6. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр-аңыздар, Алматы, 1985, 368 б.
7. Ертедегі әдебиет нұсқалары. Алматы, 1967, 306 б.
8. Рычков П.И. Рычков Н.П. Капитан жазбалары, Санкт-Петербург, 1772, Алматы, 1995,
104 б;
9. Георгий И. Г. Описание всех обитающих в Российском государстве народов, их
житейских обрядов, обыкновений, одежд, жилищ, упражнений, забав,
вероисповедений и других достопамятностей, СПб, 1776. 1 ч, 450 с.
10. Паллас П.С. Путешествия по разным провинциям Российской империи (известие о
киргизцах) ч.І. СПб, 1773, 560 с.
11. Андреев И.Г. Описание средней орды киргиз-кайсаков, Алматы, 1998, 281 с;
12. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-каисацких, орд и степей,
Алматы, 1996, 656 с.
13. Лютшь Я. Киргизская хрестоматия,Ташкент,1883, 250 с.
14. Алекторов А.Е. Народная литература киргизов. // Астраханский вестник, 1893, №№
1177, 1181, 1183,1189, 1195, 1201, 1206, 1212, 1216, 1222, 1247.
15. Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. Т.1, Алматы, -1984, 432 с.
16. Сейфуллин С. Шығармалар. 6-том. Қазақ әдебиеті, Алматы, 1964, 455 б.
17. Қазақ әдебиетінің тарихы. І том, Фольклор, Алматы, 1948, 35-57-бб.
18. Қазақ әдебиетінің тарихы. І том. Бірінші кітап, Алматы, 1960, 740 б.
19. Негимов С. Ақын-жыраулар поэзиясының бейнелілігі, Алматы, 1991, 200 б.
20. Қалиұлы Ә. Қазақ ауыз әдебиеті туралы, Үрімжі, 1985, 433 б. (Арап әліпбиінде).
Document Outline
I. КІРІСПЕ
II. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.1. Отбасылық ғұрып фольклорының зерттелу тарихы
Жалпы, қазақ фольклорының, соның ішінде, отбасылық ғұрып фольклорының да «жиналу, жариялану, насихатталу, зерттелу тарихының кезеңдері ғасырлар тереңіне кетеді» [2, 4], ал оның арнайы түрде жүйелі хатқа түсе бастаған уақыты XIX ғасырдың екінші жартысы...
Арғы тегі көне түркі жазба ескерткіштерінен, Махмұт Қашқаридың «Диуани лұғат ит-түрік» сияқты энциклопедиялық еңбектерінен арна түзеген фольклордың жиналу, жариялану тарихында этнографиялық деректер мен фольклорлық материалдардың ара жігі ажыратылмаға...
Отбасылық ғұрып фольклорының тасқа басылған алғашқы үлгілерін іздестіре бастағанда, ең алдымен, көне түркі жазба ескерткіштерінің алыстан мұнартатынын айттық. Бұл жазулардың жалпы түркі тектес халықтар фольклорының бастау бұлағы екендігі жөнінде кезін...
«Інім Күлтегін қаза болды,
Өзім қайғырдым.
Көрер көзім көрместей,
Білгір ақылым білместей болды.
Өзім қайғырдым,
Тағдырды тәңірі жасар,
Адам баласы бәрі өлгелі туған.
Қайғырғаным сонша,
Көзге ыстық жас келер,
Көңілге ауыр шер келер,
Тағы да ойландым,
Қатты қайғырдым... [7, 44-45].
Қазақтың өз алдына іргелі ел болып, шаңырақ көтерген, қазақ тілінің ұлттық тіл ретінде кемеліне келген кезеңіндегі жыр үлгілерінің хатқа түсе бастауы ХҮІІІ ғасырдан басталады. Бұл қазақ хандығының іргелес жатқан орыс елімен тығыз қарым-қатынасқа түсіп...
Қазақ елін түптің-түбінде өзіне түбегейлі бағындыруды ойлаған Ресей патшасы «Азияға апаратын дәлізді» (Петр-І) ең алдымен, барынша барлап алуды көздеп, әлсін-әлсін елшілер, ғылыми экспедициялар аттандыра бастады. Олар бірде қазақ хандарының дәргейіне ...
Соның алғашқыларының бірі – капитан Н.П.Рычковтың қазақ даласы арқылы қалмақтарға жасалған жорық сапарынан жазылған «Күнделік жазбалары» болатын [8, 13]. 1771 жылы Жоңғарияға ауа көшкен Еділ қалмақтарын қуа шыққан Орыс әскерінің құрамында болған капит...
Қазақ фольклоры мен этнографиясына қатысты құнды деректер И. Георгидің «Описание всех в российском государстве обитающих народов» [9] деп аталатын еңбегінде де бар. Ол қазақтың үйлену тойы жөнінде «Тойды... қалыңдыққа жаңа отау тігіп өткізеді. Қалыңды...
Қазақ тұрмыс-салтына қатысты мағлұматтар берілген ХҮІІІ ғасырдағы еңбектің бірі - П.С.Паласстың «Путешествия по разным провинциям Российского государства» [10] деп аталатын кітабы. Ол 1768-1774 жылдары Ресей академиясының Еділ, Каспий, Орал, Сібір өлк...
ХҮІІІ ғасырдың аяғында қазақ даласын аралап, бағалы мағлұматтарға толы еңбек қалдырған адамның бірі - капитан И.Г.Андреев. Оның «Описание средней орды киргиз-кайсаков» аталатын кітабы ХҮІІІ ғасырдың аяғында өте аз таралыммен жарық көрді [11]. Сібір ме...
ХІХ ғасырдан бастап Қазақстан Ресей елімен бұрынғыдан да тығыз қарым-қатынасқа түсе бастағаны белгілі. Қазақ өлкесі ғылыми тұрғыдан зерттеліп, көлемді еңбектер дүниеге келе бастады. Солардың ішінде қазақ елі жөнінде үш бөлімнен тұратын А.И.Левшиннің «...
ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап Ресей империясы қазақ даласына сұғына еніп, оны өз боданына бағындырып, діні мен ділін терең бақылап, дендеп зерттей бастағаны белгілі. Осыған байланысты қазақ даласына сапарға шыққан орыс зиялылары өз назарына іл...
1.2. Отбасылық ғұрып фольклорының алғашқы үлгілері
1.3. Қазақ фольклортану ғылымындағы зерттеулер
Қазақ фольклортану ғылымындағы бұдан кейінгі бір белесті еңбек араға біраз жылдар салып, 1932 жылы дүниеге келді. Ол - С.Сейфуллиннің «Қазақ әдебиеті» [16] атты зерттеуі.
С.Сейфуллин отбасылық ғұрып жырларын «Салт өлең-жырлары» деп атап, оны «Той бастар», «Жар-жар», «Сыңсыма», «Жұбату мен үгіт», «Бет ашар», «Айт келін», «Бесік жыры», «Қоштасу мен өсиет өлеңдер», «Естірту, көңіл айту, жоқтау» деп жіліктейді. Ғалым «салт...
Кітапта Сәкеннің кезінде әлі де дәстүрден кете қоймаған дәстүрлі жар-жар үлгілерімен қоса, бұл ғұрыптық жырлардың мазмұндық тұрғыдан өзгеріске ұшырай бастаған жаңа нұсқаларды да көреміз. Бұрын тек қалыпқа түскен, жаттанды мәтінді айтатын жастар бұл ке...
Кітапта «Сыңсымаға» шағын сипаттама беріледі де, үйлену салт жырларының қатарына «Жұбату мен үгіт» деген жаңа жанр қосылады. Бұл бұрынғы еңбектерде сыңсудың жалғасы ретінде қарастырылатын, өйткені ол қыздың сыңсуына жауап ретінде айтылады. Сәкен оны ж...
Ал беташарға байланысты бөлімде ғалым «беташар мен айт келін» терминдерін қатар қолданып, екеуінен де мысал келтіреді. «...бір-бірімен байланысқан екі жырдың бір жерде айтылатын нұсқасын түгел келтіруге тырыстық» [16, 96], - деуіне қарағанда, бұл екеу...
Сәкен «бесік жырын» үйлену салт жырларынан кейін қарастырады. Мұнысы үйленгеннен кейін бала сүю – нәсіп деген қарапайым логикадан туса керек. Бесік жырында қазақ дәстүрлі қоғамының бала тәрбиелеудегі идеалы көрінетіндігін талдай келіп, оның бір үлгісі...
«Қоштасу мен өсиет» өлеңдері бұрынғы еңбектерде көп айтылмайтын, тек М.Әуезов, Х.Досмұхамедов еңбектерінде аталғанмен, Сәкен еңбегінде жеке топталып, толығырақ талданады. Қоштасудың ауқымы кең қамтылып, елмен, жермен, туған-туысымен қоштасудың бірнеше...
«Естіртуді, жұбатып көңіл айтуды кейде домбыраның күйімен де айтқан. Өлікке дауыс қылуды, зарлаған үнді шаң қобызбен де айтқан» [16,139], - дей отырып, Жошы ханның ұлын естірту жөніндегі аңызды келтіреді және оны бала кезінде ет құлағымен естігендігін...
С.Сейфуллин еңбегінде жоқтауға көлемді орын берілген. «Жоқтау жырлары қазақ ескілігіндегі ұзақ дәуірлерде көп шыққан. Рудың үстем табының әрбір белгілі адамы өлгенде, жоқтау айтқанда, өлген адамның, рудың үстем табына бағалы болған өнерлері айтылады. ...
Отбасылық ғұрып фольклоры бұдан кейінгі кезеңде жарық көрген іргелі еңбектердің қай-қайсысында болмасын жеке сала ретінде қарастырылып келді. 1948 жылы басылып шыққан Қазақ әдебиеті тарихының тиісті тарауын жазған Б. Кенжебаев [17], 1960 жылғы «Қазақ ...
Өткен ғасырдың аяғында фольклортану ғылымына қомақты үлес қосқан ғалым М Ғабдуллиннің «Қазақ халқының ауыз әдебиеті» деп аталатын оқулығында да отбасылық ғұрып фольклорына салиқалы орын берілген. Автор бесік жырынан жоқтауға дейінгі жанрлық түрлерді к...
Отбасылық ғұрып фольклорын арнайы зерттеу нысанасына айналдырмағанмен де, сол кезеңде жалпы фольклор мәселесімен айналысқан Ә.Қоңыратбаев, Р.Бердібаев, С.Қасқабасов, Ш.Ыбыраев, Б.Абылқасымов, С.Негимов [19] еңбектерінде де фольклорды жанрлық түрлерге ...
Тәуелсіздік алып, сыртқы мәдени байланыстардың күшеюіне байланысты шетелдердегі қазақтардың мәдени мұрасымен танысуға кең жол ашылды. Бұл орайда, дәстүрлі мәдениеттің ұйытқысы әлі де бұзыла қоймаған Монғолия мен Қытайдағы, Өзбекстандағы елдерде жинақт...
Ә.Қалиұлы отбасылық ғұрып фольклорын «тұрмыс-салт жырларының» аясында қарастыра отырып, оларды «Некелену салт- жырлары» және «Өлім-жітім салт жырлары» деп, екі топқа бөліп зерттейді [20, 185-211]. Ал бесік жырынан басталатын бала өсіруге байланысты шы...
