СөЖ (реферат) Пәні: Қазақ халық ауыз әдебиеті Тақырыбы: «Отбасы ғұрып фольклорының зерттелу мәселесі»
Отбасылық ғұрып фольклорының алғашқы үлгілері
жүктеу/скачать 0,67 Mb. Pdf көрінісі
|
| 1.2. Отбасылық ғұрып фольклорының алғашқы үлгілері
Отбасы фольклорының ішінен, ең алдымен, үйлену ғұрпына байланысты жар-жардың, беташардың үлгілерін береді. Оларды «Ұзатқан қыздың өлеңі» деп айдарлап, оған сегіз өлең топтастырған. «Жар-жар» мәтіні – барлығы 24 шумақтан құралып, үшке бөлініп басылған. Бірақ жар-жарды қыздар мен жігіттердің кезектесіп орындайтындығы ескерілмеген, шумақтар тізбектеле шұбатылып берілген. Тек оны өлең мазмұнынан ғана ажыратуға болады. Төртінші және бесінші өлеңдер беташардың үлгілері болса, ал қалғандарын қыз сыңсу айтып қоштасар кезде айтылатын жұбату өлеңдеріне жатқызуға болады. Олардың барлығы сол заманда айтылып келген дәстүрлі фольклордың сап таза үлгілері. Автор өз еңбегінде жоқтауға біршама мән берген және олардың әр түрлі үлгілерінен «жоқтаған жыр» деген атаумен төрт өлең жариялаған. Алғашқы өлеңге ат қойылмағанмен мазмұнына қарап әйгілі Кеңгірбай бидің жоқтауы екендігін аңғаруға болады. Ал қалған үш шығармадан жоқтаудың әр түрлі үлгілерін көреміз. Бұдан автордың материалдарды іріктеуде ерекше ыждаһатты болғанын байқаймыз. Бұл – қазақтың отбасылық ғұрып фольклорына алғаш арнайы назар аударудың үлгісі болатын. Бұдан кейінгі ғұрыптық лирикаға кең орын берілген еңбектің бірі Түркістан мұғалімдер семинариясының мұғалімі болған Я.Лютшьтің «Киргизская хрестоматия» [13] атты кітабы болды. Бұл жинақта, әсіресе, аза жырларына көп көңіл бөлінген. Онда естіртудің, көңіл айтудың, жоқтаудың бірнеше үлгілері берілген. Олардың ішінде үлкен тарихи маңызы бар Бекназар батырдың Өтеулі деген ұлы өлгенде айтылған жұбатудың, Ботбай Сыпатай батыр қайтқанда қыздарының жоқтауы басылған. 10 Өз артына қазақ этнографиясына қатысты ұшан теңіз мол материал қалдырған Н.И.Гродеков еңбегінде де үйлену және өлік жөнелту ғұрыптарына қатысты аса бағалы мағлұматтар көп. Сонымен қоса, автор ғұрыптық рәсімдерді жалаң сипаттамай, беташар, жоқтау өлеңдерін де қоса келтіріп отырған. Сол сияқты А.Е.Алекторовтың көптеген еңбектерімен бірге, «Астраханский вестниктің» бірнеше санында жарияланған отбасылық ғұрып фольклоры жөнінде мол мағлұмат берілген «Қазақтардың халық әдебиеті» («Народная литература киргизов») атты көлемді еңбегін де [14] бөліп айтқан жөн. Бұл мақалада халық әдебиетіне жалпы сипаттама беріледі. Басылымның № 1212, 1216 сандарында үйлену салт жырлары мен жоқтауларға сипаттама беріліп, үлгілері келтірілген. Қазақтар арасында ұзақ жылдар болып, оның тұрмыс-салтын жете зерттеген А.Е.Алекторов «Қырғыздардың той жыры сол тойда атқарылатын ғұрыптармен тығыз байланысты», - дей отырып, ғұрыптық шығармаларды атқарылу реті мен орындалу мәнерімен қоса баяндайды. Алдымен «той бастарға» сипаттама беріп, үзінді келтіреді, одан «жар-жарға» ұзақ тоқталған. Жар-жардың негізгі қаңқасын түгелге жуық орысша аудармасында келтіріп, ол аяқталып, қыз сыңсып шымылдық ішіне кірген соң «аужар» айтылады дейді. Бұған қарағанда автор жар-жар мен аужарды бөле- жара қараған сияқты. «Аужарға» келтірген мысалы да жар-жардан басқашалау, оны қыздың жеңгелері орындайтын көрінеді. Яғни, бұл тұста әлі де анықтай түсетін мәселенің бар екендігі аңғарылады. Бұдан кейін «бет ашарды» талдай келіп, оның соңының қыздар мен жігіттердің қайым айтысына ауысатындығын тамсана жазады. Болық қыз бен Елентайдың және Бәтима мен Ыбырайдың қайым айтыстарынан мысалдар келтіреді. А.Е.Алекторов өлік жөнелтуге байланысты ғұрыптарды да өзі куә болған жайлардан мысал келтіре отырып қызғылықты әңгімелейді. «1890 жылдың 13 сәуірінде Верный уезі, Ұзынағаш болысындағы Шапырашты руының биі Сарыбай Айбасов қайтыс болды», – дей отырып, оның асқан батыр, дана би, халқына әділ де, адал басшы болғандығын сыйпаттайды, оған айтылған жоқтауды орысша келтіреді. (Автордың сілтемесіне қарағанда оның қазақшасы «Особое прибавление в Акмолинск. обл. ведомости» газетінің 27 санында басылған көрінеді. Өкінішке орай, біз оны қолға түсіре алмадық – К.І.). Бұдан әрі қазақ әйелдерінің жоқтау айту мәнерін қызғылықты баяндайды. Жоқтаудың әр түрінен мысалдар келтіріп, оның мазмұнын әңгімелейді. Жоқтауды, негізінен, әйелдер айтатынын ескерте отырып, олардың өлеңдерінің мазмұнының да, музыкасының да сүйекті сырқырататын зарлылығына жиылған жұрттың қосыла жылайтындығын жазады. Қазақ әйелдерінің көп жағдайда жоқтауды жанынан шығарып айтатын ақындығына да назар аударады. Ерлердің жоқтауды сирек айтатынын, оның өзінде аса ардақты, халық қалаулысы қаза 11 болғанда арнайы жоқтайтындығын ескерткен. Жалпы, бұл мақалада қазақ отбасылық ғұрып фольклорының басты-басты жанрларына шолу жасалған және ол – орыс тілінде жарық көрген алғашқы толымды зерттеулердің бірі. Қазақ мәдениетінің зерттелу тарихы сөз болғанда Ш.Уәлиханов есімін аттап өте алмайтынымыз анық. Оның қазақ әдебиеті туралы белгілі еңбектерін былай қойғанда, отбасы ғұрпына қатысты ұрымтал ойлары аз емес. Мәселен, «Қазақтардағы шамандықтың қалдығы» атты мақаласының өзі отбасы ғұрыптарының арғы тегін ашады, оған қатысты фольклорлық шығармалардың орындалу мәнерін баяндайтын тұстар да жеткілікті. Шоқанның қолымен хатқа түскен Бұхар жыраудың Абылайға шығарған жоқтауы, қазақ жоқтауларының озық үлгісі ғана емес, барша көркем табиғатымен жоқтау жанрының әлеуметтік мәртебесін танытатын озық шығарма. Сонымен қоса, Шоқан өзінің «Қазақ халық поэзиясының түрлері» атты мақаласында «жылауды» халық поэзиясының жеке бір түрі ретінде бөліп көрсететіні бар, «Оны (жылауды.К.І.) әдетте әйелдер шығарады және көбінекей суырып салып айтады. Өлең өлшемі жыр тектес болып келеді. Әйгілі жылаулардың ішіндегі Орта жүзге белгілі және һте шерлісінің бірі – Айғанымның үлкен ұлы Мәмекені жоқтауы... жүктеу/скачать 0,67 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|