  развивать  логическое  мышление,  аргументировано 
отстаивать  свою  точку  зрения,  активизировать  речевые  навыки,  вырабатывать  активную 
жизненную позицию. 
 
 
 
 
 
ТАРАЗ - ƏУЛИЕ-АТА ӨҢІРІНІҢ ӨЛКЕТАНУШЫЛЫҚ КЕЗЕҢІ 
(1856-1935 жылдардағы зерттеулер.) 
 
Тараз мемлекеттік педагогикалық институты 
 
А.Х.Қошаев 
 
1856-1935  жылдардың  аралығын алып жатқан бір кезең немесе  өлкетанушылық  кезең  екі 
сатыға  бөлінеді: 1856-1892 жж.  жəне 1893-1935жж.  өлкетанушылық  кезеңінің  басталуы  тікелей 
Ш.Ш.Уəлихановтың  зерттеулерімен  тұтас  келді. XIX ғасырдың 50-жылдарында  қазақ  жеріндегі 
əртүрлі археологиялық жəне сəулет өнері ескерткіштеріне көңіл аударып, зерттеп  алғашқы болып 
ғылыми  мақалалар  жазған  зерттеуші  Ш.Ш.  Уəлиханов  болды.  Ол  өзінің  зерттеулерінде  тек  Іле 
өңірі мен Ыстық-көлдің орта ғасырлық қалалары туралы жазып қойған жоқ,  сонымен қатар Шу – 
Талас  өңірлеріне  де  тоқталды.  Ш.Ш.  Уəлиханов  Лепсі  мен  Сырдың  аралығында  орналасқан 
археологиялық  ескерткіштер  туралы  былай  деп  жазды: «Судя  по  остатком  зданий,  могил  и 
насыпей,  весь  юго-восточной  угол  Киргизской  степи,  начиная  от  Лепсы  до  Сыр  был  населен 

 
187 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане»
когда-то, особенно течение речек, Чу и Таласа, где всюду видны здания искусной работы, остатки 
водопроводов,  надписи,  иссеченные  на  скалах,  курганы  с  изваяниями , в  которых  уже  находили 
много разных вещей ... Только остатки древних городов и пепелища  безмолвно свидетельствуют о 
древней  населенности  этой  страны.»  Ш.Ш.  Уəлиханов    тек  ескерткіштерді  атап  өтумен  ғана 
шектелмейді, ол осы өңірдегі кең етек жайған отырықшы мəдениеттің жермен - жексен болуына 
жойқын  соғыстардың  себебі  тигенін  де  көрсеткен: «Дикие  победители  этих  стран,  влекомые 
духом разрушительности, обротили страну в голую и дикую степь». 
Талас  алқабы  мен  Тараз  қаласының  тарихы  бойынша  алғашқы  жазба  мəліметтер 
жиынтығын 1838 жылы француздың белгілі шығыстанушысы М.Картшер  құрастырды. Талас пен 
Шу  алқабындағы  археология  мен  сəулет  ескерткіштері  туралы  мəліметтер  оқымысты–
географтардың,  шығыстанушылардың,  натуралистердің  сондай – ақ  саяхатшылар  мен 
өлкетанушылардың  еңбектерінде  көптеп  кездеседі. XIX ғ.  екінші  жартысынан  бастап 
Қазақстанның  ертедегі  ескерткіштерін  зерттеумен  императорлық  қоғамның  археологиялық 
комиссиясы  айналысқан. 1864 ж.  суретші                                  М.С.  Знаменский  бекіністік    құрылыс 
Ақыртастың қираған қалдықтарының  бірнеше кескіндерін жасаған.  
Бұл  ескерткіш  бірден  өзінің  жұмбақ  белгіленуімен,  өзіндік  жоспарлануымен,  ірі  тас  
блоктарының  қалануымен  қызықтыра  білді. 1867 ж  Ақыртаста  болған  шығыстанушы  П.И.Лерх 
оны алғашында будда шіркеуі деп тапқан. (1. Лерх П. Археологическая поездка а Туркестанских 
край.(1870),  М.1992.190бет)  Бірнеше    жылдардан  кейін,  ескерткіштерге  кешірек  оның  сипатын 
құрастырып,  анағұрлым  қызықты  нақышталған  блоктардың  суретін  жасаған  геолог  Д.И.  Иванов 
келген. 1889 жылы  Күйік  асуының  жанындағы  Үңгірлісай  шатқалындағы  жібек  матаға  оралған 
қаңқа сүйек пен бес қола айна табылған бейіт қазылып алынды. Басқа бейіттен күміс түтік пен екі 
бақыр ақша табылған. Бұл олжалар туралы  Археологиялық комиссиясының есебінде хабарланды.  
1890  ж.  шығыстанушы    Е.Ф.Коль  Əулиеата  уезінде  зерттеу  жұмыстарын  жүргізіп 
қорғандар  мен  күзет  мұнаралары  туралы  мəліметтер  жинады.  Қорғандардың  бірі  Жетітөбе 
моласында қазба жұмыстарын жүргізді. 
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу ескеркіштерін зерттеуде 1893-1894 жж. Шымкент - Əулие-
ата – Мерке – Пішпек – Ыстық-көл – Верный  маршруты  бойынша  ғылыми  сапар  жасаған.  В.В 
Бартольдтің рөлі ерекше. 1894 ж. жариялаған есебінде ол Жетісудің орта ғасырлық жазба көздері 
туралы мəлімет беріп, ежелгі Тараз  қалашығы мен Талас алқабының археологиялық жəне сəулет  
ескерткіштерін  анағұрлым  қызықты  етіп  сипаттап  берді. (1) оның  ғылыми  ықпалымен 1895 ж. 
Ташкенттегі археологияға қызығушылардың Түркістандық үйірмесінің қызметі дамыды. 
В.П.  Лаврентьтев    Əулие – Атаның  маңындағы  қалашықтардың  «дөңестер»  реестірлерін 
құрды.  В.В.Бартольдпен  жəне  Түркістан    үйірмесіің  мүшелерімен  өлкенің  ежелгі  жəне 
ортағасырлық  мəдениеті  сипаттайтын  айтарлықтай  дүниелер  жиалды. XIX ғасырдың  екінші 
жартысында  Тараз  қалашығы  мен  сəулет  ескеркштерін  зерттеумен    П.И.Лерх,  В.В.Батольд, 
В.А.Каллаур,И.А.Кастанье , А.Д  Иванов  айылысты. XX- ғасырдың  басындағы  Əулие – ата 
құрылысын  сипаттауды  белгілі  ескіліктер  туралы  жинақтаушы  А.И.Добросмыслов (1912) 
қалдырды. (2) 
Кеңестік  мемлекеттің  бастапқы  кезеңінде  Шу-  Талас  аймағының  археологиялық 
ескерткіштерін  зерттеу  қайта  басталады.  М.Е.Массон 1925-1927  жəне  1930 ж.ж.  Тараз 
қалашығымен  талас  алқабының  ескерткіштерін  зерттейді. 1936 ж  ғылыми  айналымға  талас  өз 
бастауынан кездейсоқ табылған руникалық жазулары бар ағаш таяқшаны енгізді.(3)   
1925 ж. Б.П. Денике Айша Бибі мазарына зерттеу жұмыстарын жүргізді. Нəтижесінде  ол 
оның сəулеттік ою - өрнектерін бағалау мен сараптау жөніндегі өз еңбектерін жариялайды. 1937 ж. 
Мазар  шығыс  мəдениеті  мұражайының  экспедициясымен  зерттелген  (Б.М.Никифоров. 
Н.В.Черкасов).  
30 – жылдары  Жамбыл  облысының  ескерткіштерін  зерттеп  тануда  КСРО  ғылым 
академиясының  материалдық  мəдениет  институтының  А.Н.Бернштам  басқарған  КСРО – ға 
Қазақстандық филиалымен бірге отырып жасаған экспедициялық зерттеулері жетекші орынға ие 
болды.  
1936  жылы  Талас  пен  Шу  алқаптарында  КСРО  ғылыми  академиясының  ММТИ – мен, 
мемлекеттік  Эрмитажбен,  КСРО  ғылым  академиясының  Қазақстан  мен  Қырғызтан  
филиалдарымен,  Қазақ  (КР)КСР    Халық  Кмисарлар  Кеңесінің  жанындағы  көне  ескеркіштер  мен 
қорықтарды  қорғау  басқармасымен,  Жамбыл  археологилық  пункті  жəне  Жамбыл  мұражайымен 
ұжымдастырылған Жетісу археологиялық экспедициясының  зерттеу жұмыстары басталды. 

 
188 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане» 
1938  ж  А.Н.Бернштамның  Басшылығымен  Семиреченск  архологиялық  экспедициясының 
ежелгі Тараз қалашығына алғашқы археолгиялық қазба жұмыстары жүргізілді.  
1938-1993  ж.ж.  Жамбыл  облысының    бетше  босағалы – күмбезді  мазарларының  геезисі 
зерттелді, ортағасырлық Тараздан Испиджапқа дейінгі жəне Шу – Талас өзен аралықтары бекініс, 
елді 
мекен, 
мазар, 
Тектұрмастағы 
Некрополь, 
Ақыртас 
құрлысының 
қалдықтары 
орналасқан.керуен  жолындағы  көптеген  басқа  да  бөлек  материалдық  мəдениет  ескерткіштеріне 
мінездеме  мен  көркем  баға  берілді.Соғыстан  кейінгі  жылдары  Шу  мен  Талас  аңғарларындағы 
зерттеу  жұмыстарын    Г.И.Пацевич
 
басқарған
 
археологиялық  пунктімен  белгілі  өнертанушы  əрі 
сəулет  өнерінің  тарихшысы  Л.И.Ремпель  жұмыс  істеген  Жамбыл  облыстық  тарихи-  өлкетану  
мұражай жүргізді. 
1946 – 1951 ж.ж. Тараз қаласының некропольі зерттелді, қалашықтың өзінде шағын қазба 
жұмыстары  жүргізілді.  Ақыртас  кешені,  Талас  өзені  сағасында  Шарушылық  пен  Текетұрмас 
қалашықтары зерттелді.(2)  
1963 – 1968 ж.ж.  Облыс  териториясында  К.А.Ақышев  бастаған  ҚазақКСР    ғылым 
академиясы  Тарих,  археология  жəне  этнография  институтының  Жетісу  археологиялық 
экспедициясы  жұмыс  істеді.  Е.И.РАгеева,  Т.Н.Сенигова,  М.С.Мерщиева,  Қ.М.Байпақов, 
Л.Б.Ерзакович  басқарған    оның  отрядтары  Тараз  қаласындағы,  Шөлтөбе  мен  Қызылқайнартөбе  
елді  мекндеріне,  Шу,  Талас - өзе  аралықтарының  ежелгі  жəне  ортағасырлық  қалалары  туралы 
көптеген мəліметтер  берген Луговое мен аспара қалашықтарында қазба жұмыстарын жүргізді.  
Тараз  қалашығы  алғаш  рет 1867 жылы  П.П.Лерхпен,  одан  кейін  В.А.Каллаурмен (1880 – 
1898 ж.ж.), У.Калмен - 1890 ж. 1898 ж В.В.бартольдпен, 1894 жылы В.П.Лавреньтевпен зерттелді. 
В.В.Бартольд сенімді деректерден Тараз туралы мəліметтерді жинақтап, аударма жасады. Олармен 
жазбаш  нұсқалар  негізінде  Тараз  (Əулие-ата)  қаласы  туралы  шағын  тарихи  естеліктер  жазылды. 
Тараздың  алғашқы  ғылыми  қазба  жұмыстары 1927 ж  Ортазкомстарисының  экспедициясымен 
(М.Е.Майон) жүзеге асты. 
1958  ж  Қазақ  КСР  Ғылым  академиясының  Тарих,  археология  жəне  этнография 
институтымен  (ішкі  бекіністер  мен  шахристандарды  зерттеу - Е.И.Агеева (1961 – 1962 ж.ж.) , 
М.М.Мерщиевпен (1962 ж),  Т.Н.Сенигоапен  рабадтар  мен  щахристандар (1958,1961,1963,1965 
ж.ж) қала мен оның аумағындағы ескерткіштерге жүйелі жүргізілген қазба жұмыстары басталды. 
60-70 жж. обылыста Қаратау тауларында палеолиттің бірегей тұрған жерін ашып берген Х. 
А. Алпысбаев басқарған археология экспедициясы жүмыс істеді. 
1974  ж  күні  бүгіге  дейін  Ақтөбе  қалашығында            Ө.  Х.  Шалекенов  басқаратын  Қазақ 
Мемлекеттік  университетінің  архелогиялық  экспедициясы  зерттеу  жұмыстарын  жүргізуде. 
Экспедиция  отрядтары  Ақтөбе  қалашығынан  басқа  ертедегі  көшпенділер    ескерткіштерімен 
(А.М.Оразбаев) Шу алқабындағы қалашықты (М.Е.Елеуов) зерттеп, танды. 
1983 – 1984 ж.ж  Л.Б.Ерзакович  басқарған  ҚазақКСР  Ғылым  академиясының  Тарих, 
археология жəне этнография институтының Тараз  археологиялық экспедициясы ұйымдстырылды. 
Оның жұмыс істеген екі жыл уақытында Жамбыл қаласы мен Талас өзені ортаңғы ағысына жақын 
маңдағы  елдімекен  мен  қалашық  зерттеліп,  Шөлдала  жəне  Жамбыл  қаласы  Сүлейменов  көшесі 
Төрткөл  елді  мекендерінде  қазба  жұмыстары  жүргізіліп,  Талас  өзені  алқабыдағы  ежелгі 
ирригацияны зерттеу басталды. 
1985  жылдан 1989 ж  дейін  облыста  К.М.Байпақов  басқарған  Қазақ  КСР  Ғылым 
академиясының  Тарих,  археололгия  жəне  этография  иститутыың  ескерткіштер  жиынтығы 
археологиялық экспедициясы мен Қазақ КСР Мəдениет министрлігінің «Қазжобақалпына келтіру» 
институтының  экспедициясы  (А.О.  Итенов,  А.Н.  Проскурин,  Т.Д.  Жанысбеков)  жұмыс  істеді. 
Экспедициялар археология мен сəулет ескерткіштерін анықтау мен құжаттауға, Қостөбе, Луговое, 
Өрнек қалашығы, Жетітөбе бейіті сияқты ортағасырлық қалашықтар мен бейіттерді тарихи жəне 
мəдени ескерткіштер жиынтығына мəліметтер жинауға бағытталды. Қырғыз Алатауы мен Қаратау 
тауларының – петроглифтері зерттеліп танылды. Мерке өзені бастауындағы түркі тас мүсіндерінің 
шоғыры зерттелді. (Э.А. Новгородова). 
Облыс территориясындағы экспедиция жұмыстарында Жамбыл облыстық тарихи-өлкетану 
мұражайының қызметкерлері қатысып отырды (А.П. Попов, Қ.Б. Байбосынв). 
2000  жылы  Жамбыл  облысының  тарихи  жəне  мəдени  ескерткіштер  жиынтығын 
дайындауға  ОҚАӨЭ  мен  ММЕҒЗЖИ  экспедициясы  ескерткіштердің  қазіргі  жағдайы  мен 
тұтастығын зерттеуге жұмылдырылды. 
Жамбыл облысының территориясындағы тарихи ескерткіштерді зерттеп тану XIX ғ 50-60 
жж  Оңтүстік  Қазақстандағы  ресейлік  бекіту  кезеңінде  басталды.  Осы  аймақтың  қалалары  мен 

 
189 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане»
селоларын зерттеушілердің алғашқылары Шу-Талас өзен аралықтарында қоқан əскерлеріне қарсы 
соғыс  қимылдарын  жүзеге  асырған  əскери  отрядтар  мен  Арыстың  топографиялық – түсіру 
экспедициясына  қатысушылар  болды.  Зерттеушілердің  бұл  категориясына  Алатау  округы 
бастығының  жанындағы  аудармашы,  колледж  тіркеушісі  Барашевті,  суретші  М.С.  Знаменскийді 
жəне қоқан бекіністері Мерке мен Əулие-Атаның: сыртқы көріністерін, Қоқан хандығыгың саяси 
өмірінде ішкі құрылғылар мен функционалдық қолдануының айтарлықтай сипатын берген генерал 
М.Г. Черняевтерді жатқызуға болады. 
XXғ.  екіші  онжылдығында  Орынбор-Ташкент  жолының  Жетісу  учаскесінің  тетіктік 
геодезиялық-түсіруді  зерттеуі  барысында  Жамбыл  облысының  территориясында  тарихи-
топонимикалық  құрылыстарды  оқып  үйренудің  бастамасы  қаланды.  Бұл XX ғ 20-шы  жылдары 
бірінші  жартысындағы  іздеп  табумен  осы  аймақтың  халықтық  топонимикасының  деректеріне 
сүйене  отырып, XVIII ғ 20-30 жж  қазақтың  жауынгер  жасақтарының  кейбір  тарихи  ескерткіш 
орындарын  көрсетіп  беру  мүмкіндгіне  ие  болған  инженер-жолшы  əрі  зерттеуші - өлкетанушы 
М.Тынышпаев болды. 
Кеңестік  кезеңде  Оңтүстік  Қазақстанның  революцияға  дейінгі  дəуірдегі  тарихы  мен 
мəдеиетінің    мəселелері  Е.Бекмахановтың,  Т.Ж.  Шойынбаевтың,  С.Мадуановтың,  Т. 
Бейсембиевтың,  жамбылдық  өлкетаушы  Б.Əбілдаұлы  мен  басқа  да  авторлардың  еңбектері  де 
жарияланды. 
 
 
 
 
 
ИСЛАМНЫҢ ƏДЕБИЕТ ПЕН МƏДЕНИЕТТІҢ ДАМУЫНА ТИГІЗЕТІН ƏСЕРІ 
 
Тараз мемлекеттік  педагогикалық институты 
 
А.Б.Хансеит  
 
Еліміз егемендік алғалы ана тілімізбен, дінімізбен қайта қауыштық. Ғасырға жуық мерзім 
құдайсыз  қоғамда  өмір  сүрсек  те  кəпірге  айналып  кетпегенімізге,  шала  болсақ  та  мұндай  күнге 
мұсылман  атымызды  жоғалтпай  жеткенімізге  мың  мəрте  тəубə  дейміз.  Қасиетті  де,  қастерлі 
дінімізбен  қайта  қауышып,  оның  бай  да  терең  тарихымен  терең  танысып,  бүкіл  сыр-сипатын 
танып білетін күн туғаны зор қуаныш. 
Ислам дінін насихаттауіда Елбасымыз Н. Назарбаевтың: «Біз- тегіміз түрік, дініміз ислам 
екенін ұмытпауымыз керек. Ол үшін қасиетті кітап Құран Кəрімді насихаттауымыз қажет» деген 
сөзін əркім жүрегінде ұстаса, иман байлығымыз артып, еліміз гүлденер еді. 
Имандылықтың  бастау  алар  көзі-  Ислам  діні.  Сан  ғасыр  бойы  əдет-ғұрпымызбен  етене 
араласып, бірігіп кеткен Ислам дініне қанша қара күйе жаққанымен, соңғы уақытта ол өз арнасын 
тауып, жандана бастады. Рухани байлығымыз Ислам дінімен қайта табыстық. Ислам діні адамды 
рухани  жағынан,  яғни  əдет,  ынсап,  иба,  қанағат,  мейірім,  шапағат,  жанашырлық,  бауырмалдық, 
адалдық ізгілік тəрізді жан тазалығына тəрбиелеу мектебі. 
Ислам  тəрбиесі барлық  уақытта адам баласына  иманды  үйретіп, иманға шақырып  келеді. 
Ал иман дегеніміз сенім- Аллаға, Алланың істеріне күмəнсіз  сену дегенді білдіреді. Ислам ілімі, 
мұсылмандық,  руханият  əлемі,  Алланың  бірлігін,  Құранның  шындығын,  Пайғамбарымыздың 
хақтығын  санаға  сіңіретін  тəрбие  бүгінгі  жас  ұрпаққа  ауадай  қажет.  Өркениетті  ел  қатарына 
қосыламыз  деп  барлық  күш  жігерімізді  экономикаға  жұмсап,  ұлттық  идеялогияға  көңіл  бөлу 
нашарлап кетті. Соның салдарынан қоғамымызда адамгершіліктер жат қылықтар етек алып кеткен 
тəрізді. Əлемдегі қай өркениетті елге қарасақ та, олардың өркендеу жолында ұстап келе жатқан ең 
басты  байлығы-  рухани  байлығы.  Демек,  рухани  байлығынан  айрылған  ел  бəрінен  де  айырлады, 
басқаға  жем  болады,  қолындағы  байлығынан,  басындағы  тəуелсіздігінен  айырлуы  мүмкін.  Тілі 
жоқтың елі жоқ, діні жоқтық рухы жоқ деген. Жоғалтып ала жаздаған ана тілімізді айқаймен бір 
қалыпқа түсірген сияқтымыз, ендігі ақсап жатқаны- дін мəселесі. Дегенмен, тəуелсіздік алғаны төл 
дініміз Исламға көзқарас түбірімен өзгерді, халықтың ықыласы күшейді. 
Біз  өз  елімізді  Конституциямызда  зайырлы  мемлекеттер  деп  жариялайық.  Бізден  бөтен 
елдер  де  зайырлы  мемлекеттер,  олардың  бірінде  христиан  діндері  осы  елдердің  мəдениетінің 
ұстыны, іргетасы ретінде саналады. Олардың мектептерде дін сабақтары жүгізіліп, діннің алғашқы 

 
190 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане» 
қағидаларын  ойларына  сіңіреді.  Өтпелі  заманның  қиын-қыстау  кезінде  жастарымыз  Ислам  діні 
туралы  жарытып  ештеңе  білмей  шетелдік  миссионерлердің  алдщап-  арбауына  түсіп,  бөтен  дінді 
қабылдап  жатқан  кезде  имандылық  тəрбиесін  беру  ауадай  қажет.  Мектеп  қабырғасын.да 
балаларымызға ең болмаса имани өмірдің əліппесін үйретіп шығаруымыз қажет. Қазір өркениетті 
елдердің бəрі діннен, сол діні арқылы бойларына сіңген иманнан безініп отырған жоқ. Өркениетті 
ел боламыз  дейміз, елімізде  күнбе-күн алдымызда өршіп бара жатқан ұрлық-қорлық,  кісі  өлтіру, 
жас нəрестені тастап кету, ата-анасынан безініп, «қарттар үйіне» тапсыру секілді мейірімсіздіктің 
бəрі  адамның,  қоғамның  имансыздығынан  туындайтын  құбылыс  екені  белгілі.  Адамзат  жолында  
екі жол бар- бірі тура жол Алланың жолы десек, екіншісі- адамды азғыратын шайтанның жолы. Ал 
Ислам діні бүкіл адамзатты тура, əділдік жолға бастайды. Ислам дінінң қағидаларын орындап, оны 
өзіне серік еткен адамның өмірі, болашағы жарқын болады. 
Мəдениетімізге ислам дінінің тигізетін əсерін айпас бұрын, алдымен мəдениет деген сөзге 
анықтама беру қажет. Мəдениет деген сөз латынның sculptura- өңдеу, егу деген сөзінен шыққан, 
табиғат  обьектісіндегі  адамның  əрекеті  арқылы  жасалатын  өзгерістер  деген  мағынаны  білдіреді. 
Мəдениет- жеке адамның өмір сүру мақсаты мен құндылық жүйесі, адамның өмір сүрген ортамен 
қарым-қатынасы.  Ол-  өз  ара  қарым-қатынас  нəтижесінде  пайда  болатын  ерекше  құбылыс,  ол-
қоғамның материалдық жəне рухани байлығының жиынтығы. 
Мəдениет  əр  түрлі  əлеуметтік  құрылымдардың,  топтардың,  таптардың  жіктердің 
ұлттардың  жеке  адамдардың  өмір  сүру  жағдайына,  талабына  сəйкес  пайда  болып  қалыптасады. 
Мəдениеттің дамуы-қоғамды ілгері жылжытады. Оны бір сөзбен жеткізу мүмкін емес. Мəдениетті 
ғылым-білім, ағартушылық, тұрмыс-салт, имандылық, ізгілік, өнер секілді басқа да толып жатқан 
ұғымдар  сипаттайды.  Мəдениет  қай  қоғамда  болмасын  ұлттық  шеңбермен  шектелмей,  сонымен 
қатар,  бірыңғай  əлемдік  сипатта  бола  бермеуі  мүмкін.  Белгілі  бір  халықтың,  топтың  мəдениеті, 
басқа  халықтардың,  топтардың  мəдени  жетістігін  бойына  сіңіріп,  қабылдайды,  байиды.  Осы 
орайда,  тарихта  мəдениет  қатынастары  дамып,  өзара  бірігуі  тек  исламнан  кейін  ғана  мүмкін 
болғандығын  айта  кету  керек.  Оған  дейін  мəдениеттер  арасында  өшпенділік  пен  пышақ  сырты 
ғана  байланыс  болған  болса,  Исламмен  бірге  Шығыс  пен  Батыстың  барша  мұсылмандарының 
арқасында бүкіл əлемдік мəртебеге ие болды. Бұны мына бір ғана мысалдан білуге болады. Араб 
цифрлары  деп  атағы  шыққан  сандардың  тек  Үндістанға  ғана  мəлім  болған  белгілі.  Ал 
мұсылмандар  осы  цифрларды  жзетілдіріп  қана  қойған  жоқ,  оларды  құр  символдықтан  шығарып, 
мағыналы белгілерге айналдырды. Ал енді ислам дінінің мəдениетке тигізетін əсері сипаттау үшін 
мəдениеттің түрлі салаларында жеке-жеке тигізетін əсеріне тоқталуды жөн көрдім. 
Ислам  мəдениеті  сонымен  қатар  түркі  мəдениетінің  негізгі  бағыттарының  бірі  əдеби 
поэзияға  да  елеулі  əсерін  тигізеді.  Осы  жанрдың  ең  əуенділерінің  əрі  ең  негізгілерінің  бірі IX 
ғасырларда жазылған Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» еңбегі түркі дүниесінің ең алғаш ислам 
діні негізінде ислам діні ілімдерін дəріптеуші көлемді шығарма болып табылады. 
Ал мистикалық-сопылық поэзияның көрнекті өкілі түркі тайпалары арасында ислам дінін 
дəріптеуші  мистик,  ақын  əрі  ойшыл  Ахмет  Иассауи  шығармаларын  жатқызуға  болады.  Оның 
«Диуани  хикмет»  еңбегінде  берілген  өлеңдер  жинағы  жəне  түркі  тілінің  оғыз-қыпшақ 
диалектісінде жазылған. Бірақ бұл еңбекте «Құтты білікке» қарағанда араб-парсы сөздері көбірек 
қолданылған. Ахмет Иассауи өзінің «Диуани хикмет» еңбегінің жиырма үшінші хикметінде былай 
деп жазғаны ерекше атап өткім келіп отыр: 
Он сегіз мың ғаламға даңқы шыққан Мұхаммед, 
Отыз үш мың сахабаға басшы болған Мұхаммед 
Жалаңаштар мен аштарға қанағат болған Мұхаммед 
Кемтарлық көрген Үмбетке шапағат болған Мұхаммед 
Ғарып пенен жетімге құрмет қылған Мұхаммед (9). 182-бет 
Соныменен  қатар қазақ  халқының поэзиялық жəне  қара сөздік дəстүрін толық қамтитын 
халық  ауыз  əдебиетінде  де  Ислам  дінінің  өзіндік  əсері  болады.  Бұл  жайлы  Шоқан  Уалиханов  өз 
еңбектерінде  кеңірек  қарастырған.  Оның  айтуынша  көпшілік  ақындар  Исламдаға  Алланы, 
пайғамбарды  мажақтаушы  өлеңдерді  халық  əндеріне  салып  айтады.  Қазақтың  ұлттық  салт-
дəстүрлік  поэзиясы  да,  оның  ішінде  бата  жанры,  Құран  аяттарымен  кеңейтіліп, 
исламдандырылған.  Қазақ  фольклорінде  өте  жиі  кездесетін  Ислам  дінінң  кейіпкерлері-  олар 
бірінші  кезекте  Алла  тағала  жəне  пайғамбар  Мұхаммед,  Ілияс  Сүлеймен,  Дəуіт  пайғамбардың 
есімдері, сонымен қатар Ислам əл-қиссаларында кездесетін баласын аздырушы немесе керісінше 
қолдап-қорғаушы періштелер, шайтандар. 

 
191 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане»
Қазақ  аңыздарына  Құран  кəрім,  хадистерде  баяндалған  бірқатар  көріністер  толығымен 
енгізілген. Ең алдымен ислам дінінң рухани мəдениетте алынатын орны. Руханилық дегеніміздің 
өзі қоғам тарихында бірден пайда болған емес. Ой еңбегінен дене еңбегіне бөлініп шығу рухани 
дүние  мəселелерімен  арнайы  айналысатын  адамдардың  ерекше  топтарын  (дін  қызметкерлерін, 
саясатшыларды,  юристерді,  суретшілерді,  т.б)  шығарды.  Рухани  құндылық  материалдық 
құндылық секілді пайдалану барысында жоғалып кетпейді. Дін мен мəдениетті теңестіріп, оларды 
бір-бірімен  біте  қайнасқан  деген  пікірді  де  кездестіріп  жүрміз.  Дін  мəдениетінің  дамуының 
қажетті мерзімі, осының арқасында адам өзінің санасын қалыптастырып, өзін, өзінің күшін қияли 
сезінеді,  өзінің  əлсіздігін,  өзінің  тарихи  тағылымдарын  толықтырады.  Ислам  діні  рухани 
мəдениетті  жаңғыртып  қана  қоймай,  құдірет  күшімен  оны  іштей  тазалап,  мерейін  арттырып 
отырады,  мəдениеттің  шығу  көзі  құдайдан,  сондықтан  оның  дамуы  құдай  арқылы  ғана 
қарастырылуы  мүмкін 1980 жылы  хижраның  он  бесінші  ғасырға  өтетін  мперекелеу  кезінде 
исламды «өркениетті жасаушы» дін етіп көрсетуге үлкен, ерекше көңіл бөлінді. Бұдан дін арқылы 
ғана ғылым, мораль, өнер, мəдениет, философия толық мəніне жəне дамуға ие болды. 
Ендігі  бір  жерде  исламның  өнерге  көзқарасы  қандай?  Ислам  көркемдікті  ұнатып,  барлық 
нəрседе көркемдік пен сымбаттылыққа үндеген дін болып есептеледі. Пайғабар хадисінде «Аллаһ 
тағаланың өзі сымбатты болу себебінен сымбаттылыққа жақсы көреді!»-деген. 
Өнер – эстетикалық шығармашылық, сондықтан Ислам оған қарсылық білдірмейді. Ислам 
эстетикалық  негіздермен  салыстырғанда,  адамгершілік  негіздерінен  кейін  тұрып,  онымен  тығыз 
байланыста  болады.  Бұл  Исламның  барлық  түріне  қатысты  көзқарасы.  Өнердің  қай  түрінде 
болмасын,  оның  құндылық  дəрежесін  анықтауда: «көркемділікте-жақсылық,  жағымпаздық  пен 
жамандық бар» деген Ислам ұстанымы басшылыққа алынады. 
Құран Кəрімде əлемдегі барлық жаратылыстың бір-бірімен үйлестігі мен оған қараған адам 
көңілін шаттық сезімге бөлейтін көркемділік, ұлылық пен асқан əдемілікке назар аударатын аяттар 
баршылық. Демек Ислам əсемдік пен сымбаттылықты қамтыған көркемөнер түрін қабыл алмайды 
деу  қисынсыз.  Ислам  тек  материалдық  жəне  адамгершілікке  жат  нəрсені  бейнелейтін  өнерді 
қабылдамайды. 
Ұлттық        менталитетіміздің    мен    негізгі    өзегі – дінімізді,  тілімізді,  мəде    ниетімізді  
қалыпқа  келтірсек  қазақ  халқы 
Ұлттылығын  мəңгілікке  сақтайды. Бұл  жолда  əрине  əрбір қазаққа  парасаттылық  керек. 
Келешек    ұрпақты  қазақ    атына      сай    тəрбиелеуде    ата-ананың    өзі    тəрбиелі    болуы    керек.  
Өкінішке  орай  балаларына  қазақи  тəрбие  беретін  ата-аналардың ішінде өзінің  кім  екендігін 
білмей  жүргендердің бар  екенін  жасыра  алмаймыз. Тіптен  өз  діні  тұрмақ  ана  тілін  ұмытып  
кеше орыс  болмақ  болса  бүгінде  еуропалық  ағылшын  ба  американдық  па  болуға  ұмытылуда. 
Басқа    ұлттардың    алдында    өз    ұлтының    абыройын    белгілі    деңгейде    көрсете    алмай    кейде  
тіптен  Қазақ  болғанына  намыстанғандар  да  жоқ  емес.  Сонда  қалай,  қазақтың  өзге  ұлттардан 
кемшілігі  бар  ма?  Қанша  əрекеттенгенімен  қазақ  ұлтын  тастап  басқа  ұлт  бола  алмайтынын 
түсінбей ме? Ал, түсінсе, алдымен қазақ болуы керек пе? Рас, қазақ саны басқа үлкен халықтарға 
қарағанда  əлдеқайда  аз.  Бірақ,  оның  есесіне  Аллх  Тағаланың  берген  кең  байтақ  түрлі  жерасты, 
жерүсті  байлығымыз  бар  емес  пе?  Мақтан  ететіндей,?  Экономикалық,  əлеуметтік,  мəдениет 
жағынан өркендеп, алдыңғы қатардағы елдер қатарына ілесіп келе жатқан еліміз бар емес пе? Ең 
қуаныштысы-  бірлікті,  парасатты  қазақтың  ұл-қыздарына  біріктіріп,  елімізді  əлемге  əйгілі  етіп, 
көш басқарып отырған Нұрсұлтандай данышпан Елбасымыз бар емес пе? Қорыта айтсақ, қазақтың 
ұлының немесе қызымын деп өз ұлтымызды мақтан ететіндей жағдайымыз бар. Халқымыз қазіргі 
күнде  де,  яғни  əлемдік  өркениетін  сарынымен  өзгеріске  түскен  ұлттық  мəдениетіміздің  жүдеген 
кезінде  де  ұрығы  таза,  данышпандық,  батырлық  қаситтердан  кенде  емес  халық  екеніміз  əлемге 
əйгілі.  Дегенмен,  тəрбие  жұмысында  жіберіп  алған  көптеген  қателіктеріміздің  бары  анық.  Соың 
бірі бала тəрбиесіндегі ешқандай көңіл бөлмей жүрген жəйіттер. 
Салауатты уағыздайтын тəрбие де жасөспірімдердің зейінін ашады. Ал Президент ұсынған 
бағдарлама салауаттық өмір салтын ұстану- табысқа жету кілті ретінде көрсетілген. Адамға өмір 
үшін ауа қандай қажет болса, салауатты тіршілік үшін иман сондай қажет. Кімде-кім имандылық 
пен салауаттылық қасиеттерін қатар ұстаса, сол адам өмірде тура жорлдан таймай, алдына қойған 
мақсатына жете алады. Салауатты өмір сүру- əлеуметтік тұрмысты жақсарту, бос уақытты дұрыс 
пайдалану,  білімін  көтеру,  денсаулығын  нығайту,  тазалықты  сақтау,  рухани  құндылықтарды 
сапалы пайдалану, дұрыс тамақтану. Пайғамбарымыз Мұхаммед: «Тазалық-иманнан» десе, ол жан 
мен  тəн  тазалығынан  тұрады,  яғни  дəрет  тəнімізді  тазаласа,  намаз  жанымызды,  рухымызды 
тазалайды.  Əрбір  мұсылман  баласы  сауатты,  білімді  болуы  керек.  Пайғамбарымыз  «Бесіктен 

 
192 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане» 
бейітке  дейін  ізде»  деген.  Демек,  дініміздің  қуаттылығы-  білім,  ғылыммен  тығыз  байланысты, 
«білімге ұмтылу- əрбір мұсылманның парызы» деген хадисте. 
Осы тұста айта кетер жайт- имандылыққа ұйытылуда, дініміздің парасат пен ізгілік секілді 
рухани  тазалыққа  шақыратын  бүкіл  адамзатқа  ортақ  асыл  құндылықтарын  уағызда  үгіт-насихат 
құралының  ролі  зор.  Оның  ең  əуелі  мектептен  бастау  керек.  Мектеп  бағдарламаларына 
«имандылық  сабақтарын»  кіргізіп  үлкенді  сыйлау,  өзгеге  қиянат  жасамау,  жаныңдағыларға  тек 
жақсылық істеу секілді халқымыз ежелден ардақтап келе жатқан биік моральдық құндылықтарды 
балғындардың  бойына  ерте  бастап  егіп,  құлағына  құя  беру  керек.  Ал  жалпы  жұртшылық  бірақ 
осының бəрін тек дін қызметкерлері, имандар ғана атқаруға тиіс деп ойлайтын сияқты. Жоқ, бұл 
бірігіп,  тізе  қоса  атқаратын  ортақ  ісі.  Мұндай  игі  мүддеден  мемлекетіміз,  яғни  осы  іске  тікелей 
қатысы бар министрліктер мен мекемелер, оқу орындары да тыс қалмаулары керек. 
Ислам – салауатты өмірге шақыратын дін. 
Ислам – ғылым, қайырымдылық, иман, шапағат, мəдениет, өркениет. 

жүктеу/скачать 4,01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: