Спорттағы жаттығу және жарыс іс-әрекетінің психологиялық ерекшеліктері қ.І. Адамбеков

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Бастауыш мектеп және дене мәдениеті» сериясы, № 2 (33), 2012 ж. 
 
111 
міндеттер  туындайды:  тәрбиелеу  және  дамытушылық  іс-әрекетін  ҧйымдастыру;  қҧзыреттіліктерді 
қалыптастыру және дамыту; оқушы жеке тҧлғасының қалыптасуына кӛмектесу, оның ішкі мҥмкінші-
лігі, бейімділігі, мақсат-мҥдделері мен шығармашылық қабілетінің байқалуы мен қалыптасуына жағ-
дай жасау. 
Осындай ауқымды міндеттерді жҥзеге асыруға бағытталған 12 жылдық мектептегі қызметке бола-
шақ бастауыш сынып мҧғалімдерінің арнайы даярлығын қалыптастыру мақсатында біршама базалық 
және  кәсіптендіру  пәндерінің  мазмҧнына  12  жылдық  мектептегі  оқу-тәрбие  ҥдерісінің  мазмҧндық 
ерекшеліктеріне сәйкес ӛзгерістер енгізілген. 12 жылдық білім беру жҥйесіндегі бастауыш мектептің 
оқу  жоспарына  енгізілген  сабақтарды  оқыту  әдістемесін  қарастыратын  пәндердің  бірі  –  «Кӛркем 
еңбекті»  оқыту  теориясы  мен  әдістемесі»  пәні.  Бҧл  пән  «Технология»  білім  беру  саласы  бойынша 
бастауыш мектепте оқытылатын «Кӛркем еңбек» пәнін оқытуға болашақ бастауыш сынып мҧғалімде-
рін кәсіби даярлау мақсатында жҥргізіледі.  
«Кӛркем  еңбек»  –  бейнелеу  ӛнері  мен  еңбектің  негізгі  тҥрлерін,  барлық  қажетті  материалдарды 
мазмҧнына қарай біріктіріп енгізген кіріктірілген курс. Шығармашылық іс-әрекет барысында қорша-
ған ортадағы обьектілерді бір бейнеде кӛрсету ҥшін ӛнер тҥріндегі кӛркемдік тіл (тҥс, сызық, штрих, 
кӛлемді пластика, стилдеу, кӛлем, кеңістік, конструкция, композиция т.б.) және материалдың физика-
лық қасиеттерінің (ерігіштігі, жабысуы, иілуі, бҥктелуі т.б.) мҥмкіндігі пән мазмҧнында кіріктіріліп 
берілген.  
Бҧрынғы оқытылған екі пәннің біріктірілуі жоғары деңгейлі белгілі бір нәтижеге жетуге, шығар-
машылыққа баулуға жағдай жасайды. 
Пәннің мақсаты: баланың ӛзінің пәндік шығармашылық іс-әрекеті арқылы әлемді тану ҥрдісінде 
ӛзін-ӛзі дамытуға ҧмтылатын тҧлғаны дамыту.  
Міндеттері:  жалпы  мәдени  ой-ӛрісін  кеңейту,  шығармашыл  тҧлғаны  дамыту,  оның  сапалық  та 
біліктілік қасиетін қалыптастыру, алдына мақсат қоя білетін, мҧғалім қойған не туындаған проблема-
ларды табатын және шешетін, ӛзінің ойын іске асыру ҥшін тиісті қҧралдарды таңдай алатын, ӛзінің 
тәжірибесін  тҥсінетін  және  бағалайтын,  ӛзінің  сӛйлеу  мәнері  мен  эстетикалық  талғамын  ҥйлестіре 
білетін,  адамның  материалдық  бейнесіндегі  әлеуметтік-эстетикалық  арман-мҧратының  жетістігі 
ретінде ӛнер туындыларымен жалпы таныстыру, эстетикалық тәжірибесі мен технологиялық білімін, 
білігі  негіздерін баланың  тҥпкі  ойының  практикалық  тҥрде іске  асыру  негізінде қалыптастыру.  Бҧл 
міндеттер  баланың  кӛркем  шығармашылық  іс-әрекеті  арқылы  ӛз  бетінше  дамуын  және  жеке  тҧлға 
ретінде дамуын қамтамасыз ететін жалпы мәдени білімін іске асырады. 
Сондықтан «5В010200 – Бастауышта оқыту педагогикасы мен әдістемесі» мамандығы ҥшін оқы-
тылатын «Кӛркем еңбекті» оқыту теориясы мен әдістемесі» пәні  – болашақ бастауыш сынып мҧға-
лімдерін даярлаудың педагогикалық жалпы жҥйесінің ең бір маңызды бӛлігі. Ол студенттердің пән 
бойынша  теориялық  білімді,  практикалық  білігі  мен  дағдысын  меңгеруін,  оны  кәсіби  іс-әрекетінде 
пайдалануды қарастырады. Бҧл пән бәсекеге қабілетті маман даярлауда қазіргі қоғамның әлеуметтік 
сҧранысын қанағаттандыратындай сапалық деңгейін қамтамасыз етуге бағытталған. 
Аталған пән болашақ бастауыш сынып мҧғалімдерін кәсіби-әдістемелік дайындау мақсатында пән 
бойын-ша  теориялық  материалдар,  оны  игертудің  амалдары  мен  оқыту  әдістерін  қамтиды.  Пәннің 
ерекшелігі  бастауыш  сынып  оқушыларын  Отандық  және  шетел,  халықтық  сәнді-қолданбалы  ӛнер 
туындыларымен таныстыру әдістемесімен қатар студенттерге бейнелеу қҧралдарын еңбек іс-әрекеті-
мен  кіріктіре  отырып,  оқушылардың  сурет  салу,  мҥсіндеу  мен  жапсырмалау,  әр  тҥрлі  конструктор 
қҧрастыру  бойынша  практикалық  іс-әрекеттерін  қалыптастыру  әдістемесін  оқытуды  кӛздейді.  Осы-
ған  сәйкес  студенттерді ғылыми-әдістемелік  біліммен  қаруландырып  (пәннің  ғылым  ретіндегі  және 
оқу  пәні  ретіндегі  ерекшелігін,  «кӛркем  еңбекті»  оқытудың  мақсаты  мен  маңызын,  одан  берілетін 
білім  кӛлемін,  оны  жеткізу  әдістерін,  білім  беруді  ҧйымдастыру  формаларын,  олардың  тҥрлері  мен 
типтерін, қажетті қҧрал-жабдықтарын т.б.), ӛз бетімен кәсіби әрекетін іске асыруға мҥмкіндік жасай-
тын бірден-бір әдістемелік пән болып табылады. Сол себепті болашақ бастауыш сынып мҧғалімдерін 
дайындауда «Кӛркем еңбекті» оқыту теориясы мен әдістемесі» пәнінің маңызы зор, яғни бҧл курс – 
бастауыш сынып мҧғалімдерін даярлайтын жоғары оқу орындарындағы негізгі пәндердің бірі.  
12 жылдық білім берудің басты мақсаты: жедел дамып келе жатқан ортада ӛмір сҥруге қабілетті, 
ӛзін-ӛзі дамытуға, ӛз ойын еркін айта білуге, қоғам талабына сай ӛзін кӛрсете білетін жоғары білімді, 
ҧлттық тілді, тарихты жетік меңгерген, отандық және әлемдік мәдениетті бойында қалыптастырған, 
бәсекеге қабілетті, шығармашылығы дамыған жеке тҧлғаны қалыптастыру болып отыр. Осы мақсат-

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Начальная школа и физическая культура», № 2 (33), 2012 г. 
 
112 
тан келесі міндеттер туындайды: тәрбиелеу және дамытушылық іс-әрекетін ҧйымдастыру; қҧзыретті-
ліктерді  қалыптастыру  және  дамыту;  оқушы  жеке  тҧлғасының  қалыптасуына  кӛмектесу,  оның  ішкі 
мҥмкіншілігі, бейімділігі, мақсат-мҥдделері мен шығармашылық қабілетінің байқалуы мен қалыпта-
суына жағдай жасау. Бҧл мақсат-міндеттерді іске асыру оқытудың қҧралдары мен әдістерін жаңарту-
ды, жаңа технологияларды пайдалануды талап етеді. 
Бастауыш  мектепте  «Кӛркем  еңбек»  пәнін  жеке  тҧлғаға  бағдарлап  оқыту  жоғарыда  айтылған  12 
жылдық білім берудің басты талаптарына сай екенін байқауға болады. Ӛйткені жеке тҧлғаға бағдар-
ланған оқыту парадигмасының негізінде әрбір оқушының оқу ӛрісінің даралығын тану ниеті жатыр. 
Мҧғалімнің рӛлі білім беруде қҧзыреттіліктер, біліктіліктер мен дағдыларды қалыптастыру ғана емес, 
оқушы  ӛзінің  жеке  әлеуетіне  сҥйенетін  және  оқытудың  жаңа  технологиясын  пайдаланатын  тиісті 
білім беру ортасын қҧруда болып отыр.  
Жеке тҧлғаға бағдарланған оқыту ҥрдісінде оқушының ӛзін іс жҥзінде кӛрсетуіне және оқытылатын 
пәндерді меңгеру барысында ӛзінің жеке қасиеттерін дамытуға арналған оқушы мен мҧғалімнің бірлес-
кен іс-әрекеті тҥрінде кӛрінеді. Ынтымақтастықтағы оқыту ҥрдісі әрбір оқушының ӛзінің даму деңгейі-
не  сәйкес  оқу  материалын  меңгеруін  қамтамасыз  етуге  мҥмкіндік  береді.  Мҧғалім  ӛзінің  іс-әрекеті 
арқылы  педагогикалық  ҥрдісті  шығармашылықпен  тҥрлендіре  алады.  Жеке  тҧлғаға  бағдарланған 
оқыту ҥрдісінде мҧғалім жетекші, қуат беруші, жігерлендіруші рӛл атқарады. 
Жеке  тҧлғаға  бағдарланған  оқытудың  басты  мақсаттарының  бірі  оқушылар  білімінің  дербес 
модельдерін  іске  асырудың  бір  мезгілде  жҥргізілуі,  бҧл  кезде  әрбір  оқушыға  барлық  оқу  пәндерін 
меңгеруде ӛзіндік білім алу ӛрісін жасау мҥмкіндігі беріледі.  
Бастауыш мектепте жеке тҧлғаға және нәтижеге бағдарланған оқытуды ҧйымдастыру мҧғалімдер-
дің тӛмендегідей міндеттерді іске асыруын кӛздейді: 
-
 
пән бойынша тақырыпты, мақсатты нақты таңдай білу; 
-
 
әр сыныпта меңгерілетін ҧғымдар мен тҥсініктерді жете білуі;  
-
 
білім берудегі міндеттерді шешуде әдістерді, рефлексия тәсілдерін, ӛзінің іс-әрекетін шығарма-
шылықпен ҧйымдастыру; 
-
 
әр сынып бойынша ізденімпаздық, шығармашылық жҧмыстарды жҥйелеп пайдалана білуі, ҥлгі 
бойынша немесе еркін тақырыпта әртҥрлі шығармашылық жҧмыстарды жасай алуға машықтандыру; 
-
 
бағдарламадағы оқыту нәтижелері бойынша «кӛркем еңбек» пәнінен білімді меңгертуі. 
Қорыта келгенде, бастауыш мектепте оқушыларға «Кӛркем еңбекті» оқытуда бірқатар педагогика-
лық талаптарды орындау қажет деп санаймыз: 
-
 
педагогтар мен оқушылардың ӛзара әрекеттерінің жеке тҧлғаға бағдарлануы; 
-
 
әрбір оқушыға іс-әрекет тҥрлерін және оған сәйкес қҧрал-жабдықтарды таңдау мҥмкіндігін беру; 
-
 
оқушының тҧлғалық, жеке бастық, эмоционалды-сезімдік, эстетикалық дамуында оның даралы-
ғын сақтауға ықпал ететін білім алу ортасын қҧру; 
-
 
дайын ҥлгіні  жаңғырту  және  зерттеушілік  шығармашылық  іс-әрекеттің, белсенділіктің  бірлес-
кен және дербес тҥрін пайдалану. 
Осындай педагогикалық талаптарды орындай білетін болашақ бастауыш сынып мҧғалімдері бас-
тауыш мектепте 12 жылдық білім беру жҥйесіне сәйкес оқытылатын пәндердің бағдарламалық мате-
риалдарын  еркін  игерте  алатын,  оқу  әрекетін  оқушының  қызығушылығы  мен  бейімділігіне  қарай 
шығармашылық іс-әрекет тҧрғысынан ҧйымдастыра білетін, оқушылардың білімі мен қабілет деңге-
йін бағалай алатын, баланың жеке тҧлғасын іс-әрекет субьектісі ретінде қалыптастыра алатын болады 
деп ойлаймыз. 
 
1.  Назарбаев  Н.Ә.  «Жаңа  онжылдық  –  жаңа  экономикалық  ӛрлеу  –  Қазақстанның  жаңа  мүмкіндіктері» 
атты жолдауы // Айқын, 30 қаңтар, 2010 жыл. 
2.  Қазақстан  Республикасы  мемлекеттік  жалпыға  міндетті  бастауыш  білім  беру  стандарты.  Ресми 
басылым, – Астана, 2009. http:www.portal.edu.kz. 
3. Жұмабаева Ә.Е. Шағын жинақты бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту әдістемесі. – Алматы, 2010. 
4. Әмірова Ә.С. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың теория-
сы мен технологиясы. – Алматы, 2008. 
 
Резюме 
В статье рассматриваются  некоторые проблемы  подготовки  будущих учителей начальных классов, учитыва-

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Бастауыш мектеп және дене мәдениеті» сериясы, № 2 (33), 2012 ж. 
 
113 
ются особенности методики преподавания предмета «Художественный труд» в системе 12 летнего образования. 
 
Summary 
The problem of this article are considired the preparing Future primary teachers at the subject of «Art work» in the 
12-th years school education. 
 
МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ СӚЗДІ ДЫБЫСТАУ МӘДЕНИЕТІНЕ 
ТӘРБИЕЛЕУ: МӘНІ, МАЗМҦНЫ 
 
Г.Ж. Омарова 
 
Бала тілін сәби кезінен бастап дамыту олардың ойын ӛрбіту, сол арқылы жеке басының қалыпта-
суына жағдай жасау – оқу-тәрбие мәселесіндегі негізгі мақсаттардың бірі. Бала ӛз ойын тіл арқылы 
жеткізеді.  Ал  бала  тілінің  дамуы,  оның  сӛйлеу  мҥмкіндігінің  қалыптасуы  бірден  пайда  болмайтын 
кҥрделі  психологиялық  процесс.  Ол  жҥйелі  жҥргізілетін  жҧмыс  тҥрлерінің  негізінде  жҥзеге  асады. 
Жас  бҥлдіршіндердің  сауатты  да  мәдениетті  сӛйлеуі  мектепке  дейінгі  ҧйымдарда  жҥргізілетін  тіл 
дамыту жҧмыстарына тікелей байланысты екені белгілі. Бала тілін дамытуда жҥзеге асырылатын мін-
деттердің бірі тілдің дыбыстық мәдениетін тәрбиелеу болып табылады.  
Мектеп жасына дейінгі балаларды дыбыстау мәдениетіне тәрбиелеу дегеніміз – сӛйлеу барысында 
барлық  тілдік  қҧралдарды  (дыбыстарды  дҧрыс  айту,  мәнерлеп  сӛйлеу  тәсілдерін,  есту  қабілеттерін 
жетілдіру, дҧрыс тыныс алу) орынды пайдалана білуге тәрбиелеу. 
Балаларға ана тілін ҥйрету тәжірибесінен белгілі болғанындай, балаға ең киыны жекелеген дыбыс-
тардың артикуляциясын ҥйрену болып табылады. Егер баланың сӛйлеуіндегі кемшілік дыбыс жағын-
да болса, логопедтер мҧндай кемшіліктің себебі, ең алдымен, баланын тілмен, аса маңызды артикуля-
циялық  органмен,  дҧрыс  «жҧмыс  істеуді»  ҥйрене  алмауынан  деп  санайды.  Балаларға  кӛбірек  қиын 
болатыны – таңдай ортасы дыбыстарын [р], [л], [ш], [ж]; кейде таңдай арты дыбыстарын [г], [к], [х] 
артикуляциялау. 
Фонетикада  фонемаларды  дыбыстаған  кездегі  барлық  артикуляциялық  мҥшелердің  (тілдін,  ерін-
нің, тістің, дауыс шымылдығының және т.б.) жҧмысы егжей-тегжейлі жазылған [1]. 
Мысалы,  [ш]  тілдің  ҧшымен  айтылатын  дыбыс  (тілдің  ҧшы  тістің  етіне  тиеді),  ызың  дыбыс  (тіл 
тістің  етіне  толық  тимейді,  аздаған  саңлау  қалады),  қатаң  дыбыс  (кӛмей  жҧмыс  істемейді)  болып 
келетіндігі мәлім. Осылайша барлық 37 дыбыс жіктелген. 
Тек логопедтер ғана емес, әрбір тіл мәдениетін сақтаған тәрбиеші фонетикаға жҥгінеді, сӛз дыбыс-
тарының «анатомиясын» білу балалардың оларды ҥйрену ҥдерісін тездетуіне кӛмектеседі. Дегенмен, 
дыбыстың артикуляциясын менгеру қиын әрі ҧзаққа созылады; ол бес, кейде жеті жылға созылады: 
тез  дегеннің  ӛзінде  балалар  бестен  алтыға  аяқ  басқанда  ғана  таза  сӛйлейді.  Балалар  бақшасындағы 
тәрбиелеу мен оқыту бағдарламалары баланы окуға және жазуға ҥйрету басталған кезде – алты-жеті 
жасқа қарай барлык дыбыстардың артикуляциясын толық ҥйрену міндетін қояды. 
Логопедтер сӛз дыбыстарын олардың айтылуын қамтамасыз ететін артикуляциялық (дыбыс шыға-
рушы) органдардың жҧмыс істеу сипатына қарай былайша бӛледі: 
а)  «ерте  онтогенез»  дыбыстары  (онтогенез  дегеніміз  бала  организмінің  жеке  дамуы):  дауысты 
дыбыстар және дауыссыз [м], [п], [б], [т'], [д'], [н] дыбыстар; 
б) «орташа онтогенез» дыбыстары: дауысты [ы]; меңгерілген дауыссыз дыбыстарды ҧяңдығы және 
қатаңдығы бойынша жіктеу; [л]; барлық дауыссыз дыбыстарды ҥндендіру; 
в)  «кейінгі онтогенез» дыбыстары: тілдің алдының кӛтерілуін қажет ететін [р], [р'], [ш], [ж], [щ] 
дыбыстары, [л], [ц]' дыбыстары. 
Сӛз дыбыстарын бҧлайша бӛлу баланың белгілі бір артикуляцияны менгере алатын жас мӛлшерін 
де  кӛрсетеді.  Сӛз  дыбыстарының  осылайша  бӛлінуіне  орай  тҥрлі  жастағы  балаларға  арнап  дыбыс 
жаттығуларын жҥргізу белгіленеді [2]. 
Сӛйлеу қабілеті ойдағыдай дамып келе жатқан (сӛйлеу әрекетінің дамуына логопедтердің арала-
суы  қажет  емес)  балаларға  арналған  артикуляциялық  жаттығулар  баланы  дҧрыс  айтуға  ҥйрететін 
дыбысты қамтитын сӛздер мен сӛйлемдерді олардың дауыстап айтуынан тҧрады. Жаңылтпаштар мен 
белгілі  бірыңғай  дауыссыз  дыбыстар қайталанып  келіп  отыратын  ӛлеңдер  бҧл  жерде  дидактикалық 
материал қызметін атқарады. 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Начальная школа и физическая культура», № 2 (33), 2012 г. 
 
114 
Егер балалар орфоэпиялық жағынан дҧрыс айтатын адамдардың арасында ӛссе, онда дҧрыс айту-
ды  ҥйрену  міндеті  оларда  оңай  шешілуі  мҥмкін,  егер  олар  ересек  адамдардың  аузынан  диалектілік 
немесе сӛздің қате айтылуын естісе, ҥйренуі қиын (дәлірек айтқанда – ешқандай мҥмкін емес). 
Дауыс нақышын («эмоциялық мәнерлілік» мағынасында алғанда – дауыспен куанышты, қайғыны, 
таң қалуды, ашулануды, шаттануды және т.б. білдіру) суреттеу қиынға тҥседі, тәрбиеші бар болғаны 
оны дауыстап айта алады және балаларға ӛз айтқанын кайталауға ҧсыныс жасайды. Мысалы, дидак-
тикалық ойын ӛткізіп, онда бір сӛзді (сӛйлемді) – «Ҧшақ!» (немесе «Ҧшып келеді») ӛзгермелі жағдай-
ға қарай: 
1) ҥрейлі сезіммен: жау ҧшағы ҧшып келеді; 
2) қуанышты сезіммен: балаларға сыйлық әкеле жатқан ҧшақ ҧшып келеді, – деп айтуға болады. 
Балалар ерекше жігер жҧмсамай-ақ барлық тілдік қҧралдарды, әсіресе, дауыс нақышын жеңіл мең-
геретіндігін тәжірибе дәлелдеп отыр (балалар сәби кезінің ӛзінде-ақ ересектердің дауыс интонация-
сынан мейірімді, қоркытуды, тыныштандырғысы келгендігін және т.б. айыра білетіндігі белгілі), кӛп-
теген балалар ешбір ҥйретусіз-ақ тілдік қҧралдарды қабылдайды, мектепке дейінгі жастағы балалар-
ды интонация элементтеріне оқытудың әдістемелік қҧралдары туралы мәселенің қойылмауы да сон-
дықтан болса керек. Бірақ ҥйретушілер (ата-аналар, тәрбиешілер, тіпті мектептегі мҧғалімдер) ӛздері 
ана тілі интонациясын тамаша білгендіктен (сӛз ырғақсыз жеке ӛмір сҥре алмайды ғой) оны аңғар-
майды (ауадағы оттегінің мӛлшерін аңғармаған секілді, ол жетіспегенде ғана адам оның керек екенін 
сезінеді). Егер сәби бірқатар тілдік қҧралдарды «ӛз бетімен» ҥйренбесе (мҧндай балалар аз, бірак қа-
лай дегенде де кездеседі), әдетте ересектер сӛйлеудің мҧндай кемшіліктеріне жуық арада назар аудар-
майды, балаға кӛмектеспейді, бала сол кемшілікпен мектепке келеді, онда сӛз дыбыстарының артику-
ляциясының кемшілігіне қарағанда, интонация кемшілігін қалпына келтіру әлдеқайда киынға тҥседі. 
Жоғарыда  аталған және басқа  да кейбір  интонация  элементтерін  балалар сӛйлемнің  тҧтас  дауыс 
интонациясынан жеке бӛліп алуды ҥйренеді және оларды, сондай-ақ жеке дара емес, сӛйлемнің ішін-
де орындайды. Сӛйлемнің ӛзін (ойдың аяқталғандығын) балалар интонация бойынша тҥсінуді ҥйре-
неді. Олар аяқталған ойдың екі интонациясын: хабарлы («Бір қасқыр тамақ іздеп келе жатып, қҧрулы 
тҧрған қақпанға тҥсіп қалады», «Қасқырды егінші қапқа салып алады») және сҧраулы («Қашып бара 
жатқан қасқыр кӛрмедің бе?») интонацияны ҧғынады. 
Аяқталған  интонация  негізінде  балаларға  логикалық  екпінді  кӛрсетеді  және  оларды  аяқталмаған 
интонацияны – кең тараған сӛйлемдердің мағыналы бӛлігін орындауға жаттықтырады. Мҧндай интона-
ция алтау екендігі (А.Н. Гвоздевтің жҧмысынан) белгілі: 1) тізіп айту интонациясы («Ханымға тҧп-тура 
толған, піскен, алтын алма ҧшып келеді», «Ол ханымды және ҧлын, қызын қҧшақтап, бәрі дастархан-
ға отырды»), бҧл интонацияны орындау ҥшін логикалык  екпінді қоя білу керек; 2) қарама-қарсы кою 
интонациясы («Ол ҥшінші рет қармағын тастады – қармағына бір балық, балык болғанда жай емес, 
алтын  балық  ілікті.»);  3)  сӛзге  шақыру  (атау)  интонациясы  («Қартым,  саған,  не  керек?»;  «Кҥнім 
менің, жарығым! Бар шындықты айт, жайып сал...»); 4) ескерту интонациясы немесе қос нҥкте инто-
нациясы («Алтын балық: «Қайғырма, ҥйге қайта бер»  – дейді»; «Шал таң қалып, қорқып қалды: ол 
отыз ҥш жыл балық аулады, бірақ балықтың сӛйлегенін естіген емес еді»; «...бізді ӛлтірме, жылатпа: 
шығар бізді қҧрғаққа!», «Кӛріп тҧр: боран соғып, қар жауып, даланы кар кӛмкерді»); 5) кіріспе инто-
нациясы («Ол, міне, кӛк теңізге бет алды) теңіз буырқанып жатты, (ол алтын балықты шакыра баста-
ды...»); 6) ерекшелеу интонациясы («Дегенменен, жас ханым, мазасын алмай басқаның, тыныштыкта 
ӛсті, ӛсті – айдарлы, қара қасты, (қолаң шашты жан боп ӛсті») [3]. 
Жоғарыда айтылған фонетикалық және фонологиялык дыбыстық қҧралдар байланыстыра сӛйлесу-
де бір мезгілде пайдаланылады. Байланыстыра сӛйлеуінің стилі, оның эмоционалдық бояуы баланың 
сӛз  дыбыстарын  қалай  айтатындығына  (артикуляциясы  жігерлі,  айқын  немесе  енжар",  тҥсініксіз), 
мҥмкін болған тілдік қҧралдардың қайсысын таңдайтындығына (мейірбандық немесе қастық сезімін 
бәсең – қатты, тез – баяу дауыс тембрімен аңғартады) байланысты. 
Артикуляциялық  мҥшелердің  козғалуының  әсерінен  сӛйлеушінің  бҧлшық  етінің  тҥйсінуі  –  бҧл 
субъективтік қабылдаудағы «тіл материясы» болып табылады, ауызекі тілде бҧлшық еттің тҥнсінуге 
мҧнан басқа елестету (образдарды) тҥрінде қатысатын есту сезімі және іштей сӛйлеу де жатады. 
Белгілі бір дыбыстардың кешенін сӛз деп қабылдауды ҥйренген, яғни оны болмыстың белгілі бірі 
қҧбылысы деп тҥсінген бала сол сӛзден есту және бҧлшық ет тҥйсігін есінде сақтап қалады. Бала әлі 
ең  алдымен  сӛзді  (сӛйлеуді)  естуді,  ал  онан  кейін  ғана  оны  айтуды  ҥйренеді.  Алайда  сӛздің  естілу 
образы мен оның «бҧлшық еттік» образы балада бір мезгілде пайда болады: алғашқы кезде «бҧлшық 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Бастауыш мектеп және дене мәдениеті» сериясы, № 2 (33), 2012 ж. 
 
115 
еттік» образдың дәл болмайтындығы басқа мәселе. 
Белгілі  бір  сӛздерді  дҧрыс  айта  алмайтын  ҥш,  тіпті  тӛрт  жастағы  балалар олардың  дҧрыс  естілу 
образын білетіндігі және ересектер мҧны бҧзып айтқанда аңғаратындығы белгілі. Мысалы, 
Айбар (3 жаста) деген бала ӛзінің атын «Айбал»  деп атайды. Кӛрші әйел оны әрдайым қағытып 
қарсы алады: 
– Сәлем, Айбал 
Бала қабағы қатуланып, жҧдырығын тҥйіп, еш нәрсені тҥсінбейтін әйелді ақылға шақырғысы келеді: 
– Мен Айбал емеспін, мен Айбаал, – деп дауыс кӛтереді. 
Демек, әрбір адам ҥшін сӛздің сезімдік негізі – бҧл оның; есту және бҧлшық еттің (сӛйлеу қимы-
лының) сезінуі. Физиологтардың мәліметтеріне қарағанда, миға «берілетін» нақ осы сӛйлеу қимылы 
миды (оның белгілі бір учаскелерін) сӛйлеу органы ретінде жҧмыс істеуге мәжбҥр етеді екен. 
Тәрбиеші мына нәрсені білу қажет: баланы сӛз дыбыстарын дҧрыс артикуляциялауға, тілдік қҧрал-
дарды пайдалануға ҥйрету керек, яғни оның «тілдің материясын» ҥйренуіне кӛмектесу керек, әйтпесе 
ол тілді ҥйрене алмайды. Бҧл заңдылық. 
 
1. Мырзабеков С. Қазақ тілінің дыбыс жүйесі. – Алматы, 1999. 
2. Федоренко Л.П., Фомичева Г.А., Лотарев В.Қ. Мектеп жасына дейінгі балалар тілін дамыту методика-
сы. – Алматы, 1981. 
3. Гвоздев А.Н. Вопросы изучения речи. – М., 1961. 
 
Тҥйін 
Мақалада  мектеп  жасына  дейінгі  балалардың  жас  ерекшелігіне  қарай  сӛзді  дыбыстау  мәдениетіне  тәрбие-
леудің мәні мен мазмҧны сӛз болады. 
 
Summary 
In that article are shown role and meanning of education speech culture pre-school age children with circulation of age. 
 
ПАТРИОТИЧЕСКОЕ ВОСПИТАНИЕ МОЛОДЕЖИ В УСЛОВИЯХ 
СОЦИАЛЬНЫХ ПЕРЕМЕН 
 
Н.Н. Сакатова – преподаватель, КазГосЖенПУ 
 
В  нынешнем  Послании  Президента  Республики  Казахстан  Н.А.  Назарбаева  народу  Казахстана 
«Социально-экономическая  модернизация  –  главный  вектор  развития  Казахстана»  был  обозначен 
пункт «о важности усиления воспитательного компонента процесса обучения молодежи патриотизму, 
нормам  морали  и  нравственности,  межнациональному  согласию  и  толерантности,  физическому  и 
духовному  развитию,  законопослушанию».  Отмечая,  что  в  стране  нет  учебников,  преподователей, 
которые работают с молодежью именно по этим вопросам, Глава государства поручил Правительству 
РК  разработать  типовой  Комплексный  план  по  обеспечению  знаний  молодежью  этих  ценностей  во 
всех  образовательных  учреждениях.  В  этом  контексте  построение  демократического  общества  с 
социально ориентированной экономикой невозможно без нравственного и духовного развития моло-
дежи, формирования у молодого поколения казахстанцев таких качеств, как патриотизм, профессио-
нализм, ответственность, освоение молодежью социокультурного опыта прошлых поколений, дости-
жений мировой цивилизации и  Казахстан как молодая суверенная республика объективно нуждается 
в гражданах, безгранично преданных делу служения нации, укрепления Независимости – самого дра-
гоценного достижения развития нашей государственности. 
Решение ряда проблем в жизни страны во многом зависит от уровня развития гражданского обще-
ства, формирования высокого патриотического сознания, чувства гордости за свою страну, воспитания 
готовности к выполнению гражданского долга по защите интересов Родины. Молодежь особенно долж-
на  осознавать  всю  полноту  ответственности  за  наш  народ  и  будущее  страны.  Первоочередная  задача 
молодежи сохранить и приумножить все, то самое ценное, что было «нажито» старшими поколениями. 
Молодежь во все времена была и остается наиболее прогрессивной частью населения. Она всегда 
находилась на переднем краю всех положительных сдвигов и изменений в обществе. По сути, моло-
дежь – это стратегический ресурс государства, который способен сгенерировать созидательную энер-

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Начальная школа и физическая культура», № 2 (33), 2012 г. 
 
116 
гию  развития  и  национальную  мощь.  Очевидно,  что  необходимо  и  дальше  прививать  молодежи 
основные ценности казахстанского общества – прочное национальное единство, динамичное эконо-
мическое процветание, неуклонное стремление получать новые знания и ответственность за будущее 
нашей общей Родины. 
Поскольку наша республика является многонациональной, политика ее направлена на поддержа-
ние дружбы между народами. Интернационализм – это хорошая почва для воспитания казахстанско-
го патриотизма. 
Многие  мыслители  и  педагоги  прошлого,  раскрывая  роль  патриотизма  в  процессе  личностного 
становления  человека,  указывали  на  их  многостороннее  формирующее  влияние.  Так,  например,    
К.Д. Ушинский считал, что патриотизм является не только важной задачей воспитания, но и могучим 
педагогическим средством: «Как нет человека без самолюбия, так нет человека без любви к отечеству, 
и эта любовь дает воспитанию верный ключ к сердцу человека и могущественную опору для борьбы с 
его дурными природными, личными, семейными и родовыми наклонностями» [8, т. 2, с. 160].  
Патриотизм является элементом как общественного, так и индивидуального сознания. На уровне 
общественного  сознания  под  патриотизмом  подразумевается  национальная  и  государственная  идея 
единства и неповторимости данного народа, которая формируется на основе традиций, стереотипов, 
нравов, истории и культуры каждой конкретной нации. На уровне индивидуального сознания патрио-
тизм переживается как любовь к Родине, гордость за свою страну, стремление узнать, понять и улуч-
шить  ее.  Таким  образом,  патриотизм  представляет  собой  одну  из  составных  элементов  структуры 
общественного сознания, в которой отражено: отношение личности к Отечеству, к Родине, к народу. 
Остановимся  на  трех  бесспорных  основных  компонентах,  выделяемых  учеными  в  понятии 
«патриотизм». 
Первый.  Почитание  места  своего  рождения  и  места  постоянного  проживания  как своей  Родины, 
любовь  и  забота  о  данном  территориальном  формировании,  уважение  местных  традиций,  предан-
ность до конца своей жизни данной территориальной области. В зависимости от широты восприятия 
места  своего  рождения,  зависящего  от  глубины  сознания  данного  индивида,  границы  его  родины 
могут  простираться  от  площади  собственного  дома,  двора,  улицы,  поселка,  города  до  районных, 
областных  и  краевых  масштабов.  Для  обладателей  высших  уровней  патриотизма  (зиждущегося  на 
более высоких уровнях сознания) широта их эмоций совпадает с границами всего данного государ-
ственного  образования,  именуемого  Отечеством.  Низшими  его  уровнями,  граничащими  с  антипа-
триотизмом,  являются  мещанско-обывательские  понятия,  отраженные  в  поговорке:  «Моя  хата  с 
краю, ничего не знаю». 
Второй. Уважение к своим предкам, любовь и проявление терпимости к своим землякам, прожива-
ющим  на  данной  территории,  желание  помогать  им,  отучать  от  всего  дурного.  Высший  показатель 
данного  параметра  –  благожелательность  по  отношению  ко  всем  своим  соотечественникам,  являю-
щимся  гражданами  данного  государства,  т.е.  осознание  общественного  организма,  называемого  во 
всем мире «нацией по гражданству». 
Третий. Направленность на конкретные каждодневные дела для улучшения состояния своей роди-
ны, ее обустройства, на помощь и взаимовыручку своих земляков и соотечественников (начиная от 
поддержания  опрятности,  порядка  проживания  и  упрочения  дружеских  отношений  с  соседями  в 
подъезде, доме, дворе до достойного развития своего города, района, государства в целом). 
Истинный патриотизм по своей сущности гуманистичен, включает в себя уважение к другим наро-
дам и странам, к их национальным обычаям и традициям и неразрывно связан с культурой межнацио-
нальных  отношений.  В  этом  смысле  патриотизм  и  культура  межнациональных  отношений  тесней-
шим образом связаны между собой, выступают в органическом единстве и определяются в педагоги-
ке как «такое нравственное качество, которое включает в себя потребность преданно служить своей 
родине,  проявление  к  ней  любви  и  верности,  осознание  и  переживание  ее  величия  и  славы,  своей 
духовной связи с ней, стремление беречь ее честь и достоинство, практическими делами укреплять 
могущество и независимость» [9]. 
В статье министра образования и науки РК Б.Жумагулова, опубликованной в "Казахстанская прав-
да", от 15 июня 2011г. четко определены основы патриотического воспитания молодежи. В частности 
им было сказано «Любовь к Родине, преданность своему Отечеству не должны быть просто красивы-
ми  словами.  Настоящий  патриотизм  должен  быть  деятельным.  Главой  государства  делается  очень 
многое для развития молодежи, ее воспитания и образования, наращивания человеческого капитала 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Бастауыш мектеп және дене мәдениеті» сериясы, № 2 (33), 2012 ж. 
 
117 
Казахстана. А от молодежи мы ждем новых инициатив, которые будут расширять возможности само-
выражения  каждого  молодого  человека  как  личности,  гражданина  и  патриота,  деятельно  участвую-
щего в жизни страны. И будем такие инициативы всемерно поддерживать». 
Итак, при определении основных направлений коренного улучшения патриотического воспитания 
в  современных  условиях  следует  учитывать  необходимость  преодоления  деформированных  и  нега-
тивных  сторон  патриотического  воспитания  как  социально  значимой  деятельности,  испытывающей 
воздействие  самых  различных,  в  том  числе  весьма  неблагоприятных  и  даже  противодействующих, 
факторов. Патриотическое воспитание молодежи должно осуществляться на основе не только диффе-
ренцированного,  но  и  индивидуального  подхода,  т.е.  в  интересах  каждой  личности,  развития  у  нее 
индивидуально  проявляемых  качеств  гражданина  и  патриота  Республики  Казахстан.  Субъекты 
патриотического  воспитания  должны  располагать  всеми  необходимыми  средствами  и  эффективно 
использовать качественно новые методы и формы в своей деятельности. В этом контексте большое 
внимание патриотическому воспитанию уделено в новой Государственной программе развития обра-
зования на 2011-2020 годы. 
Подводя итоги, хотелось бы отметить, что в решении проблем гражданско-патриотического вос-
питания современного поколения должна в первую очередь принимать участие сама молодежь, осо-
знавая всю важность своего участия в жизни Родины, любить, знать и уважать ее культуру, традиции 
и  историю.  Однако  направлять  действия  молодежи  в  нужное  русло  должно  как  государство,  так 
семья,  школа  и  вуз.  И  их  основная  задача  заключается  во  взаимодействии  с  целью  формирования 
национального самосознания, гражданственности и патриотизма у современной молодежи. 
Еще раз хочу обратить внимание на цитаты из статьи министра образования и науки РК Б.Жумагулова 
«Патриотизм  закладывается  в  наших  сердцах  с  детских  лет  и  проходит  красной  нитью  через  всю 
сознательную жизнь, определяет наш вклад в развитие родного государства. В 2008 году на съезде 
молодежного крыла "Жас Отан" Президент страны Нурсултан Назарбаев сказал замечательные слова: 
"Я часто спрашиваю себя, каким он будет "казахстанец будущего". Сегодня, глядя на вас, я вижу его. 
Его  глаза  должны  гореть  жаждой  новых  знаний.  Его  ум  должен  быть  отточен  для  решения  самых 
сложных задач. Его сердце должно пылать беззаветной любовью к Родине". Эти слова Главы госу-
дарства лучше всего характеризуют сущность казахстанского патриотизма, вектор его устремленно-
сти в будущее. И я абсолютно уверен – именно так и будет». 
 
1.
 
Послание Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева народу Казахстана «Социально-экономи-
ческая модернизация – главный вектор развития Казахстана». 27 января 2012 года. 
2. Государственной программе развития образования на 2011-2020 годы. 
3. Бакытжан ЖУМАГУЛОВ, министр образования и науки РК, "Казахстанская правда", 15 июня, 2011. 
4. Лушников А.М. История педагогики: Учеб. пособие для студентов педагогических высших учебных заве-
дений. 2-е изд. – Екатеринбург: Урал. гос. пед. ун-т, 1994. – 368 с. 
 

жүктеу/скачать 2,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: