Справочник предназначен учащимся школ, лицеев, колледжей, студентам, учителям и преподавателям, а также широкому кругу читателей, изучающих казахский язык

бақ емес 
мек емес 
мак емес 
пақ емес
жаз+ып
кел+іп
окы+п
айт+ып
Жалғасы (Продолжение)
отыр+мақ емес
қайт+пақ емес 
жаз+бақ емес 
бер+мек емес________
Түрі
Форма
негіз
(основа)
II.  Сендер
бақ емес 
мек емес 
мак емес
пак емес
жаз+ып  отыр+мак емес 
кел+іп 
кайт+пак емес 
окы+п 
жаз+бак емес 
айт+ып  бер+мек емес
З.З.Ауыспапы келер шақ (Переходное будущее время)
1 .кесем ш е(-а,-е,-й)  +  жіктік жалғау  /кел -е-м ін /
2.көсемше(-ып,-іп,-п)  +   көсемш е(-а,-е,-й)  +  жіктік жалғау  /бар-ы п  кел-ө-м ін/
___________________ а)Болымды түрі (Положительная форма) 
129-кесте
_______ Жекешө турі  (Единственное  число)_______________________
Жай түрі 
| 
Күрдөлі түрі
(Простая форма)_________ 4________ (Сложная форма)________
көсемше 
(-а.-е.-й) + жіктік жалғау 
нөгіэ +  кесемшө(-ып,-іп,-п) +  негіз 
_________________________ ________ +  көсемше(-а,-ө,-й)  + жіктік жалғау
а+мын
ө+мін
и+мын
а+мын
жаз+ып  отыр+а+мын
кел+іп 
кет+ө+мін
окы+п 
бер+е+мін
айт+ып  сана+й+мын
жаз+ып  отыр+а+сың
кел+Іп 
көт+е+сін
оқы+п 
бөр+ө+сің
айт+ып  сана+й+сын
а+сың
ө+сің
и+сың
а+сың
а+сыз
е+сіз
и+сыз
а+сыз
жаз+ып  отыр+а+сыңдар
кел+Іп 
көт+ө+сіңдер
окы+п 
бер+е+сіңдөр
айт+ып  сана+й+сындао
а+ды
е+ді
и+ды
а+ды
жаз+ып
кел+Іп
окы+п
айт+ып
отыр+а+ды
көт+е+ді
бер+е+д)
сана+Й+ды
— 686
117

а)Болымды турі  (Положительная форма) 
130-кесте
Көпше түрі  (Множественное число)
Түрі
Жай түрі 
^
Күрделі түрі
(Форма)
(Простая форма)
(Сложная  форма)
Ж а қ
көсемше
(-а,-е,-й) + жіктік жалғау
негіз+көсемше(-ып,-іп,-п) +негіз +
(Лицо)
көсемшө(-а,-е,-й) +  жікгік жалғау
1.  Біз
жаз
а+мыз
жаз+ып
отыр+а+мыз 
1
кел
е+міз
кел+іп
кет+е+міз
оқ(ы)
и+мыз
оқы+п
бер+е+міз
айт
а+мыз
айт+ып
сана+й+мыз
II.  Сендер
жаз
а+сыңдар
жаз+ып
отыр+а+сыңдар
кел
е+сіңдер
кел+ігт-"
қет+е+сіңдер
оқ(ы)
и+сыңдар
оқы+п
бер+е+сіңдер
айт
а+сыңдар
айт+ып
сана+й+сыңцар
Сіздер
жаз
а+сыздар 
1жаз+ып
отыр+а+сыздар
кел
е+сіздер
кел+іп
кет+е+сіздер
оқ(ы)
и+сыздар
оқы+п
бер+е+сіздер
айт
а+сыздар
аиг+ып
сана+й+сыздар
III.  Олар
жаз
а+ды
жаз+ып
отыр+а+ды
кел
е+ді
кел+іп
кет+е+ді
оқ(ы)
и+ды
оқы+п
бер+е+ді
айт
а+ды 
і 
?
айт+ып
сана+й+ды
З.З.Ауыспалы  келер шақ.  Болымсыз түрі 
_______ (Переходное будущее время.  Отрицательная форма)
1.  негіз +  
( - м а .- м е .- б а .- б е .- п а .- п е )  
+   көсемше(-й)  +  жіктік жалғау
_і____ ■
 - 
/кел-ме-й-мін/ 
-і-
2.көсемш е(-ы п,-іп,-п)  +   негіз +   (-м а.-м е.-ба.-бе.-па.-пе)  +   көсемше(-й)  +
жіктік жалғау 
/бар-ы п  кел -м е-й-м ін/
ө)Болымсыз турі  (Отрицательная  форма)______ 131-кесте
Ж екеше турі  (Единственное число)_______________________
Ж айтүрі 
Күрделі түрі 
(Простая  форма)_________________ (Сложная  форма)_______
I 
+(-ма,-ме,-ба|-бе,-па,-пе) 
негіз + көсеміие(-ып,-Іп,-п)
+көсемше(-й) + жіктік жалғау 
+ негіз(-ма,-ме,-багбе,-паІ-пе)
____________________________
+
 көсемше(-й)+ жіктік жалғау
непз
ба+й+мын
ме+й+мін
ма+й+мын
па+й+мын
жаз+ып  отыр+ма+и+мын
кел+іп 
кет+пе+й+мін
оқы+п 
бер+ме+й+мін
айт+ып  сана+ма+й+мын
жаз+ып  отыр+ма+и+сың
кел+іп 
кет+пе+й+сің
оқы+п 
бер+м е+й+сің
айт+ып  сана+ма+й+сың
ба+й+сың
ме+й+сің
ма+й+сың
па+й+сың
жаз+ып  отыр+ма+и+сыз
кел+іп 
кет+пе+й+сіз
оқы+п 
бер+м е+й+сіз
айт+ып  сана+ма+й+сыз
жаз+ып  отыр+ма+й+ды
кел+іп 
кет+пе+й+ді
оқы+п 
бер+м е+й+ді
айт+ып  сана+ма+й+ды
ба+й+сыз
ме+й+сіз
ма+й+сыз
па+й+сыз
ба+й+ды
ме+й+ді
ма+й+ды
па+й+ды
118

Түрі
(Форма)
Жақ
(Лицо)
негіз
I.  Біз
жаз
кел
окы
айт
Сендер
жаз
кел
окы
айт
Сіздер
.  Олар
жаз
кел
оқы
айт
жаз
кел
окы
айт
- —  
ымсыз түрі  (Отрицательная  форма)
Көпше турі (Множественное число
132-кесте
Жай түрі
(Простая  форма)
+(-ма,-ме,-ба,-бе,-ла,-пө) 
+көсемшө(-й) + жіктік 
жалғау
ба+й+мыз
ме+й+міз
ма+й+мыз
па+й+мыз
ба+й+сыңдар
ме+й+сіңдер
ма+й+сыңцар
па+й+сыңдар
ба+й+сыздар
ме+й+сіздер
ма+й+сыздар
па+й+сыздар
ба+й+ды
ме+й+ді
ма+й+ды
па+й+ды
Күрделі  түрі 
(Сложная форма)
непз +  көсемше(-ып,-іл,-п)
+ негіз( - ма, -ме, -ба, -бе, - ла, -пе) 
+ көсемше(-й)+ жіктік жалғау
жаз+ып
кел+іп
окы+п
айт+ып
отыр+ма+й+мыз
кет+пе+й+міз
бер+ме+й+міз
сана+ма+й+мыз
жаз+ып
кел+іп
оқы+п
айт+ып
жаз+ып 
кел+іп 
окы+п 
айт+ып
жаз+ып 
кел+іп 
оқы+п 
айт+ып
отыр+ма+и+сыңдар
кет+пе+й+сіңдер
бер+ме+й+сіңдер
сана+ма+й+сыңдар
отыр+ма+й+сыздар
кет+пе+й+сіздер
бер+ме+й+сіздер
сана+ма+й+сыздар
отыр+ма+й+ды
кет+пе+й+ді
бер+ме+й+ді
сана+ма+й+ды
Жак
(Лицо)
ГГ
I.  Мен
.  Сен
Сіз
I.  Біз
II.  Сендер
Сіздер
III.  Олар
Келер  шақты ң салыстырмалы  кестес!
(Сравнительная  таблица  будущего  времени)
Болжалды  келер  шақ
(Будущее предполо­
жительное время)
Жекеше түрі  (Единственное число)
133-кесте
бар+ар+мын
кел+ер+мін
бар+ар+сың 
кел+ер+сің
бар+ар+сыз 
кел+ер+сіз
Мақсатты келер  шак
(Будущее время 
намерения)
бар+мак+пын
кел+мек+пін
бар+мак+сың
кел+мек+сің
бар+мақ+сыз
кел+мек+сіз
бар+мақ 
кел+мек
бар+ар+мыз
кел+ер+міз
Көпше түрі  (Множественное число)
бар+ар+сыңдар
кел+ер+сіңдер
бар+ар+сыздар
кел+ер+сіздер
бар+ар 
кел+ер
бар+мак+пыз 
кел+мек+піз
бар+мак+сыңдар
кел+мек+сіңдер
бар+мақ+сыздар 
кел+мек+сіздер
бар+мак
кел+мек
Ауыспалы  келер  шак 
(Переходное будущее
время)
бар+а+мын
кел+е+мін
бар+а+сың
кел+е+сің
бар+а+сыз
кел+е+сіз
бар+а+ды 
кел+е+ді
бар+а+мыз
кел+е+міз
бар+а+сыңдар
кел+е+сіңдер
бар+а+сыздар
кел+е+сіздер
бар+а+ды
кел+е+ді
119

ЕТІСТІКТІҢ РАЙ  КАТЕГОРИЯСЫ
Категория  наклонения  глагола
2 3 -схема
1 .Ашық  рай
(Изьявительное
наклонение)
4 .Қалау  рай
(Желательное
наклонение)
Етістіктің  іс-әрөкөтті  орындаушымен,  уақытпөн  байланысты  жаққа, 
шаққа  түрленуін  етістіктің  рай  категориясы  деп  атайды.  Етістіктің  4 
түрлі  райы  бар:  1)  ашык,  рай;  2)  бұйрық  рай;  3)  шартты  рай;  4)  қалау
рай.
Налонение  -   это  грамматическая  категория  в  системе  глагола, 
обозначающая  отношение  действия  к  реальности,  представление  о 
возможности,  желательности,  истинности.  Глагол  казахского  языка 
имеет 4 наклонения.  Это:  1)  изьявительное  наклонение  (ашық рай);
2)  повелительное  наклонение  (бүйрық  рай);  3)  условное  наклонение 
(шартты  рай);  4) желательное наклонение (қалау рай).
1 .Ашық рай 
________ _______________________ _______■
 ■
Изьявительное  наклонение
Іс -қ и м ы л д ы ң  
үш  жаққа  да,  үш  шаққа  да  (осы  шақ,  еткен  шақ,
келер  шақ)  байланысты  орындалатынын  білдіретін  райдың  түрі
ашық  рай деп аталады.
Изьявительное  наклонение  обозначает  действие  в  настоящем,  в
прошедшем  и  будущем  времени.  Например:  Айдын  кітап  (ЖЫП
птыр.  -  Айдын  читает  книгу.  Жансая  үй жинады.  -  Жансая  убрала
дом.  Мен  ертең коноға барамын.  -   Я  завтра пойду  в  кино.
2.Буйрық р а й _____________  
. 
_______
Повелительное наклонение
Істің бұйрық  мағынасын  білдіретін  етістіктің түрін  бүйрық рай деп 
атайды.  Бүйрық райдың ерекшелігі:  І-жағы  етістік түбіріне  (жекеше) 
-айын,-ейін,-йын,-йін, 
(кепше) 
-айы қ,-ейік,-йық,-йік 
жалғаулары, 
ІіІ-жағы  (жекеше,  кепше түрі)  етістік түбіріне 
-сын,-сін 
жалғаулары
1 2 0

жапғану 
арқылы 
жасалады. 
ІІ-жақ 
анайы 
түріне 
қосымша
жалғанбайды.
Повелительное  наклонение  выражает  побуждение  к  действию  -  
просьбу,  приказ. 
Повелительное  наклонение  образуется  путем 
прибавления 
к  основе  окончаний 
-йын,*йін,-айын,-ейін 
(в 
единственном  числе) 
-айық,-ейік,-йық,-йік 
(во  множественном 
числе)  1-лица, 
-сын,-сін 
111-лица,  во  11-лице  окончании  не  имеются. 
Например:  Алдымен  ошш.  содан  соң  айт.  -   Сначала  думай,  потом 
говори.  Біз жаз-айыКг  ~  Давайте напишем.
3.Шарпы р а й ______
Условное наклонение
Қимылдың,  іс-әрекетпң  болу-болмау,  іске  асу-аспау  мүмкіндігінің 
шартын  білдіретін  етістіктің  түрін  шартты  рай  деп  атайды.  Шартты
рай  етістіктің  түбіріне 
-са,-се 
жүрнақтарының  жалғануы  арқылы 
жасалады.
Условное  наклонение  выражает  возможность  или  желательность 
действия  при  тех  или  иных  условиях.  Условное  наклонение 
образуется  прибавлением  суффиксов 
-са,-се 
к  основе  глагола. 
Например:  Мен 
кел-се-м, 
сен  үйде жоқсың.  -   Когда я  пришел,  тебя 
не  было  дома.  Сіз  шакыр-са-ныз.  біз  барамыз.  -   Если  вы 
пригласите,  мы придем.
4.Қалау_рай  _______ _________
Желательное  наклонение
Іс-әрекетгі  орындаушы адам  қимылды,  іс-әрекетті  қалауын,  соған 
тілегін,  ынтасын  білдіретін  етістіктің  түрін  қалау  рай  деп  атайды. 
Қалау  рай  етістіктің түбіріне 
-қы,-кі,-ғы,-гі 
жұрнақтары,  одан  кейін 
тәуелдік  жалғауы  қосылып  және  бұдан  кейін 
кел 
етістігі  тіркесіп 
келу арқылы жасалады.
Желательное 
наклонение 
выражает 
желание, 
намерение 
говорящего. 
Желательное 
наклонение 
образуется 
путем 
прибавления  к  корню  или  к  основе  глагола  суффиксов 
-
ғ ы
, -
г і
, -
іо
>
і
, 
-кі, 
затем  следуют  притяжательное  окончание  и  вспомогательный 
глагол 
кел 
в  третьем лице  для  трех видов времени  (настоящего, 
прошедшего,  будущего).
етістік ^(-ғы .-гі.-қы .-кі) + тәуелдік жалғау + кел
-іп т ү р
/осы  шақ/
*ДІ
/өткен ш ақ/
-еді
/келөр шақ/
Например:  І.М енің киноға барғым келіп түр.  -   Мне хочется  пойти  в 
кино  (настоящее  время).  2.Менің  киноға  барғым  келді.  -   Мне 
хотелось  пойти  в  кино  (прошедшее  время).  З.Менің  киноға 
барғым 
келеді.  -  Мне захочется  пойти в кино (будущее  время).
11
121

Жуан
(Твердый)
-ды
отыр+ды+м
отыр+а+мын
Жіңішке
(Мягкий)
жүр+мін
жүр+ді+м
-ды
отыр+ды+ң
жүр+е+мін
Жуан
(Твердый)
отыр-а-сың
Жіңішке
(М ягкий)
"ДІ
жүр+ді+ң
жүр+сің
ж үр+е+сің
Жуан
(Твердый)
-ДЬІ
отыр+ды+ңыз
отыр+сыз
отыр+а+сыз
Жіңішке
(Мягкий)
жүр+ді+ңіз
-ДЫ
отыр+ды
Жуан
(Твердый)
отыр+а+ды
Жіңішке
(Мягкий)
-е
жүр+е+ді
Соңғы дыбыс 
(Конечный 
звук)
Ж ақ  (Лицо)
Осы шақ 
(Настоящее 
время) 
(отыр, түр, 
жатыр,  жүр)
■ жіктік жалғау
1.Ашық рай 
(Изьявительное наклрнение)
__________Болымды түрі (Положительная
Ж екеше турі  (Единственное число
Келер шақ
орма) 
134-кесте
Өткен шақ 
(Прошедшее время)
(-ды,-ты,-ған,-қан,-ып,-п, 
-ді,  -ті,  -ген,  -кен,  -Іп,-п) 
+ жіктік жалғау
отыр+мын
отыр+сың
(Будущее время)
(-а.-е.-й.-ар.-ер.-р -  
м ақ.-м ек.-бақ.-бек,- 
пақ,-пек) +  жіктік 
жалға'
Буын 
(Слог)
Соңғы дыбыс 
(Конечный
.
.
.
 
.звук)
Ж ақ  (Лицо)
II.  Сендер
Сіздер
Олар
Осы шақ 
(Настоящее 
время) 
(отыр, түр, 
жатыр, жүр) 
+ жіктік жалға
Болымды түрі  (Положительная  Фоома 
Көпше түрі  (Множественное число)
135-кесте
отыр+мыз
жүр+міз
отыр+сыңдар
жүр+сіңдер
отыр+сыздар
-ьсізде
отыр
жүр
Өткен шақ 
(Прошедшее время)
(-ды.-ты.-ған.-қан.-ып.-п,
-ді,  -ті,  -ген,  -кен,  -іп,  -п) 
+ жіктік жалға1
-ДЫ
отыр+ды+қ
-ді
жүр-ді+к
^дьі
отыр+ды+ңдар
жүр+ді+ңдер 
^ды
отыр+ды+ңыздар
Келер шақ 
(Будущее время)
(-а.-е.-й.-ар.-ер.-р,
-м ақ.-м ек.-бақ.-бек, 
пақ.-пек) +  жік.  жал.
-а
отыр+а+мыз
-Д і
і+ді+ңіздеі
-ды
отыр+ды
-Ді
жүр+ді
-е
ж үр+е+м із 
-а
отыр-а-сыңдар
-е
жүр+а+сіңдер
-а
отыр+а+сыздар
Буын
(Слог)
Жуан 
(Твердый)
-е
р+е+сіздер
-а
отыр+а+ды
-е
жүр+е+ді
Жіңішке 
(Мягкий)
Жуан 
(Твердый)
Жіңішке 
(М ягкий)
Жуан 
(Твердый)
Жіңішке
(М ягкий)
Жуан
(Твердый)
ЖіңІшке
(Мягкий)
122

Соңғы дыбыс 
(Конечный
звук)
Ж ақ  (Лицо)
Мен
Сен
Соңғы
дыбыс
(Конечный
ЗВУК)
І.Біз
.Сендер
Сіздер
Осы  шақ 
(Настоящее
время)
негіз+(-ған,-ген,
қан,-кен)+ 
ж о қ
+Ж ІЮ ІК ж а л ға у
Жекеше түрі  (Единственное число)
Өткен шақ 
"
(Прошедшее время)
(-ма.-ме.-ба.-бе.-па.-пе)
+  (-ды,-ді,-ған,-ген,  -п)
+Ж ІЮ ІК 
жалғау
-------ә)Болымсыз турі  (Отрицательная  форма
136-кесте
Олар
отырған
жоқ+пын
жүрген
жоқ+пын
отырған
жоқ+сың
Келер  ш ақ
(Будущее время)
(-ма,-ме,-ба,-бе,-па,-пе)
+ (-й,-с)
+Ж ІЮ ІК ж а л ға у
-ДЫ
отыр+ма+ды+м
-Ді
жүр+ме+ді+м
"Ды
отыр+ма+ды+ң
жүрген
жоқ+сың
отырған
жоқ+сыз
жүрген 
жоқ+сыз
отырған жоқ
жүрген жоқ
-Д»
жүр+ме+ді+ң
"ДЫ
отыр+ма+ды+ңыз 

жүктеу/скачать 11,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: