Свидетельство

210 
ISSN  1811-1823.  В е с т н и к  П Г У
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
уезжая  из  аула  (антитезис),  возвращается  в  новом  качестве  (синтез).  Но 
здесь  числовая  гармония  представлена  не  как  магическое  действо,  а  как 
жизненный  путь  человека,  связанный  с  реальным  изменением  человека, 
его  активной  деятельностью  по  собственному  преобразованию.  Числовая 
гармония  как тождество  этического  и  эстетического,  по  Ж.  Аймауытову, 
ведет к свершению,  к деянию.  Этически доброе и эстетически прекрасное, 
сливаясь в деянии на каждом новом витке жизненной спирали, дают импульс 
развитию человека на новом уровне. В этом основании сокрыт бесконечный 
процесс становления человека»  [3].
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ
1  Нургали,  Р. 
Жусупбек Аймаутов. 
// 
Библиографический указатель: 
ООУНБ им.  С.  Торайгырова. -  Павлодар  :  ЭКО, 2011. -  С.  117-130.
2 
Бадиков, В. 
Основоположник казахского романа:  О романах Ж.
3
  А хм етова,  Г.  Г.,  А й тк ази н ,  Т.  К. 
Этическое  и  эстетическое  в 
творчестве  М.  Ж.  Копеева,  С.  Торайгырова  и  Ж.  Аймауытова  :  учебное 
пособие для студентов специальности 050204 Культурология / Г.  Г.  Ахметова, 
Т.  К. Айтказин. -  Павлодар  :  Кереку, 2010. -  98 с.
Материал поступил в редакцию 04.05.15.
К. А'.  Рахимжстое, М.  К. Акошева
Ж үсіпбек Аймауытовтың «Қартқожа» романы туралы
С.  Торайгыров атындагы 
Павлодар мемлекеттік университеті, Павлодар қ.
Материал 04.05.15 баспага түсті.
К. Kh. Rakhimzhanov, М.  К. Akosheva
About the novel of Jusipbek Aim auytov «Kartkozha»
S. Toraighyrov Pavlodar State University, Pavlodar.
Material received on 04.05.15.
Мақалада  Ж.  Аймауытовтың  «Қарпщожа»  романы  туралы 
жазылган, романда басты кейіпкердің рухани өсуі көрсетілген.
The article discusses the novel ofZh. Aymauytov «Kartkozha», which 
shows the spiritual growth o f  the hero.

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. №2
 
211
ӘОЖ  130:159
Ә. 
М.  Сармекенова
магистрант, «Түран-Астана» университеті, Астана қ.
КАЛЬКАЛАУ- МЕДИЦИНАДАҒЫ 
ТЕРМИНЖАСАУДЫҢ ТӘСІЛІ
М а ц а ла д а   м е д и ц и н а л ы ц   т е р м и н д е р д і  ц а л ь к а л а у   ә д іс і 
цараст ы ры лады ,  калька  түрлері  сипат т алады   (сөзж асам , 
семантикалыц,  фразеологиялыц).
Кілтті  сөздер:  калькалау,  медициналыц  термин,  сөзжасам, 
семантикалыц,  фразеологиялыц,  терминология.
Салалық теминология мәселесіне назар аудару ғылым мен техниканың 
сан түрлі салаларында қазақ тіліндегі терминдер жүйесін қалыптастыру үшін 
алатын  орны  ерекше.  Қазіргі  кезде  салалық  терминологияны  зерттеудің 
маңыздылығы  елімізде  ғылыми-техникалық  прогресстің  дамуынан  эрбір 
өнеркәсіптік сала  мен  қоғамдағы  саяси-өмірдің  өзгерістеріне  келіп  саяды. 
Бүл  жөнінде  Ә.  Қайдар:  «Салалық  терминология  мәселесін  зерттеудің 
бірнеше себептері болады. Атап айтқанда, біріншіден, гылыми-техникалық 
прогресс  талабына  сай  эрбір  өркениетті  елдің  терминологиясы  да  заман 
талабына  орай дамуы тиіс;  екіншіден,  қазақ  әдеби жазба тілі  мемлекеттік 
тілдің негізі болса, терминология мен гылым тілі оның жөн арқасы болуга 
тиіс; үшіншіден, қазақ тілі терминологиясы эр түрлі жагдайларга байланысты 
үлкен дагдарысқа үшырап отыр. Әркім өз бетінше термин жасау орын алып 
отыр», -  деп атап көрсетеді  [1].
Медицина саласындагы терминдер де қазіргі заманга сай дамып келеді. 
Медициналық терминологияда эртүрлі пэндерден енген кірме теминдермен 
қатар  қазақ  тіліндегі  терминдердің  саны  да  мол.  Олардың  кейбіреуін 
жасаганда қазақ тіліндегі сөзжасам тәсілдері пайдаланылады. Медициналық 
терминжасамда аударма тәсілінің -калькалаудың -  рөлі зор.
Калька  жазбаша  түрде  өтетін  тілдік  қатынастардың  нәтижесі,  себебі 
тілдік  қатынастар  кезінде  лингвокультуралық  қауымдастықтың  өкілдері 
екінпгі тілді білмегеннің салдарынан қауьппу кезінде тіл қорының жетіспегенін 
сезіп, тілдік тапшылықты жабу үшін эр-түрлі тәсілдерді қолданады.  Соның 
бірі -  реинтерпретация. Реинтерпретация үдерісін В. Фон Гумбольт бір тілді 
басқа тілдік элементтерін кіргізу арқасында толықтыру деп көреді [2]. Бірінші 
тілді екінші тілдің эр-түрлі элементтерін ендіру арқылы толықтыру мүмкін. 
Сондай толықтыргыш элементтерге кірме сөздер, калькалар, грамматикалық 
жэне синтаксистік конструкциялар жатады. Бір тілден басқа тілге ауысатын

212 
ISSN   1811-1823.  В е с т н и к  ПГУ
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
элементгердің арасында калькалар бар. Калька тәсілін кірме сөздерден айыра 
білу  керек.  Калькалар  мен  кірме  сөздердер  бір  шетелдік сөздердің тобына 
жатпайды.  Ал  Э.  Хаугеннің  пікірінше,  калькалар  кірме  сөздердің  тобына 
кіре  алады.  Бірақ  ғалымдардың  көбі  бүл  пікірді  қолдамайды.  Ш.  Балли, 
JI.  П.  Ефремов,  Б.  Унбегаун,  К.  Шуман,  Н.  Мольнар  кірме  сөздермен 
калькаларды  бір-бірінен  айырып  бөлек  қарайды.  Б.  Унбегаунның  айтуы 
бойынша, кірме сөздерде дыбыстық жэне мағыналық түлға басым болады .
JI.  П.  Ефремовтың  пікірінше,  калькаларды  жэне  кірме  сөздерді 
бір-бірімен  шатастьфмай  ажьфата  білу  керек  [3].  Калькалар  мен  шетел 
сөздердің ара жігін ажьфата ашатын белгілерді атауға болады: шетел сөөдер 
қабылдаушытілге өз материалдықтүлғасымепн бірге енеді, ал калькалардың 
материалдық  түлғасы  қабылдаушы  тілдегі  материалдан  сомданып,  шетел 
сөзінің тек ішкі қүрылысы, мағынасы ғана алынады. Кірме сөздер басқа тілге 
өз тіліндегі материалдық формасымен келеді. Бүл жағдайда рецептор -  тіл 
кірме сөздерді өзінің үғымдық жэне материалдық жақтарымен қабылдайды. 
Ал  калькалау  кезінде  шетел  тіліндегі  сөздің  үғымдық  компоненті  ғана 
алынып,  материалдық  жағы,  яғни  белгілнуші  жағы  қабылдаушы  тілдің 
материалынан қүралады.  М.  М.  Копыленконың пайымдауынша,  калькалар 
бір тілдің басқа тілге көрсеткен ықпалы арқылы пайда болады  [4].
Калька -  тілдер бір-біріне тығыз қатынаста болу кезінде пайда болады. 
Калькалар  тілдердің  конвергенттену,  яғни  жақындасу,  бір-біріне  үқсау 
моментінде  тілге  енеді.  К.  М.  Әбішева бойынша,  кірме  сөз бен  кальканың 
айырмаш ылығы  келесіде:  1)  калька  ш етел  сөзінің  ішкі  мағынасын, 
қүрылысын қабылдаудың нәтижесі.  Бүл жағдайда тілге шетел сөзінің ішкі 
қүрылымы, желісі,  мағынасы ғана енгізіледі.
Сөздің  қабыршағы  туған  тілдің  материалы  арқылы  сомдалынады; 
2)  егер  де  кірме  сөздердің  материалдық  түлғасы  сөзбен  бірге  бөтен  тілге 
кірсе,  калькаларда  материалды  түлға  кірмейді;  3)  калькалардың  үлгісі  -  
шетел  сөздердің  мағына  қүрылымы  мен  мотивациясы,  бірақ  жасалымы 
көне тілдің материалынан жасалындады,  кірме  сөздердің мотивациясы да, 
материалдық базасы да шетелден кірді;  4)  калькалар -  шетел сөздер емес, 
олар  шетелдік  сөздердің  ішкі  түлғасымен  мотивацияланған  жаңа  сөздер; 
калькалар  адаптация,  ассимиляция үдерісінен  өтеді  [5].  К.  М.  Молдабеков 
та калькалар мен кірме сөздердіц бір топқа жатпайтынына назар аударады: 
«Калькалар -  жаца сөздер немесе сөз тіркестер.  Калькалау негізінде шетел 
сөзініц мағынасы мен қүрылымы ғана қабылданып, сөзжасамдық элементтер 
(түбір, жүрнақ, жалғау)  өз тілінен алынады»  [6].  Калькалар аударма сөз де 
емес.  Калькалау  тәсілі  аудармадан  ерекшеленеді.  Ш.  Қүрманбайүлыныц 
пайымдауынша, «калькалаудыц аудармадан ерекшелігі -  қабылдаушы тілде 
жаца сөз пайда болып, ол сөздіц мағынасы сол жаца сөздіц жасалуына негіз 
болған тілдегі сөздіц мағынасымен сэйкес келеді».

серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. №2
 
213
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
А. В. Суперанская, Н. В. Подольская, Н. В. Васильеваньщ пайымдауынша, 
калькалау -  терминдену, терминжасам жэне терминалмасым сынды негізгі 
үш тәсілдің бірігуінен (қиылысуымен өзара эсерінен) түрады  [7, 219].
Калькада  алдыңғы  екі  (а,  э)  түрлі  сипаттың  болуын  жоққа  шығаруға 
болмайды.  Дегенмен,  үшінші  түжырымның  негізі  берік  деуге  болады. 
Калькалау  барысында  өзге  тілдегі  сөздің  мағынасының,  қүрылымының 
пайдаланылатыны рас. Өнімділігіне қарай кальканы жеке тэсі л ретінде танып, 
өзге  тілден  сөз  алынбай  үлт  тілінің  өз  сөзін  пайдаланылатындықтан  оны 
«жасьфын сөзалмасым» немесе «жабық сөзалмасым» деп атайды. Калькалау 
барысында  бір  тілден  екінші  тілге  сөз  мағынасы  да,  сөздің  қүрылымы да 
алмасумен  қатар  нэтижесінде  қабылдаушы  тілде  жаңа  термин  жасалады. 
Яғни  мүнда  тіларалық  терминдену  мен  терминжасамдық  сипат  бар.  Сол 
себепті  калькалауды  үш  тәсілдің  бірлігінен  түратын,  терминжасамның 
қүранды тэсілі ретінде қарастьфудың негізі бар.
Кальканың  қүрылымы  мен  қабылдауш ы  тілде  игерілуіне  қарай 
кальканың негізгі үш түрі жіктелінеді:  сөзжасамдық калька, семантикалық 
калька, фразеологиялық калька. Медициналық терминжасамда калькалардың 
осы  негізгі  түрлері  жиі  кездеседі,  қараңыз:  1)  сөзжасамдық  калькалар 
шетел  сөзін  эр  морфемалар  бойынша  дэл  аудару  тәсілі  болып  табылады. 
С өзж асам ды қ  калькаларды   қүры лы м ды қ  калькалар  деп  атауға  да 
болады,  себебі  олар  басқа  тілден  алмастырылған  сөздің  қүрылымдық 
ком поненттерінің  орнын  бүлжытпай  сақтайды  (не  компоненттердің 
орналасу  ретін  сақтайды,  не  түбірді  түбірмен,  жүрнақты  жүрнақпен 
алмастырады),  қараңыз:  алмения  (
т алацсы здыц
),  бескровный  (
цансы з
), 
безумие  (
ацы лсы зды ц
),  векорасширитель  (
цабацкеңейт кіш
),  выборка 
(
сүры пт ау
),  вскармливание  (
тамацт ст ды ру
),  вязность  (
т ут цы рлы ц
), 
глаукома  (
суцараң
),  глазоносовый  (
көзм үрът ды ц
),  двусторонняя  (екі 
жақты),  глухота  (
саңы раулы ц
),  хриплый 
(карлы ккаи).
  дезинтоксикант 
(уытцайыргы),
  дезинфаль  (
бүріккіш
),  дивергенция 
(салмацтау),
  дифония 
(
цосүнділік
),  дольки  (
бөлікшелер
),  нехирургический  (
отаусыз
),  дробление 
(
үсацтау
),  заболеваемость  (
ауруишңдыц
),  жироулевитель  (
майт үт цы ш
), 
заместительный  (
алм аст ы ргы лы ц
),  т.б.  [8].  Семантикалық  калькалау
-   терминжасам  амалы,  онда  басқа  тілдің  термині  басқа  пайымдалып, 
басқасының ықпалымен қосымша мэнге ие болады. Семантикалық калькалау
-   өзге  тілдік үлгідегі  семантиканың  соңынан уэжді  ілесу  үдерісі:  блокода 
(цоршау),
 блок (
бөгет
), близнец (
егіз
), борозда (
ж ылга
), бред (
сстдырац
), бүж 
(
сүмбіл
),  витилиго  (
ацтаңдац
),  впадина  (
ойыц
),  давление  (
цысым
),  дефект 
(і
ацау
), диагностика (
нацтама
), диета (
емдем
), доминантный (
басымдыцты
), 
дуга (
имек
), дуне (
себезгі
), жаба (
цыспа
) т.б.
Ф разео л о ги ялы қ  калька  -   ф р азео л о ги зм д і  сө зб е-сө з  аудару. 
Фразеологиялық  калькаларды  жасаганда  шетеллдік  терминологиялық

214 
ISSN   1811-1823.  В е с т н и к  ПГУ
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
тіркестерден қүрылымын алып, сөзжасамдық материалдарды қабылдаушы 
тілден  алады.  Олардың  екі-үш  түрі  болады:  1)  дэл  калька.  М үндай 
калькаларды  жасағанда  шетелдік  терминологиялық  тіркеске  өз  тілінен 
содан  айнымайтын  фразеологиялық  эквивалентті  табуға  тырысады. 
Дэл  калькаларда  шетелдегі  терминологиялық  тіркестің  үлгісі  алынып, 
қабылдаушы тілдің  материалы пайдаланады,  бірақ шетелдік қүрылымдық 
үлгі  бойынша  жасалған  фразеологиялық  калькаларда  компоненттердің 
орны сақталады, мағынасы өзгермейді, қараңыз:  нестирильный иммунитет 
( б ей ст ер и лъ д ік  им м унит ет ):
  пассивный  иммунитет 
(б ел с ен д і  ем ес 
иммунитет):
  аффективные  иллюзии 
(сезімдік  иллюзии):
  еюногастральная 
инвагинация (
ашішек-асцазан цынстталуы):
 влажные ингаляции 
(ылгалды 
ингаляциялар):
  инкурабельная  индурация 
(ем  цонбайтын  байдауа
),  т.б. 
Шетел тіліндегі фразеологиялық, ягни терминологиялық тіркестер эр түрлі 
тәсіл арқылы жасалады, мэселен: а) сын есім + зат есім; в) зат есім + зат есім. 
«Сын есім + зат есім» моделімен жасалган терминологиялық тіркестер екі 
тэсіл арқылы калькаланады: а) а) «зат есім + зат есім». Бүл жагдайда шетелдік 
сын есімнің жүрнагы қысқартылады, қараңыз:  фосфатный камень 
(фосфат 
mac):
  желчный  каналец 
(от  түтікше):
  б)  зат  есім  +  зат  есім  моделімен 
жасалган шетел терминологиялық тіркесі «сын есім + зат есім» моделімен 
аударылады: капля жира 
(май тамшысы):
 контрактура челюсти 
(жацсүйек 
контрактурасы):
  конфигурация  сердца 
(ж үректік  пішіндеме):
  кровоток 
капиляров 
(цылтамырлыц ц а н а ш ш
), т.б.
Егер шетелдік терминологиялық тіркестің анықтамалық жагы екі сөзден, 
мэселен, -  
образный,  -  видный,  -  подобный -
 қүралса,  онда ол қазақ тіліне 
келесі түрде калькаланады: негізгі түбір, егерде аударуга жатпаса, өзгеріссіз 
қалады да, аударылган жагы қазақ тіліндегі балама сөзбен алмастьфылады [9]. 
Жогарыда көрсетілген компоненттер тэрізді деген сөзбен алмастьфылады, 
қараңыз: конусообразная капсула 
(конус тәрізді капсула):
 курареподобный 
купол 
(кураре тәрізді):
 ногтевидный 
(тырнац тәрізді).
2) 
дэл  емес  калькаларда  шетел  фразеологизмдердің  не  магынасы, 
не  қүрылымдық  компоненттері  өзгереді 
(орын  алмаст ы рады
),  қараңыз: 
журнал регистрации 
(тіркеу журналы):
 жир насыщенный 
(цаныццан май): 
звук перкуторный 
(перкуссиялыц дыбыс):
  зрачок неподвижный 
(цимылсыз 
царашыц):
 зрачок прыгающий 
(озгермелі царашыц):
 зрение стереоскопическое 
(стереоскопиялыц  кору):
  игла  аспирационная 
(аспирациялыц  ине):
  изгиб 
ободочной кишки 
(тоцішектің  оңж ац иіні
), т.б.
Шетел  тіліндегі  сөздердің  толық  немесе  жартылай  игерілуіне  қарай 
да  калькалар  жіктеліп  жатады.  Егер  өзге  тілдегі  сөз  үлгісі  жартылай 
көшірілсе,  оны  жартылай  калька,  ал  түтастай  көшірілсе,  онда  оны  толық 
калька  дейди.  Толық  калька  -   кальканың  шет  тілі  сөзінің  магынасы  мен 
мазмүнын ашуга барлық компоненттері қатысатын түрі. Толық калькалардың

серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. №2 
215
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
медицина саласындағы қолдануы,  мэселен:  несвязность мышления (ойдыц 
байланыссыздыгы):  обертывание  холодное  (салцын  цундац):  область 
глазницы  (козуя  аумагы):  облик  больного  (наукас  кейпі):  онемение  лица 
(беттің уюы): оснащение больницы (аурухананы жабдыцтау). Алжартылай 
калькада  шетел  терминініц  мағынасын  ашуда  сыцарларыныц  бір  бөлігі 
немесе біреуі гана қатысады, қалган сыцарларын терминніц дыбысталуына 
гана  ықпал  етіп,  дербес  магынасы  сақталмайды,  мэселен,  острый  нефрит 
(жіті нефрит): нефропатия беременных (ж}тстілі нефропатия): облучение 
лазерное  (лазермен  сэулелеу):  ослабление  сиптома  (сштюмныі  бәсецдеуі): 
осложнение неврологическое (неврологиялыц асцыну): пефигус контагиозный 
(ж щцыш  пемфигус):  перикард  серьезный  (сірнелі  перикард):  периколит 
левый (оңжац периколиті): перимизий внутренний (ішкі перимизий), т.б.
Калькалау  -   өзге  тілдердіц  сөзін  өзгерусіз  көшіру  емес.  Ол  жаца 
сөзжасам  тэсілініц  бірі.  Толық  калька  жасау  кезінде  үлт  тілініц  сөздері 
мен қосымшалары пайдаланылады.  Термин жасаудыц жаца үлгілері пайда 
болады.  Семантикалық  калька  жасау  барысында  метафоралау,  алмастыру 
жолымен тіліміздегі сөздерді арнайылану, терминдену үрдісі жүзеге асады. 
Калькалауды  механикалық түрде  айнытпай  көшіру  деп  қана  қабылдамай, 
оныц  белгілі  дәрежеде  шыгармашылық  үрдіс  екендігін  ескерген  дүрыс. 
Бүл  орайда,  «Калька  -   тіл  түтынушыларыныц  шет  тілдері  сөздерініц  еш 
өзгеріссіз үлт тіліне енуіне қарсылыгы» деген пікірдіц негізсіз емес екендігіне 
назар аударган абзал [9]. Жалпы қай тәсілмен болмасын жаца термин жасау 
эркімніц  қолынан  келетін  оцай  іс  емес.  Сондықтан  да  Г.  Ц.  Пюрбевтіц 
ойынша, термин шыгармашылығында бүл тэсілді пайдалану қиындықтарды 
тудырады, «Калькалау тәсілімен термин жасау -  оцай іс емес. Аударма сәтті 
болуы үшін шет тілі сөзініц семантикасын, морфологиялық қүрылымы мен 
қолданылатын саласын жақсы білу керек» [10]. Медициналық терминдердіц 
барлыгы калькалауга келе береді деген ойдан аулақ болу керек.  Калькалау 
барысында  сөз  аударылып,  магына  аударылмай  қалатын  жагдайлар  да 
кездеседі.  Бүндай терминдер үзаққа  бармай,  қолданыстан  шыгып  қалады. 
Калькалау  үдерісінде  сөздіц  нақты  магынасы  аударылып,  жетті  деген 
жагдайда осы терминжасам тэсілі қолданылуга тиіс.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 
Қайдар, 
Ә. Қазақ терминологиясына жацаша көзқарас. -  Алматы, 1993.
2 
Гумболдт, 
В. 
Язык и философия культуры.  -  М.  :  Прогресс,  1985.  -  
450 с.
3
  Ефремов, 
JI. 
П. 
Лексическое  и  фразеологическое  калькирование// 
Учен, труды Самаркандского гос. ун-та. Вопросы фразеологии. -  Самарканд, 
1961.

216 
ISSN   1811-1823.  В е с т н и к  ПГУ
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
4 
К опы ленко,  М.  М. 
Кальки  греческого  происхождения  в  языке 
древнерусской писсменности // Византийский временник. -  М.,  1993.
5 
Абиш ева,  К.  М. 
Казахско-русские  языковые  контакты  и  вопросы 
ассимиляции  иноязычных  слов  в  системе  языка-реципиента.  -   Алматы  : 
РИО ВАК Р Қ  2000. -  276 с.
6 
М олдабеков,  К.  М. 
Освоение русских и интернациональных слов в 
современном казахском языке. -  Алма-Ата  : Мектеп,  1989. -   117 с.
7  С у п е р а н с к а я ,  А .  В .,  П о д о л ь с к а я ,  Н.  В .,  В а с и л ь е в а ,  Н.  В. 
Калькирование // общая терминология. Вопросы теории. -  М.,  1989.
8 Медициналық терминдер сөздігі. -  Алматы: Дайк-Пресс, 2009. -  800 б.
9 
Урекенова, Р. А. 
Освоение казахским языком русских терминов путем 
калькирования // Қазақ терминологиясының мәселелері. -  Алматы,  1986.
10 
Пюрбеев, 
Т. 
Ц. 
Современная монгольская терминология. -  М.,  1989.
Материал 27.04.15 баспага түсті.
А. М.  Сармекенова
К алькирование  -   эфф ективны й  метод  составления  терминов  в 
медицине
Университет «Туран-Астана», г.  Аснана. 
Материал поступил в редакцию 27.04.15.
А. М.  Sarmekenova
Tracing -  an effective method of drawing up the terms in m edicine
University «Turan-Astana», Astana. 
Material received on 27.05.15.
В статье рассматриваются способы калькирования медицинских 
терминов,  характеризуются  виды  ка.пек  (словообразовательные, 
семант и ческие,  фразеологи ческие).
The  article discusses the ways  o f  tracing medical terms,  describing 
the types o f  cripples (wordform ation,  semantic, phraseological).

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. №2
 
217
Ә О Ж 8 Г 4 2 ;  801.7
Л. 
Қ.  Таусоеарова
филол.ғ.к., доцент, эл-Фараби атындағы Қазақ үлітық университеті, Алматы қ.
БҮРКЕНШІК ЕСІМДІМӘТІНДЕРДІҢ АВТОРЫН 
АНЫҚТАУДАҒЫ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ӨЛШЕМДЕР
Бул мсщалада XIXе. аягы XXгасырдың алгашқы ишрегінде ңазаң 
басылымдарында  бүркеншік  есіммен  жариялаган  әдеби,  гылыми, 
публицистикалъщ сипаттагы шыгармаларжәне олардың авторларын 
анықтау мәселесі туралы сөз крзгалады. Буркеніш есіммен жарияпанган 
шыгармалардың авторын анъщтаудагы квазисинонимдердің, біркелкі 
қурылымды  синтаксистік  конструкциялар  мен  метафоралардың 
жуйелі  крлданылу  ерекшеліктерінің,  тілдік  тулга  дискурсына  тән 
вариативті интерпретация ңуралдарының түрақты жиынтыгының 
орны көрсетіледі.
Кілтті  сөздер:  бүркеншік  есім,  идиостиль,  квазисинонимдер, 
тілдік түлга дискурсы,  синтаксистік конструкция.
Тарихымыздың түрлі алмағайып кезендерінде көпшілікжағдайда саяси- 
идеологиялық,  сондай-ақ  басқа  себептерден  де  болуы  керек  авторлардың 
өз әдеби, ғылыми, публицистикалық сипаттағы шығармашылық еңбектерін 
(мақалаларын)  бүркеншік  есіммен  жариялағандары,  әсіресе,  мүның  қазақ 
басылымдарында  XIX  ғ.  аяғы  XX  ғасырдың  алғашқы  ширегінде  кеңінен 
орын алғаны көпшілікке белгілі. Әдебиет пен мәдениет жэне тарих үшін аса 
маңызды мәліметтер қамтыған бүл зор көлемді эдеби шығармашылық мүра 
авторлық  мәселесі төңірегінде  төмендегідей дауларды тудьфуы,  біздіңше, 
занды қүбылыс:  «Арғын» есімі Міржақып Дулатовқа да, Мүхтар Әуезовке 
де  телінеді  (Ү.  Субханбердина.  Қазақ  халқының  атамүралары.  813-бет). 
«Айқап» (1912. №6.  134-136 б.), «Қазақстан» (1912. №8. 6 наурыз), «Қазақ» 
(1913. №33, 34, 35) газеттерінде осы есімнің атынан жазылған «Ай астында 
ешнәрсе  байқалмай түрмақ емес»,  «Газет пайдасы»,  «Аурудың аз болуына 
не  керек»  атты  мақалалар  кездеседі.  «Арғын»  есімі  Міржақыптікі  деген 
түжьфымдар «Қазақ» газеті жинағында, басқа да басылымдарда тараған.... 
Біздің пікірімізше, «Арғын» есімінің М. Дулатовқа да, М. Әуезовке де қатысы 
жоқ. Себебі жоғарыда көрсетілген мақалалардың бірінде «Ветеринарный врач 
Аргын» деп қол қойылыпты (Айқап.  1912. №6.  136 б.)»  [1,  10].
Бүркеншік  есімді  мэтіндердің  атрибуциясында  ғылыми  эдебиеттерде 
көрсетілгендей,  цуж аттыц-өмірбаялдыц  (қолжазба,  шығармашылық 
жүмыстарыньщ нэтижелерін көрсететін күнделік, жазбалар) дәлелдемелермен

218 
ISSN   1811-1823.  В е с т н и к  ПГУ
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
бірге,  шығарманың  идеялық  мазмүнын  зерттеу  негізіндегі  идеологиялыц 
жэне шығарманың тілі мен стилін қарастьфу барысындағы стилистикалъщ 
түжырымдар басты орын а лады  [2,  183].
Атрибуция үдерісінде эр түрлі бүрксншік есімдермен берілген мәтіндерді 
өзара стилдік ерекшеліктері түрғысынан салыстыру арқылы идентификация 
жүргізіледі.  Мүнда  стилдік  ерекшеліктер  қатарынан  А.  Н.  Баранов  [3,  46] 
көрсеткендей,  тақырыптық  маңыздылығы жоқ  квазисиноноимдердің  түрлі 
авторлар тарапынан біркелкі қолданылмауы да орын алады. Мысалы,  өзара 
синонимдес  цалау,  тілеу  тілдік  бірліктеріне  келгенде,  « Алашүлы  Азамат» 
жэне «М.  Д.»  бүркеніш есімдерімен жарияланған мақалаларда тілеу сөзіне 
үнемі  тандау  түскенін  көрем ізіі.  Мысалы,  Алашүлы  Азамат  бүркеншік 
есімімен  берілген  «Жер  мэселесі.  Қала  болу  керек  деушілердің  пікірі» 
мақаласында: Соның үшін жоғарыдағы пікірлерде бір жақсылық болмаса екеуі 
де қатар салыстырылып тексерілуі тілеулі,... қазақ жері патша мүлкі саналып, 
сол себепті миллиондап жерсіз мүжықты хүкіметтің қазақ жеріне қондыруы, 
бүл тілеусіз қонақтар келе бастағаннан бері жер тарылып,... («Айқап», 1911 ж, 
№11) деген сөйлемдерде тілеулі сөзі қолданылса, М.  Д. бүркеншік есімімен 
жарияланған «Земство не нәрсе» мақаласында: «Заман нені тілесе, сол нәрсе 
закон болмақшы» (Қазақ,  1913 ж„ №29 75-бет; II том), тағы М. Д. бүркеншік 
есімімен  жарияланған  «Земство  не  нэрсе»  мақаласында:  «Түркістанға 
земство беру керек екенін 1908-1909 жылдардың земски сметасын бекітерде 
Госдарственный Дума тілеп еді...»  (Қазақ,  1913 ж„ №39  111-бет; II том).
«Алашүлы Азамат»  жэне  «М.  Д.»  бүркеніш есімдерімен жарияланған 
мақалалардағы  стилдік  үқсастықтар  тек  біркелкі  квазисинонимдердің 
қолданылуымен ғана шектелмейді. Сонымен қатар өзара үқсас синтаксистік 
конструкциялардың  екеуінде  бірдей  кездесетінін  аңғарамыз:  Алашүлы 
Азамат  бүркеншік  есімімен  берілген  «Жазу  тэртібі»  мақаласында  «Керек 
м ү сы лм а н ш а,  керек  оры сш а  оқы ғандарды   цүрмет т еу»  («А йқап», 
1912 ж., №8) түріндегі синтаксистікконструкцияМ. Дулатовтыц 1914 жылы
15  қацтар күні «Қирағат» кітабына алғысөз ретінде жазылған «Мүғалімдерге» 
мәтініндегі  «Кісі  қайда  оқыса  да:  керек  ногайша,  керек  орысша,  керек 
басцаіиа,  ақыл  мақсүты  білім  үйреніп,  асса  халқына,  қалса  өзіне  пайда 
келтіру» деген сөйленіске қимыл есімімен аяқталуы сипатындағы қүрылымы 
жағынан да, кейбір сөз тіркестерініц (керек ногайша, керек орысша,...) сипаты 
жағынан да сэйкес келеді.
Жэне  Алашүлы  Азамат  бүркеншік  есімімен  берілген  «Жер  мәселесі. 
Көшіп  журу  керек  деушілердіц  пікірі»  мақаласында  («Айқап»,  1911  ж., 
№11):  «Соныц үшін түбін ойлағанда, қазіргі түрмыстыц неше ғасьфлардан 
бері бекіп қалған негізін бүзбаска керек» деген сөйлемдегі ерекше  бөлініп
1 
Ескерту:  «Алашұлы Азамат» жэне «М.Д.» бүркеніш есімдерімен жарияпанған мақапапардан үзінділер М. Әбсемет, 
Г.  Дулатова қүрастыруымен шыққан кітаптан алынды:  Дулатұлы М. Шығармалары: мақапапар мен зерттеулер.  2-т. Алматы: 
Ғылым, 1997. -  344 б.

серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. №2
 

жүктеу/скачать 5,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: