Свидетельство

Материал 30.03.15 баспаға түсті.
К.  Т. Жанузакова,  Б. Панзабек
Поэтика рассказа Магжана Жумабаева «Грех Шолпан»
Казахский государственный 
женский педагогический университет, г.  Алматы.
Материал поступил в редакцию 30.03.15.
К.  Т.  Zhcmuzakova,  В.  Panzabek
The poetics of the story by Magzhan Zhumabaev «Sin of Sholpan»
Kazakh State Women’s Teacher Training University, Almaty.
Material received on 30.03.15.
В  статье  проанализирован  худож ественный  мир рассказа 
М. Жумабаева «Грех Шолпан». Рассматриваются основные принципы 
построения  текста,  ключевые  принципы  поэтики  в  рассказе. 
Историко-социальные  факторы,  повлиявшие  на  миропонимание 
М.  Ж умабаева,  рассмат риваю т ся  в  тесной  взаимосвязи  с  его 
творчеством. В статье анализируется психологическое мастерство 
писателя,  исслгдлется характер Шолпан,  многогранная  и  сложная 
психологическая природа женщины.
The article analyzes the art world o f  the story by Magzhan Zhumabaev 
«Sin  o f Sholpan».  It explains  the  basic principles  o f  construction  o f  the 
text,  the key principles  o f  poetics  in  the story.  The  historical and social 
factors affecting the world view  o f M.  Zhumabaev,  are  closely linked to 
his work.  The article deals with the nature o f a multifaceted and complex, 
psychological  nature  o f women.  Examines  the  psychological  skill  o f 
M.  Zhumabaev.
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. № 2
 
101

102
 
IS S N   1811-1823.  В е с т н и к  П Г У
Э хлл Е 5 »л «2 3> л да Э хл л е5 »л «2 3> л д аЭ хл л е5 »л « 23> л д аЭ хлл е5 ^
УДК  821.0:512.122  (075.8)
Н.  К. Жусупов1, М.  Н.  Баратова
2
'д.ф.н.,  профессор;  2к.ф.н.,  профессор.  Павлодарский  государственный 
университет имени С.  Торайгырова, г. Павлодар
ПОНЯТИЕ «ЦВЕТОК»,  «СОЛОВЕЙ»,  «БАЗАР» 
В СТИХОТВОРЕНИЯХ МАШХУРА ЖУСИПА
В  данной  ст ат ье  рассм ат риваю т ся  понят ия  такие  как 
«цветок»,  «соловей»,  «базар» в стихотворениях Машхура Жусипа.
Ключевые  слова:  восточная  литература,  символы,  тюркская 
литература,  образ.
В восточной литературе, среди нее -  тюркской литературе, очень много 
других символов.  Остановимся на символе «цветок»  («гүл»):
Бектер ізгі болса, ессіздік жогалар,
Байыр халық, элем гүлге оранар!
Юсуф Баласагуни -  XI в.  [1, с.  127].
1. Гүл өнсін әрбір басқан іздеріңнен,
Гүлді күтсең, гүл ашылып гүлзар болар.
Кожа Ахмет Яссауи -  XIII в.  [2, с.  100].
2.  Күндеушілер тікен болганда, сіз таза гүлсіз,
Көгалда гүл болмас тікенексіз.
Хорезми -   1353  г.  [3, с.  98].
3. Бір гүлсің бақшадагы ашылмаган.
Науқаның эзір күнге басылмаган.
Нурым Шьфшыгулулы -  XIX в.  [4, с.  158].
4.  Сөзін оқы жэне ойла 
Тез үйреніп, тез жойма,
Жас уақытта көңіл -  гүл.
Абай Кунанбаев  [5, с.  67].
5.  Ақ етің үлбіреп,
Өзгеше біткен гүл.
Там же  [5, с.  173].
6.  Өмірдің гүлісіз,
Көңіліме жүбаныш.
Там же  [5, с.  215].
7. Балбырап шыққан жазгы гүл,
Көз тартқандай болады.
Кім біледі, қүрт түсіп.

Мезгілінсіз солады.
Манит издалека мой взор.
Как одинокий огонек.
На тонкой ножке летним днем 
Едва раскрывшийся цветок.
Не опалит ли до поры 
Морозом алый лепесток?
Султанмахмут Торайгыров -   1917 г.  [6].
8. Ветры, ветры, о снежные ветры.
Заметите мою прошлую жизнь.
Я хочу быть отроком светлым 
Иль цветком с луговой межи.
С. Есенин -   1919 г.  [7].
(«Қарлы боран ойнагындай малгүнның,
Бәрін де ком, бәрін де ком сол күннің,
Болгым келер жарқын үлан, нүрлы үлан,
Әлде гүлі болгым келер шалгынның»),
9. В  хороссане есть такие двери.
Где обсыпан розами порог.
Там живет задумчивая пери.
В  хороссане есть такие двери.
Но открыть те двери я не мог.
(«Хорасанда есіктер бар, қақпа бар 
Гүл экелер пенделер де, пірің де.
Сол арада бір періште қалқа бар»).
Там же.
10.  Көрдің бе болган багбан гүлге қүмар,
Ол итке гүл мен сабан бір бас шыгар.
Машхур Жусип  [8, с.  7].
11.  Аспан -  биік, жер -  томен , тау, тас -  қатты,
Ат аяқты болганда, қүс -  қанатты.
Заһардан -  бал, тікеннен гүл шыгарып,
Жүма күні жаратты адамзатты.
Там же  [8, с.  24].
12.  Әуелден болган бар ма күндіз түнсіз,
Ішінде көп тікеннің, -  сіз, -  бір гүлсіз!
Багаңыз бүрынгыдан болган қымбат 
Садапта болган түтқын, -  сіз -  бір дүрсіз!
Там же  [8, с.  220].
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. № 2
 
103

104 
ISSN  1811-1823.  Вест ник ПГУ
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
13.  Қызыл гүл көрдім уақытын солганыныц,
Дүниенің жоқ опасы толғанының.
Там же  [8, с.  258].
14.  Қызыл гүл жасарсайшы солып жатқан,
Әр нәрсе шағымызда болып жатқан.
Жақсылық ойлацыздар, біздің халық,
Тастаңыз жамандықты толып жатқан.
Там же  [9, с.  7].
15.  Жер жоқ па, бозбалалар, гүл ашылған?
Алашта менен сөзін кім асырған?!
Бү да сонда  [9, с.  199].
Анализ приведенных выше примеров показывает, что цветок выступает 
символом  счастья.  Лирический  герой  стремится  постоянно  нарвать  этот 
цветок.  Образ  цветка  встречается  не  только  в  тюркской  литературе,  но  и 
в  литературе  других  народов,  в  частности,  в  русской  литературе.  Этому 
свидетельствуют  отрывки  из  стихотворных  произведений  С.  Есенина. 
Если  рассмотреть  образ  соловья  («бүлбүл»),  то  мы  видим,  что  соловей 
в  постоянном  поиске  цветка.  Короче  говоря,  встреча  соловья  с  цветком 
символизирует счастье  и любовь.  А если птица  не  находит  на  своем  пути 
цветка, то это говорит о несчастной любви:
Шешектерге төгер бүлбүл мыц үнін.
Юсуф Баласагуни -  XI в.  [1, с.  57].
1.  Күйіп -  жанып күл болган, гашыгына бүлбүл болган,
Кімді көрсе қүл болган, жомарт болган гашықтар.
Кожа Ахмет Яссауи -  XIII в.  [2, с.  85].
2.  Сол бүлбүлдыц сазды әуенін естігендер  ...
Зар еціреп көзініц жасын бүршақ қылар.
Там же  [2, с.  107].
3. Махаббат бақшасыныц бүлбүлы боп,
Тац сәріде зар илеумен қонгым келер.
Там же  [2, с.  112].
4.  Сахар да гүлдер ашылып, сайрайды бүлбүл,
Бір Алланы айтып тілесе сахар уақты ішінде.
Там же  [2, с.  116].
5. Гүл багыныц бүлбүлсыз, кезі болар ма,
Сүлулардыц бет-жүзі назардан тыс қалар ма?
Хорезми -   1353  г.  [3, с.  88].
6.  Сөйлесе, сөзі әдепті, һэм магыналы,
Күлкісі бейне бүлбүл қүс сайрайды.
Абай Кунанбаев -  XIX в.  [5, с.  41].

7.  Осы жалған дүниеден 
Шешен де өткен не бүлбүл,
Көсем де өткен не дүлдүл,
Сөз мэнісін білсеңіз.
Там же  [5, с.  66].
8.  Қьфда торғай сайраса, сайда бүлбүл,
Тастағы үнін қосар байғыз, көкек.
Там же  [5, с.  156].
9. Гүл бақшаңа кірдім, еркін салдым асыр-сайранды,
Бүлбүл даусын үнсіз тыңдап көңіл шіркін жайланды.
Габдолла Токай -   1909 г.  [10, с.  44].
10.  Этой грусти теперь не рассыпать 
Звонким смехом далеких лет.
Отцвела моя белая липа.
Отзвенел соловьиный рассвет.
С. Есенин -   1924 г.  [7, с.  160].
(«Бір кездегі күлкіңдей сыңғырлаған 
Шаша алмайсың бүл мүнды күнді үрлаған.
Г үлі түсіп үлгерген жөке тал мен 
Сайрап кеткен бүлбүл таң бүлдыр маған»),
11. Может, и нас отметит 
Рок, что течет лавиной,
И на любовь ответит 
Песнею соловьиной.
Тупое сердце, не бойся.
Там же  [7, с.  239].
(«Бүл тағдыр, бәлкім,  өмірде 
Бізге де сөзін тыңдатар.
Махаббат толы көңілге 
Бүлбүл жыр болып үн қатар 
Аңғалақ жүрек, алқынба»).
12. Голубая да веселая страна
Пусть вся жизнь моя за песню продана.
Но  за гелию в тенях ветвей 
Обнимает розу соловаей.
Там же  [7, с.  241].
(«Көгілдір жүрт, көңілді элем бүрышы 
Бар ғүмырым қүрбан мейлі жыр үшін.
Галия үшін көк бүтақты саялап,
Қүмьф бүлбүл қүшты гүлді аялап...»).
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. № 2
 
105

106 
ISSN  1811-1823.  Вест ник ПГУ
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
13. Гүл қадірін кім білер, бүлбүл білер,
Білдім деген бэрі де дүмбіл білер.
Жаялықтың орнына түсуменен
Қор қылады бүлбүлдан басқа өңгелер.
... Гүлге ғашық бүлбүл көрсем-ау деп,
Соқьфлық көрінгенді орға жығар.
Машхур Жусип  [8, с.  7].
14. Бүлбүлды танымайсың түрған сайрап,
Атасың торғай ғой деп, таспен байлап. 
Таусылмас бүл не қылған су демейсің,
Бүлақтай ағып жатқан көзі қайнап.
Там же  [8, с.  132].
15.  Айрылған ел, жүртынан біз бір сорлы,
Жас аққан көзімізден біз бір мүңлы.
Бүлбүл қүс Гүлстаннан айрылған соң,
Бағасы болмайды екен торғай қүрлы.
Там же  [8, с.  211].
16. Хатты ашып оқыған күн-июнь оны,
Қазақша жүма -  үлыстың үлы күні.
Көргендей қызыл гүлді, бір масайрап,
Бүлбүлдың зымстанда ашылды үні.
Там же  [8, с.  271].
17.  Қараңыз бүлбүлдардың сайрасына,
Бүлақтай, тастан аққан, қайнасына.
Бас та азат, орын да азат,  форым да азат,
Еркімен жүрсе эркім деп пайдасына.
Там же  [9, с.  72].
18. Бүлбүл қүс болып қалар торғайдан қор.
От түсіп гүлстанын,  өрт алған соң!
Там же.  [9, с.  163].
19. Егер де гүл ашылса, бүлбүлымын,
Дананың сөзге жүйрік дүлділімін.
Басқаға қаз бен қудан шабытым жоқ,
Қыраны, қаршығаның түйғынымын!
Там же  [9, с.  199].
20.  Қызыл гүл, үлпілдеген, үзіліп түсіп,
Бүлбүл қүс гүлстаннан кеткен үшып.
Жүзінде кең жалғанның бір перзентті 
Еміреніп, сүйе алмастан, ерні түшып.
Там же  [9, с.  234].

21Таусылып қызыл гүлдер, қалды тікен,
Сайрайды гүлстансыз бүлбүл қайтіп?!
Там же  [9, с.  262].
Приведенные отрывки свидетельствуют о том, что не только в тюркской 
литературе,  но  и  в  литературе  других  народов,  к  примеру,  в  творчестве 
С. Есенина «соловей» («бүлбүл») и «цветок» («гүл») -  приобретение счастья, 
любви. Анализ образов «базар», «волна» («толқын»), «лето» («жаз»), «туча» 
(«бүлт»), «знамя» («ту»), «түман», «яд» («у») свидетельствуют о связи разных 
литератур, соответствии требованию времени, возрождении в национальном 
мировидении.  Анализ употребления  образа  «базар»  подтверждает пример 
традиций:
Мен де өзіце қызмет еттім жаныммен,
Ажал жетті, болдым базар барыммен.
Юсуф Балсагуни -  XI в.  [1, с.  149].
1.  Дүние -  базар: жайнар, байлар көзінді,
Өзін де алдап, алдатасыц өзінді.
Там же  [1, с.  171].
2.  Қырық төртімде махаббаттыц базарында,
Жағамды үстап жылап жүрдім гүлзарында.
Кожа Ахмет Яссауи -  XIII в.  [2, с.  30].
3. Ғашық базары үлы базар, сауда харам,
Ғашық жанға сенен өзгені ойлау харам.
Ғашық жолына берілгенге дүние харам.
Не қылсац да ғашық қылғыл, паруардігар.
Там же  [2, с.  61].
4.  Жақсы болса туганыц,
Күнде қызық базарыц.
Шал Кулекеулы -  XVIII в.  [11, с.  152].
5.  Өткен соц базар,
Қайтқан соц ажар.
Не болады қүр қожақ?!
Абай Кунанбаев  [5, с.  120].
6.  Кешегі Оспан 
Бір болек жан 
Үйі-базар, түзі той.
Там же  [5, с.  188].
7.  Көцілге жүбаныш 
Сен едіц базарым.
Там же  [5, с.  270].
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. № 2
 
107

108 
ISSN  1811-1823.  Вест ник ПГУ
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
8.  Дүниенің базарында арзан нарқым,
Болса да нарқым арзан, қымбат -  даңқым!
Қадірім жоқ тірлікте ағайынға
Өлген соң:  «Әттегене!» -  дерсің халқым!
Машхур Жусип  [8, с.  224].
9. Бейнетің қанша қылған жанбаған соң,
Кім көреді базарға салмаған соң.
Жез де бір, алтын да бір жерде қалса,
Қадірлеп ешкім қолға алмаған соң.
Там же  [8, с.  131].
10. Бүл дүние бір күні базар, бір күн мазар.
Балам деп эр күн базар, содан жазар.
Өзі бай,  өз үйінде  өзі батыр,
Үй түгіл, сыйып жүрді жалғанға азар!
Там же  [12, с.  17].
11.  Дүние -  базар:  қүрылған ісі-сауда.
Қүс торда күн кешкен, балық -  ауда.
Там же  [12, с.  32].
12. Пірлерден зат едіңіз тиген назар,
Тамаша жүрген жерің болған базар.
Там же  [12, с.  34].
13  Қызады базарлары күз болғанша,
Түзеліп оңала алмас бір былғанса.
Ағайын кінәласып арбасады,
Әркімнің талас жері сөз болғанша.
Там же  [9, с.  14].
14. Базарға келіп едің ат терлетіп,
Бос жүрсің эр нәрсені тамаша етіп.
Сен бүйтіп далбаса боп босқа жүрсең,
Жүрт тарқап, сауда бітіп, қалар кетіп.
Там же  [9, с.  112].
15. Базарға жақсы -  жаман жатыр барып,
Ешкім жоқ -  мэз -  мейрам боп, жүрген жарып!
Там же  [9, с.  126].
16.  Жаралы, көңіл шіркін, азалымыз,
Қайтып түр бүл жалғаннан назарымыз.
Жатьфмыз мэңгүрт болған саудагердей,
Жәрмеңке, тарқап кетіп, базарымыз.
Там же  [9, с.  163].
17.  Арам болды жалғанда бізге базар,
Тірілей көрге түсіп болдық мазар.

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2015. №2 
109
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
Міне, осындай мэн-жайы кәпірлердің
Шарапатты ерлерден тиген назар.
Там же  [9, с.  192].
Во  всех  этих  примерах  «базар»  -   признак  существования,  источник 
повседневной  жизни,  жизнедеятельности.  Вместе  с  тем  неуместность 
ограничения лишь богатством выражается в этом образе. К примеру, во втором 
отрывке базар -  источник существования лирического героя, ориентирующего 
его на обман, то есть признак достатка, богатства. Известно, что жизнь человека 
отличается от жизнедеятельности других живых существ тем, что он способен 
на  глубокие  чувства  любви.  Анализируя  с  этой  позиции,  можно  сказать 
следующее: в третьем примере лирический герой страдает из-за любви. В хисса 
(лит.  фольклорный стихотворный рассказ,  повествование;  эпическая поэма) 
Машхур Жусипа «Судный день» («Қиямет ахуалы») повествуется о том, что 
когда наступает Судный день, как доказано в науке, исчерпывается солнечная 
энергия, земля вся горит, человечество оказывается в безвыходности.
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ
1  Жүсіп  Баласағүн.  Қүтты білік.  -   Алматы  :  Жазушы,  1986.  -  616  б. 
(Ауд. А. Егеубаев).
2 Қожа Ахмет Иассауи. Диуани Хикмет, Алматы: Мүратас, 1993. -  262 б.
3 Хорезми. Огыз-наме. Мүхаббат -  наме.- Алматы: Ғылым,  1986.-208 б.
4 XIX гасырдагы қазақ поэзиясы. -  Алматы :  Ғылым,  1985. -  320 б.
5  Абай. Шыг.,  1-том. -  Алматы  : Ғылым,  1977. -  454 б.
6  Торайгыров С. Шыг.  1-том. -  Алматы :  Ғылым,  1993. -  Б.  117.
7 Есенин С. Тацдамалы. -  Алматы :  Жазушы,  1979. -  Б.  60,  90.
8 Мэшһүр Жүсіп. Шыг.  1-том. -  Павлодар  :  ЭКО, 2003. -  436 б.
9 Мэшһүр Жүсіп. Шыг.  4-том. -  Павлодар  :  ЭКО, 2004. -  535 б.
10  Ғабдолла  Тоқай.  Көңіл  жүлдызы.  -   Алматы  :  Жазушы,  1986.
-   180 б.  (Ауд.  Токен Әбдірахманов).
11XV-XVIII гасырлардагы қазақ поэзиясы. -  Алматы: Ғылым, 1982. -  240 б.
12 Мэшһүр Жүсіп. Шыг.  2-том. -  Павлодар  :  ЭКО, 2003. -  384 б.
Материал поступил в редакцию 04.05.15.
Н.  Қ. Жүсіпов, М.  Н.  Баратова
Мәшһүр  Жүсіп  шығармаларындағы  «гүл»,  «бүлбүл»,  «базар» 
үғымдары
С. 
Торайгыров атындагы 
Павлодар мемлекеттік университеті, Павлодар қ.
Материал 04.05.15 баспага түсті.

110 
ISSN  1811-1823.  Вест ник ПГУ
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
N. К.  Zhussupov, М.  N.  Baratova
The  concept  of  “flower” ,  “nightingale”,  “m a rk e t”  in  the  poems  by 
M ashkhur Zhusip
S. Toraighyrov Pavlodar State University, Pavlodar.
Material received on 04.05.15.
Бүл мақалада МәшһүрЖүсіп шыгармаларындагы «гүл», «бүлбүл», 
«базар» үгымдары жан-жақты қарастырылады.
This article discusses the concepts such as  “flo w er”,  “nightingale ”,
“market" in the poems by Mashkhur Zhusip.
ӘОЖ   821.512.122.+821.  512.  161
H.  Қ. Жүсіпов1, М.  H.  Баратова1,  М. Аяпбергенова
2
'ф .ғ.к.,  профессор;  2 магистрант,  С.  Торайгыров  атындагы  Павлодар 
мемлекеттік университеті, Павлодар қ.
М. Ж. КӨПЕЕВТІҢ ТУҒАН ЖЕР ТАҚЫРЫБЫНДАҒЫ 
ӨЛЕҢДЕРІНІҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІГІ
Мацалада акрін М. Ж. Көпеевтің мүрасы ңарастырылады. Ацынның 
көңіл-күйі өзі өмір сүрген кргамдъщ ортаның әлеуметтік-тарихи тагы 
басңа  да  хал-ахуалымен  бірге  көрініс  табатындыгы  ақынның  туган 
жер  таңырыбына  арналган  туындыларынан  айңын  аңгарылатыны 
талданады. Аңын өлгңдеріндегі лирикалъщтүлга әлемдегі болып жатңан 
өзгерістерге беіі-жай щрамайтын, адамзат баласының өмір салтында 
болып жатцан кргамдъщ қатынастардан сырт қалмайтын ақынның 
ішкі толганысымен ңатынаста болатыны баяндалады.
Кілтті сөздер: М. Ж. Көпеев,  идея,  теңеv, үлттық айшың.
Әдебиетіміздің  тарихында  ұзақ  жыл  орны  ойсырап  келген,  елге 
ежелден белгілі болған ақын-жазушыларымызды еске алғанда, ең алдымен 
М. Ж. Көпеевті атауымыз орынды. М. Ж. Көпеев -  әдебиеттің түрлі жанрында 
қалам тартқан дарынды қаламгер. Оның азаматтық, суреткерлік, өнерпаздық 
мақсат-мүраттары  қазақ  әдебиеті  тарихымен  біртүтас.  Олай  дейтініміз, 
ақын  шығармалары  арқылы  қазақ  әдебиетін  байытып  қана  қойған  жоқ, 
фольклор жинаушы ретінде танымал болып, ауыз әдебиетін жинап рухани 
қазынамызды толтырды.  Туған  әдебиет теңізіне  құяр  кең  арналардың  бірі
-   халық  ауыз  әдебиетін,  яғни  халықтың  мол  мүрасын,  асыл  қазынасын

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2015. №2 
111
Эхлле5»л«іЗ>лдаЭхл«і5»л«іЗ>лдаЭхл«і5»л«іЗ>лдаЭхл«і5^
жинап,  жариялау  ісінің  қиындығына  төзіп,  қүнды  жазбаларын  қалдьфған 
М. Ж. Көпеевтің еңбегі өлшеусіз. Ел аузында ежелден сақталып келе жатқан 
тарихи  аңыз-әңгімелерге  көңіл  бөліп,  онда  айтылатын  уақиғаларды  ой 
елегінен өткізіп, өз туындыларында да пайдаланып отырған. Ақынның ауыз 
әдебиеті үлгілерін баспаға әзірлеп, зерттеудегі қаһармандық еңбегі бүгінде 
әдебиетші  қауымға  жақсы  таныс.  Біз  дана  түлғаның  туындыларын  терең 
білген сайын өзіміздің салт-дәстүрімізді, ішкі-сьфтқы тарихымызды кеңінен 
тани бастаймыз. Сондықтан ақын мүраларын мүқият зерттеп, терендеп үңілу 
күн тәртібінен түспейтін өзекті мәселе.
Ақын шығармаларының барлығы дерлік өзекті тақьфыпты көтереді. Ел 
тағдыры, туған жер, отан, халық мүраты, сонымен қатар адалдық пен эділдікті 
жоғары  қою,  елін  сүю,  халыққа  қызмет  ету  мәселелері  туындыларында 
айқын көрініс табады. Мәшһүр Жүсіптің ағарту, өнер -  білімді ел азаттығы 
жолындағы  күресте  қару  етіп  пайдаланып,  өз  туындыларында  еркіндік, 
азаттық,  бостандық  идеяларын  аса  бір  үлтжандылықпен  ту  етіп  көтереді. 
Туған жер, өскен ортасын сүйген ақын жүрегі халық деп соққан. Ел тағдырын 
жоғары  қойған  Мәшһүр  Жүсіп  туған  жерді  жоғары  бағалаған.  Озбыр 
отаршылдықтың бүғауын үзіп, егемен ел болуды Мәшһүр Жүсіп те аңсаған. 
Ел тағдьфын  жырға  қосып,  туған  жер  үшін тебіренген.  ¥ л т  тағдыры,  үлт 
азаттығы жолында күрескен арыстарды рухтандырар туындыларын жазған. 
Мәшһүр  Жүсіп туған жер тақырыбына ерекше  мэн берген.  Туған жерінен 
айрылған халық зарын жеткізген,  эрі халық намысын оятар қайрау,  санаға 
сәуле түсірер өлең тудьфған:
«А йрылган біздің цазац Есілінен,
Өзінің  болган емес кесірінен.
Жер-мүлкі шаруаның цызыцты еді,
Қойнында цүиіацтаган жесірінен.
Адасып осы күнде цазац цалды,
Бүрыты ата-баба рәсімінен.
Жылцыга керек жерге егін салып,
Жер жыртып, мүжыц цалмас кәсібінен»[1].
Ақын  жырлары  замандастарымен  тақырыптық  үндестік  тапқан. 
Мысалы, Нарманбет ақын «Сарыарқа» өлеңінде халықтың туған жерге деген 
сезімін оятып, сүйіспеншілігін арттыруды көздейді:
«Сарыарца,  сарцыраган суыц цайда?
Түнде шыц,  күндіз мүнар буыц цайда?
Найзагай uiapm-uiypm emin нөсер цуйгая 
Көк-жасыл туыц цайда?
Көк майса,  көкорай  шалгът июбің цайда?
Қызгалдац цызыл-жасыл,  көк балдырган 
Балауса бал татыган  бар ма сайда? [2].

112 
ISSN  1811-1823.  Вест ник ПГУ
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
деп бауыр  басқан қонысына  айрылған  елдің сэні таусылған  Сарыарқаның 
зарын күйзеле жырға қосады. Халық қамын жеген қос ақынның жер туралы 
ішкі азасы осылай төгілген.
Мэшһүр Жүсіп халық тағдырына толғанып, шүрайлы жерінен айрылған 
ел шерін жьфға қосып,  халқымен қоса егілген.
М. Ж. Көпеев «Туысқан бауырларыма бір насихат» -  деген мақаласында: 
«Ә й...  қазақ  ағайындар!  Ж ы лдан-ж ы лға  кедей  болып,  жоқ  жерден 
малдарыңнан айрылып қалып, күн асқан сайын кеміп барамыз, мүны кімнен 
көреміз»  [3]  -  деп жазды.  М.Ж.  Көпеев  қазақ  елінің  қамын жеп,  орыстың 
жүрісі анау, ал менің елім не болып барады деп, қайғырады. «Қойды шарық 
бүлдіреді, елді қортық бүлдіреді» -  деген мақалды үлгі ретінде алады. Жалпы, 
М.  Ж.  Көпеевтің бүл -  мақаласы үлкен келелі істі,  әлеуметтік мәселелерді 
көтереді.  М.  Ж.  Көпеев жастарды білімге  шақыру,  надандықтан қашу,  өзге 
ел секілді жер жырт, егін сал, оқу-оқы деген идеясын эрқашан астарлап та, 
ашық та жазып, айтып отырған.
Мәшһүр  Жүсіп  Көпеевтің  азаматтық  әуендегі  шығармаларынан  ел  -  
жүрты үшін жанын қиюға даяр, халық мүддесі үшін әрқашан жаны жаралы, 
көңілі  қаралы  болған  елін  сүйген  үлтжанды  ақынның  келбетін  көреміз. 
Ақын елдің еңсесі биік елге  айналуы үшін бірлік керек екендігін әрқашан 
толғауларында айтып отырған:
Бірлік цыл,  басыцды цос,  пайдацды ойла,
Қазагым,  т^айран халцым бауырларым,  -  [1] дейді
Мәшһүр  Жүсіп  Көпеев  жьфларынан  азаматтық,  үлтжандылық  сезім 
басым.  Ақын  поэзиясында  өзі  өмір  сүрген  замандағы  қазақ  халқының 
түрмыс-тіршілігі бейнеленеді. Қаламгер туындыларында халқының жерінен 
айрылып,  өз  елінде  қысым  көріп  отырғандығын  ашына  айтады.  Патша 
әкімшілігінің озбьфлығы мен ел билеу жүйесіндегі әділетсіздікке қарсы үн 
тастап, алаш жүртының отаршылдық бүғауына шырмалған сорлылық халіне 
күйеніп, ашына жырлайды.
Байланып цорыццандыцтст жүрді тілім,
Қазагым,  т^айран жүртым,  есіл елім.
Мүжыц кеп,  цара иіекпен крестьян,
Жеріңді цылмады ма тілім -  тілім [1].
Қазақтың  шүрайлы  өрісінен  айрылып,  суы  мен  балығына  иеленген 
басқа жүрттың  келімсектерінің  озбырлығына  күйінеді.  Халықтың  мүшкіл 
халін  өлеңдерінде  өрнектейді.  Халықты  қайраттандырып,  отаршылдыққа 
қарсы сезімнен оятуға тырысады, отаршылдыққа қарсы күресуге шақырады. 
Қазақ халқының отарлық саясатқа жем болып, үлттық салты мен дәстүрінен, 
үлттық  қасиеттерінен  айрылып  қалу  қаупі  төнгенін  сезініп,  қамығады. 
Үлттың рухани қазынасын жоғалтып алмауын көздейді. Халықтың бей-жай 
күйіне күйінеді:

Тауып ал,  туман туспей тустасыцды,
Жолдас бол,  сынап алып цостасыңды,
Баласы дін -  мусылман урандасып,
Қосып кісі санына,  цос басыцды -  [1].
-
  деп,  ақын  бүкіл  түркі  халықтарының  туыстығын,  түстастығын,  бірлігін 
көксейді. Халықты Ресейдің отаршылық бүғауынан қүтқару жолын іздейді.
Ақын  туындысын  оқырманға  неғүрлым  тартымды,  жанына  жақын, 
көкейіне  қонымды  болу  үшін  тіл  мәнерін  қүбылтып,  ажарлап,  айшықтап, 
шебер  қүлпьфта  білген.  Ақын  үлттық  тіліміздің  лексикалық  байлығын, 
халқымыздың  көркемдік  қазынасын,  элем  әдебиетінің  классикалық 
тэжірибесін жете меңгерген, жақсы игерген.
Ақын өзі өмір сүрген заманның ащы шындығын шығармалары арқылы 
көркем  тілде  шынайы  жеткізе  білді.  М.  Ж.  Көпеев  өз  дәуіріндегі  қазақ 
сахарасының  элеуметтік-түрмыстық  жэне  қоғамдық-саяси  жайларын 
тереңіректүсіне біліп, сезімін поэзиясы арқылы нақты жэне астарлап болсын 
жеткізуге  тырысты.  Ақын  поэзиясында  XIX  ғасыр  соңы  мен  XX  ғасыр 
басындағы қазақ өмірінің ақиқатын шынайы түрде баяндайды.
Ақын  әлеуметтік  мәселелерді,  халық  тағдырын  өткір,  ащы  сарказм, 
сатира  арқылы,  кейде  аллегориялық  жарлау  үрдісімен,  кейде  тікелей 
толғау түрінде сынап отырған.  Заман мен адам жайындағы философиялық 
көзқарасы  өлеңдерінен  көрінеді.  Ақын  поэзиясындағы  ащы  шындық 
ақынның лирикалық «мені» арқылы өзгеше сипатта көрінеді. Ақын өз өнері 
жайынада да, тындаушысы туралы да түңғиық түпсіз терендіктен толғанады. 
Ол «Мэшһүрдің сөзді киіндіріп...» деген өлеңінен көрінеді:
Аузына кейбір жанның қьщьф барып,
Ие бар түратүғын кеңес салып,
Болғанда ақын -  дария, ауыз -  садап,
Сөз -  гауһар, сол садаптан алған жарып  [3,140.  6],
-  деп,  ақындық сөзді  «гауһарға»,  «бау-ағашқа»,  «үлпілдеген қызыл гүлге» 
теңеу  арқылы  қара  сөзге  қарағанда  бейнеелі  болатындығын,  әсері  күшті, 
ағыны қатты суы мол дариядай болатындығын жарқырата көрсетіп береді.
Ақын «Мэшһүр Жүсіптің 46 жасында сөйлеген сөзі» өлеңінде:
Өзіме көрінемін өзім мінді,
Кісендеп  бекітпедім неге тілді.
Жасырмай өз ойыма келген сөзді,
Айтайын әңгіме цып сіздерге енді.
Әңгіме естісеңіз мына бізден,
Адамга пәле -  тілден,  бейнет -  көзден.
Адамның адамшылыц артыцтыгы,
Көрінер,  тусіп көзге,  сөйлер сөзден.
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. № 2
 

жүктеу/скачать 5,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: