ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

негізбен байланыстырылатын рухани байлығымыздың бір қайнар көзі мифтер 
болып табылады. Қазіргі қазақ прозасындағы миф -  бүл өте таңғажайып сан 
қьфлы   қүбылыс.  Қазіргі  танда  ежелгі  мифтердің  жаңа  дэуір  эдебиетінде 
қайта түрлену үрдісі байқалуда. Осыған орай мақаламыздың басты мақсаты 
қазіргі қазақ прозасындағы мифопоэтикалық ізденістер мәселесін жан-жақты 
талдап көрсетуге бағытталады.
Ә д е б и е т   п ен   м и ф о л о г и я   б а й л а н ы с ы   ә л е м д ік   э д е б и е т т а н у д ы ң  
X X   ғасьф д ағы   өзекті  м эс ел е л ер ін ің   бірін е  айналды .  Ж алпы   әлем дік 
эдебиеттануда миф жаратылысты түсінудегі, дүниені танудағы адамзаттың 
ру х ан и   м әд ен и етін ің   ал ғаш қы   ф орм асы   тү р ін д е  т ү сін д ір іл ед і,  яғни, 
м и ф о л о ги зм ,  м и ф о п о эт и к а  ү ғы м д ар ы   ту р ал ы   пай ы м д аул ар  әл е м д ік  
эдебиеттануда өзінің бастауын әріден алады.
Д .Д осж ановты ң  «Т ілегім ді  бере  гөр»  атты   повесінде  Ш алқарды ң 
ш алғай  түкпірінде  ж ас  ж урналист  ж ігіт  Д ана  сол  маңнан  мем лекеттік 
қорық анггьфмақ болады. Жергілікті «Охотсоюздың» қорықшысы, өкіметтің 
байлығына қолын салып, тегін ішіп-жеп отырған араны ашылған Молдаберді 
зиянкестік  әрекет  ж асап,  ж ас  ж ігітті  ай  далада  соққы ға  ж ы ғы п  тастап 
кетеді.  Біраз  жыл  өткен  соң  М олдаберді  үшты-күйлі  жоғалып  кетеді.  Бүл 
повеете  автор  «аш  бөрідей»  деп  қазақ  айтпақшы  өмірінде  «тою»  дегенді 
білмей,  өмірі  ашкөзденіп,  аш  қасқьфдай  жалаңдап  өткен  М олдабердінің 
образын  символмен  үтымды  берген.  Автор  неліктен  кейіпкерін  қасқьфға 
айналдьфды? Бүл ретте ел арасында тараған танымал аңыз желісімен келетін 
болсақ,  халық қарғысына үш ьфаған Қарынбай сараңның суырға айналуын 
тілге  тиек ете  кетуге  болады.  М олдабергеннің  қасқьфға  айналуы  оның  аш 
көзділігінің салдары болса керек.  Д.  Досжановтың тағы бір «Қызылқүмның 
желі  не  деп жырлайды»  атты  әңгімесінде  түйеден  өзге уайымы жоқ  қария 
алдындағы  малды  совхоз  басш ысы  басқа  кісіге  алып  бермекші  болғанда, 
ш арт  аш уланып,  түйесіне  мінеді  де,  қүмға  сіңіп,  үш ты -күйлі  ж оғалы п 
кетеді.  Автор  бүл  жерде  кейіпкерін  неліктен  түйеге  айналдьф ы п  отьф? 
К өзін  аш қалы   көргені  түйе,  бар  ынта  пейілі  өзінің  алды ндағы   аз  ғана 
түйесінің қамы болтан, адамдардан гөрі түйемен тіл табысу оңайырақ тиетін 
Мүсіркеп ш алды түйе малынан басқа малға айналдырудың жөні жоқ сияқты. 
Көркем  ш ығармалардағы  фольклорлық  ж анрлардың  ш ығармаш ылықпен 
пайдаланылу  үлгісі  Т.Ахтановтың  «А лыстан  жеткен  сарын»  эңгімесінің 
түтас  ж елісіне  арқау  болған  фольклорлық  аңыздан  байқалады.  Ж азушы 
фольклорлық эңгіме жанрына тэн шарттылықтар мен әңгіменгілдік қабілеттің 
қьф -сьф ы н тани білгендігін көрсеткен. Бүл әңгімеде фольклорлық үғымдар 
мен түсініктер авторлық айналымға түскен. Т. Ахтановтың талданып отырған 
туындысындағы эрбір оқиға нақтылы өмір шындығы іспетті баяндалады. Хан 
уэзірінің баласы мен елден ерек батыр түлғаларының арасындағы сүлу қыз 
үш ін тартыс -  талай  фольклорлық әңгіме-аңыздың сюжеттік негізі.  Намыс
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2014.  №2 
99

алаңында айқасқан екі жігіттің сынға түскен ерлігі мен ездігінің, ақылы мен 
парасатының  қозғаушы  күш і  -   Айбарша  сүлу.  Фольклорлық  образдарды 
сомдаудың поэтикасына сәйкес Айбаршаның азғындық пейілі мен түрақсыз 
көңілін шегіне жеткізе көрсету үш ін автор жазба әдебиетке суреткерлікпен 
келеді.  Тэн  сүлулы ғы   м ен  эке  байлы ғы на  ж эне  м ансабы н а  м астан ған 
Айбаршаның адамдық болмысынан гөрі қанағатсыздық пен нәпсіқүмарлық 
ісі кең суреттелген. Ол ер-азаматқа ғана емес, туған жер мен ел-жүртына да 
қайьфымсыз мінез иесі ретінде бейнеленген. Фольклордың басқа жанрларына 
қарағанда, ауызекі эңгіме қандай да бір оқиғаға негізделіп туындайды. Болған 
оқиғаны бейнелеп шығады. Жазушы фольклорлық жанрдың осы ерекшелігін 
сақтай білген.  Аярлық пен  қулықтың қүрбаны болған жігіттің батьфға тэн 
аңғалдығымен қоса аңғьфттығы эпостық жьфлардағы батьф түлғаларын еске 
түсіреді. Батьфлық пен ерлік мінездермен жарыса өлермендікпен жасалған 
зүлы мды қ  та  ш ығарма  соңы на  дейін  сақталған.  Қ аламгер  таланты ны ң 
бөлекше бітімі осы жазаға үрындьфу үш ін кейіпкер мінезін қилы оқиғамен, 
шешуші іс-эрекеттермен сабақтастьфа бейнелеудің амал-тэсілдерінде жатьф. 
Әңгіменің  «Алыстан  жеткен  сарын»  аталуының  да  мағынасы  терең.  Сол 
сарынның бүгінгі жас үрпақ, ж алпы адам баласы үш ін де айтар үлағаты мен 
тағылымы айқын.  О л -  әділет үш ін өмір сүру идеясы.Перзенттің ата-анаға, 
туған  отаны  мен  еліне  озбьфлығы  неге  жеткізеді,  сатқындық,  аярлық түбі 
қайда апарады дейтін мэңгілік сауалдарға жауап беруде автор өзіндік шешім 
тапқан.  Бүдан шығатын қорытынды шеберлікпен пайдалана білгенде аңыз, 
әңгімелер қашан да өміршең ой идеялар берудің қүралы бола бермек.
Белгілі жазушы А. Алтай өзінің «Алтай балладасы» атты шығармасының 
ж ан ры на  қаты сты   ром ан-м иф   терм и нін  қолдануы   тегін   ем ес,  өйткені 
онда  қазақ  халқының  тотемдік,  ш амандық  мифтері  пайдаланылған,  көне 
түріктердің,  оның  іш інде  қазақтардың,  үш   сатылы  әлем  туралы   наным- 
сенімдері  кеңінен  көрініс  берген.  Аю  мен  адамның  арасындағы жақындық 
туралы халық шығарған, бізге ертегі немесе аңыз пінгінінде жеткен жэне оның 
тотемдік миф болып табылатынын анық аңғартады.  Аюдың дене-түрқында 
жэне  күн  көру  тәсілдерінде  де.  түрмысьшда  да  адамға  үқсас  жайттар  көп 
екенін қарастьфыльш отырған туындымен танысу барысында айқын сезінеміз. 
Ж азуш ының  бүл  туы нды сы нда  ерекш е  көңіл  бөлген  м әселесі  -   А лтай 
өлкесінде бүрын болтан қызыл қасқьфлардың тағдыры. Қызыл қасқырлардың 
жер  бетінен жоғалғаны да Үлардың жанын жегідей жейтіні  аңшы жігіттің: 
«Кешегі  М арқакөлді  мекен  еткен  қызыл  қасқьфлар  секілді  бүл  ...Түқым 
қалмаған»,  -д еге н   іш кі  монолог  түріндегі  естелігі  арқылы  аңғарылады. 
Қызыл қасқырлардың қайта оралуын «Алтай балладасының» бас кейіпкері де 
аңсайтыны сол туындыдағы Үлардың көрген түстерінің бірінен байқалады.
Сонымен  қатар  осы  автордың  «Туажат»  роман-  модернінен  мына  бір 
сәтті мысалға келтіре кетуге болады:
100
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

«А ңш ы   ж ігіт  қанш а  у ақы т  алаңсы з  үйы қтағаны н  білм ейді,  кенет 
бетін  желпіген  элдеқандай  қанат  лебінен  оянып  кетті.  Ж үзін  желпіген  де 
торғындай  жүмсақ,  сэби  деміндей  майда  леп.  Қамасқан  кірпіштерін  аша 
алмай, түйсікпен ғана сезіп жатьф.
Қарқ еткен қарға дауысы кенет қүлақ түбінен естілді. Сонда ғана Байбура 
қой көздерін ашып қалды. Кеудесінде қаздиып қара қарға отьф да, бейіт ішін 
боз сәуле кеулеп кетіпті.  Кенет тіксініп қалған аңшьщан сақ қарға жалп етіп 
үш а жөнелді.  Ол мүның көз алдында  зират күмбезін шеңберлей  көтеріліп, 
төбедегі тақиядай тесіктен ш ығып кетті.
Байбура өңі екенін, түсі екенін түсінбеді.  А ң таң күйі тіктеліп отырды. 
Тыста түн түнегі айқара басып, алақаншық боран бебеулей түссе де, төребейіт 
іші бозаң түске үйып, бар маң анық көзге шалынып түрғанына аңшы айран- 
асьф.  От баяғыда сөніп қалыпты.  Бойы да қара терден дегдіп,  бүла қуатын 
жиып алыпты. Тап жамбасы жанында жатқан «32» нөмірлі мылтығын сипап 
қойды.  Қүндағы кесілген шолақ қаруы орнында екен.
Байбура арқасын қабырғаға тіреген күйі басын шалқайта көзін жүмды. 
Ж арғақ қүлағынан баяғы бір  боранның үлы сарыны ш ықпай  қойды.  Үйқы 
қашып кетіпті. Ш алқайған күйі жанарын ашты. Сол бір сәт Төребейіт күмбезі 
төбесіндегі тақиядай тесіктен аппақ  нүр  ішке  қарай  саулай  қүйылды.  Әлгі 
бір  боз  нүр  Байбура  кірпік  қағып  үлгерместен  қарсы  алдына  ақ  сәулеге 
шомылған бөрі сүлбасына енді.
Бүл үлылық  қана  орын тебетін  ғарыш  көгінен  көктей  өтіп,  боз  боран 
билік қүрған байтақ жер төсінде иненің жасуындай жарықтан саулай түсіп, 
тэңірі  иесі  қүдіреті  мен  аң  киесі  -  Ана-Бөрі  сүлбасы боп  оралған  ғажайып 
қүбылыс еді...  Бөрі болмысты Бозие еді.
Аңшы бозбаланың үні үрейден өшіп қалды...
Ақ сәулеге бөккен боз бөрі қүйрығы сөлендеп, оты өшкен ошақ басында 
олай-былай жүзіп,  бүған кесе  көлденендей  керіле  түрды.  Бауыртүсындағы 
емшектері салақтап, өзі терісін тірідей сыпырған қаншық қасқыр - Ана-Бөрі 
екенін аңдатты...  М үндай қияметте  ғана кездесетін жүмбақ қүбылысты өңі 
түгілі түсінде де елестете алмайтын Байбураның тілі байланып қалды.
Аңшы алдында Бозиесі - Ана-Бөрі сүлбасы ақ сағымдана алшайып түрды...
Төребейіт ішін боз түманға бөктіріп, көк төрінен боз сәулеге малынып 
түскен  Ана-Бөрі  алшиған  бойы  аңш ыны  барлайды.  Тек  ш оқтайй  жанған 
көздері  ғана  сол  қалпы.  Ж алын  атқан  көк жасыл жанары Байбураның  қой 
көздеріне қандауырдай қадалып қалған. Нүры таймаған жанары бозбаланың 
өңменінен өтіп,  өзіне арбай үйытып тастаған. Есін аудыра, ал сезімін болса 
суынта елтіткен.
Байбураның бойында да үрей басылып, үркініш  сейілді.  Түсініксіз бір 
тандану  басым!  Санасыз күйде  орнынан көтерілді.  Аппақ  сәулеге  оранған 
Ана-Бөрі де бауырындағы ақ мамалары салпылдай сыртқа беттеді.  Бозбала
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2014.  №2
 
101

өз еркінен тыс күй билеп, соңынан ерді. Бойына Бозиесіне деген кэміл сенім 
үялаған.
Тыста түлей таңның бозғыл реңі еніпті. Боз боран абынып күбініп түр. 
Бет  қаратар  емес.  Ана  Бөрі  қүйрығы  бүлғандап,  алдына  қарай  бет  түзеді. 
Боз  шидің  басы  жығыла  майысып,  Байбураның  алдын  орады.  Оған  бірақ 
бозбала  аңш ы  бой  берген  жоқ,  оталулы  мотошанасын  сүйемелдей  итеріп, 
бөрінің артынан еріксіз ере берді.
Алай-дүлей ақ кебін ораған тамүқ дүниеде Ана-Бөрі аңшының алдына 
түсті. Бозаң бөрі бүландап келеді. Байбура бөріден бөлініп қалмауға тырысты. 
Енді адаса қоймасын да аңш ылық түйсікпен сезді.
Ал бүла дүние  булығып,  буырқанған дауыл үйытқып түр.  Көк төрінен 
көк тәңірісінің көктей түскен боз сәулесі -  бөрі болмыс Бозие қүрық салым 
жерде бүландап барады.»  [ 4;  9-10  б ].
М әтіндегітағы  бір көрініске назар аударалық: «... бас терісі м ентізеден 
томен терісін,  қызыл ш ақа бүтына  қысқан  қүйрығын  ғана  өзіне  қалдырып 
босатып  жіберді...  Қатты  аязда  тоңазыған  қызыл  шақа  тәнінен  көтерілген 
аппақ бу өзімен бірге ерді. Бөрі шалма лақтырым жерге дейін буы бүрқырап, 
сенделіп барды да,  сылқ қүлап түсті»  [ 4;  21-23  б ].
Осы  мэтін  туралы   сынш ы  Дулат  Түрантегі  былай  дейді:  «Бір  кезде 
бүкіл аспан түтасып, аласапыран Тесікүяның дүлей дауылы басталып кетті. 
Байбура  аққүйын  боранмен  алысып,  көп  қиындықтар  кешіп  Төребейітке 
жетіп, соны паналады. Талықсып үйықтап кеткен жігітке таң алдында түстей 
болып  ақсәуле  бейіт  күмбезіндегі  кішкене  тесіктен  саулап  қүйылып,  бөрі 
кейпіне  еніп,  мүны сыртқа бастап алып жүрді.  Осыдан кейін романның  өн 
бойында кейіпкердің қысылған, тығырықтан жол таппаған, енді қайтсем екен 
деген шарасыз шақтарында көктен, алыс ғарыштан түсіп, жол көрсетіп, аман 
алып  шығып жүрді.  Байбура  оны  шақырмайды.  Бөрі  ана  өзі  келіп,  қамқор 
пейілін ақ сәуле болып бүған беймәлім жағдайлардан түсіне еніп,  хабардар 
етіп жүреді.  Бүл бір ғажап қүбылыс.  Қисын бойынша өзі қуып үстап алып, 
тірідей  терісін  сыпырып  алған  қасқыр  кектеніп  қалса  керек еді.  Бірақ  бүл 
олай  емес.  Өйткені  ол  өлген  жэй  бір  қасқыр.  Ал  одан  бу  болып  үшып,  ақ 
сағымға  айналған  ж алпы  қасқыр  атаулының  жиынтық,  баяғы...баяғы  Бөрі 
Ана  кейпі  екенін  сезіп  біз  кейіпкеріміз  қүсап  шошына,  түршігіп  қаламыз. 
Бэлкім адамдармен қатар тірш ілік ететін параллель дүние деген осы болар. 
Бэлкім суға кетіп бара жатқан адамдарды қүтқарып жататын дельфиндердегі 
түйсік  пен  мына  қүбылыстың  арасында  байланыс  бар  ма  екен?  Жо-жоқ, 
дельфиндердікі  қүтқару  түйсігі  ғана.  Кие  емес!»  дей  келе:  «  М емлекеттік 
түрғыдан  байбураның  қазіргі  жағдайы  қылмыскер.  Бірақ,  сонда  да  болса 
оқуш ы оны қорғаштап,  оған жанаш ырлық білдіріп отырады.  Тосыннан бір 
ашық  сот  отьфысы  бола  қалса,  кім  де  болса  кітап  кейіпкерінің  жағында 
болып, оны ақта алғысы келіп түрары сөзсіз деуге болады.
102
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

Негізінен « Туажат» романы биылғы жыл басындағы қазақ прозасының 
үтымды беташ ары іспетті. Алдағы кезде лэйім да осындай көркем дүниелер 
коп болтай.»  [6;  173-176]  деп роман жайындағы пікірін түйіндейді.
А .А л тай д ы ң   бүл  ту ы н д ы сы н д а  қасқ ы р л ар   м ә с ел есін   к ө тер у ін ің  
си м в о л д ы қ   м эн і  б ар,  с еб е б і,  р о м ан -м и ф   ж ар ы қ   кө р ген   кезд е  т ү р к і 
халы қтары ны ң  басым  көпш ілігі  егем ендік  алып,  түркілік  идеялар  осы  
заманның ең өзекті мэселесі ретінде көтеріле бастағаны белгілі. Қүрып кеткен 
қасқьфлардың  бір  туындының  бас  кейіпкерінің  түсіндс.я  өңінде  көрініп 
барып,  аңшы жігіт Байбураны  өзімен бірге  ертіп  әкетуін бейнелеу  арқылы 
автор түркі халықтарының ежелгі біртүгастығын қалпына келтіруге кедергі 
келтіріп түрған шешуін таппаған мәселелердің молдығын мегзеп түрғандай. 
Ж азушы  байьф ғы  қазақ  дүниетанымындағы  қасқьф   тотемінен  туындаған 
мифтік образды қазақтың жаңа прозасына өзінше трансформациялайды.
Ж азуш ы  Б.С ары байды ң  «Ертегі»  эң гім есінің  фольклорлық  сипаты 
композициялық қүрылым мен ж алпы стиліне ғана емес, негізгі кейіпкердің 
іс-эрекеті мен ой-санасына толық сіңірілген. Халықтық тәрбие қүндағында 
өскен  бала  санасының  нені  көксейтінін  автор  жеріне  жеткізе  суреттейді. 
Әңгіме  кейіпкері  -   Адалбектің  адал  жолдан  айнуына  себеп  болған  түрткі 
де  ф ольклорлы қ  үғы м д арм ен   б ай ланы сты .  О л  себеп   -  арғы м ақ  атын 
сүрау  үш ін  өтірік  айтуға  мэжбүрлілік.  Өйткені  ол  ойына  алған  батырлық, 
ж ігіттік  ерлігін  үнатқан  қы зы   алды нда  дәлелдеу  эпосты қ  ж ы рлар  мен 
ертегілерім ізд егі  б аты рлы қ  сы нақ  алды н дағы   түлп ар  ж арату  м отивін 
еске  түсіреді.  Ә ңгім е  түйінінде  автор  кейіпкерін  өз  тэлім -тэрби есін ің  
бесігіне  қайта  оралтады.  Атасы үйреткен  өмірлік қағидалардан ауытқудың 
жақсылыққа апармайтынына көз жеткізген бала көңілінде еріксіз айтылған 
бүл  өтірік  өмір  бойы  сақталып  қалады.  Сондай-ақ,  А.Сейдімбек  «Аңшы 
өтірік айтпайды» атты әңгімесінде эңгіме ішіндегі эңгіме арқылы аңшылық 
өмірдің қызық жағы  үтылу, үту  ерлік пен естілікті, қару сайысы мен қабілет 
сайысының  тарты сы   болып  табылатынын  аңғартады.  Ә ңгімедегі  Ж әкен 
қарттың жүйрік тазыларының түлкі аулаудағы қимыл-әрекеті арқылы жазушы 
ит  ж үгірту  кәсібін  бүге-ш үгесіне  дейін  көрсетуге  үмты лған.  М үндағы  
түлкінің айлакерлігі,  оның тіпті бірнеше рет тазыларға ізін көрсетпей кетуі 
қызғылықты әңгімеленеді  [5].
М ифтік таным негізінде туындаған оқиғалар мен сол негіздегі бейнелер 
адамзаттың эстетикалық мүраттарьша қызмет етіп келе жатқанына арғы-бергі 
дәуірлердегі  фольклорлық  мүралар,  ауыз  эдебиетінің  үлгілеріжэне  қазіргі 
көркем эдебиет туындылары яғни жазба әдебиеті мысал бола алады.  Әлем 
эдебиетіндегі  классикалы қ  дэуірден  басталып,  бүгінгі  постмодернистік 
эдебиетке дейін жалғасқан, жаңаш ыл әдебиетте жаңаш а жаңғьфған мифтік 
дүниетаным  сан  алуан  бейнелілікті,  көркемдік  қалыптарды  түзіп,  өзінің 
мүмкіндігін танытуда.  Адамзат санасының терең де мэнді «қабаты»  болып
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2014.  №2
 
103

саналатын мифтік таным өз бойына тылсым сырды,  киелілік пен қасиет, ең 
эуелі адам болмысы турасындағы мағыналы ойларды жинақтаса, сол мифтік 
таным адам атты күрделі болмыстың «ішкі элемін» бейнелеуде де маңызды 
көркемдік тэсілге айналды.
Қ азіргі  ж азба  әдеб иетінд егі  ж аңа  белестер  көркем дік  көкж иектің 
кеңею іне  экелері  анық.  Ә лем дік  әдеби  ү д ерістен   ш ет  қалм аған  қазақ 
прозасында  М.  Әуезов  ш ығармаларында  алғаш қы  белгілері  көрініс  беріп, 
XX ғасьфдан XXI ғасырға дейінгі аралықта жаңаш а прозаның туындауына 
негіз  болды.  Тірш ілік  заңдылыгы,  өмір  мен  олім,  ізгілік  пен  зүлымдық, 
жақсыльщ пен жамандық, ақ пен қара арасындағы бітіспес қарама-қайшылық 
постмодернизм поэзиясында мүлде жаңа қалпымен мүсінделді. Фэнидің қас 
қағым  сәттілігі  мен  бақидың  мэңгіліктігін  көркемдік  танымында  жаңаша 
түрлендірген  ж азуш ы лары мы з  бүл  заңды лы қты   табиғат  қүбы лы сы мен 
астастьфа бейнеледі  [3;  22-25].
Қ азіргі  қазақ  прозасы ндағы   м иф ологизм   м әселесін   бүге-ш ігесіне 
дейін  зерттеп,  таныта  алдық деп  айта  алмаймыз.Бүл  зерттеу  осы  мәселеге 
қатысты зерделі зерттеулердің бастамасы ғана.А лдағыуақытта қазіргі қазақ 
прозасындағы мифологизм көрінісін көркемдік-бейнелілік жүйеге қатысты 
жанжақты талдау міндеті түр.
ӘДЕБИЕТТЕР  ТІЗІМІ
1  М ирче Элиаде // Мифология:  Қүрылымы мен рәміздері.  -  Алматы  : 
Жазушы,  2005.
2  Д о р о ти   Н ор м ан .  М и ф о л о ги я д агы   си м вол и зм .  //  М и ф ологи я: 
Қүрылымы мен рәміздері.  -  Алматы  :  Жазушы,  2005.  -  568 б.
3  Ә скербекқызы,  Ж .  М ифтің  поэтикалық  қызметі.  //  Автореферат.
-  Астана.  2010.  -  97-109  б.  -   112-115  б.
4 Алтай, А. Туажат. //роман-модерн. Ж үлдыз журналы, 2012 ж /№ 1.10-
13  б
5 l^://lreferat.kz/kazak-adebieti/prozadagy-m ifologizm -m aselesi-anyzdyq- 
zheli-o-bokej-a-kekilbaev-shyg-neg.html
6  Дулат  Т үр аіи сі і  //  «Туажат  романы  хақында  бірер  соз».  Ж үлдыз 
журналы,  2012 ж / №6,  173-174  б.  -   176 б.
Е.  А.  Бекетов атындагы 
Қараганды мемлекеттік университеті,  Қараганды қ.
М атериал 22.05.14 редакцияга түсті.
Ж. Ж. Ж арылгапов, А.  Б.  Рахымж алоеа
М ифопоэтические исследование в современной казахской прозе
104
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

Карагандинский государственный университет 
имени академика Е.  А. Букетова,  г.  Караганда.
М атериал поступил в редакцию 22.05.14.
Zh.  Zh.  Zharvlgapov, А.  В.  Rakhvmzhanova
M ythopoetical researches in m odern Kazakh prose
Academ ician E. A.  Buketov 
Karaganda  State University, Karaganda.
M aterial received on 22.05.14.
В   статье  исследуется  миф   и  его  употребление  в  письменной 
литературе.  Обсуж даются  взгляды  иностранных  зрелищ  о  месте 
м иф а  в  соврем енной  лит ерат уре.  П оказы вает ся  р о ль  м иф а,  в 
поэтической структуре современной казахской литературы. Авт ор 
ост анавливает ся  на  миф ические  образы  и  м иф ические  сюж еты 
в  сочинениях  следующих  писателей:  Д укенбая Досж анова,  Тахауия 
А х т а н о ва ,  А с к а р а   А лт а я ,  Б.  С ары бая.  И сслед о ва ет с я   н овы е 
обязательство в  исследовании мифа в казахской прозе.
This  article  examines  the  myth  and  i t ’s  use  in  w riting  literature. 
D iscusses  the  views  o f  foreign  circuses  on  place  o f  a  myth  in  modern 
literature. Shows  the  role  o f  myth  in  modern poetic  structure  o f  Kazakh 
literature.  Author  stors  on  mythical  characters  and  mythical  themes  in 
the works  o f  these  writers Dukenbay Doszhanov,Tahauy Ahtanov,  Askar 
Altay,  B.  Sarybay.  Explore  new  commitment  in  the  study  o f  myth  in  the 
Kazakh prose.
ӘОЖ 821.512.122.+821.512.161 
H. Қ. Жүсіпов, М. H. Баратова
МӘШҺҮР ЖҮСІП ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ «СОҚЫР», 
«САҢЫРАУ»,  «ЖАЛАҢАШ»  ҮҒЫМДАРЫ
М а ң а л а д а   М ә ш һ у р   Ж у с іп   ш ы га р м а л а р ы н д а гы   « со қ ы р » ,
«саңырау»,  «ж алаңаш » угымдары ж айлы ңарастырылады.
М әш һүр  Ж үсіптің  1907  жылы  Қазан  қаласында  басылган  «Тірлікте 
көп  жасагандықтан,  көрген  бір  тамаш амыз»  кітабы ны ң  соңгы  жагында 
«Соқьф,  саңырау  жэне  жалаңаш»  өлеңі  енгізілгені  белгілі.  Бүл тегін  емес.
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2014.  №2
 
105

М үсылмандық шығыс әдебиетінде ізгі жолға кереғар үғымдарды жинақтап 
бейнелеу үшін «соқыр», «саңырау». «жалаңаш» үғымдары ежелден сөз больш 
келе жатқаны анық.  Бірер мысал келтірейік:
Не білер қадіріңізді эрбір надан,
Гауііар қадірін соқыр білмес, ей, жаным.
(1353  ж.  Хорезми)  [76,  105  б.].
Ж алаң тудым анадан, кірем жерге жалаңаш,
Көңілім күпті жарадар, оныма ажал қарамас.
(1069-1070 ж.  Ж үсіп Баласағүн)  [67,  177 б.].
Мәшһүр Жүсіпте «соқыр» үғымын көп кеңейтіп, көзге көрінерлік белгілі 
бір  қүбылыс,  затты  көрмеу  емес  онан  анағүрлым  кең  білімсіздік  зиянын, 
ізгілікті көре алмауды т.с.с ашу үш ін қолданып отырған:
1.  Көз-соқыр,  қүлақ саңырау болғандықтан,
Біз білдік қызық дәурен соның бэрін!
2.  Күнелггім бір үй толған соқыр бағып,
Оған мен жаранамын қалай жағып?!
Түрінің қандай екенін қайдан білсін,
Самаладай қойсаң да мың шам жағып.
3. Елуден жасым асты,  өзім -  бала,
Соқьф мен саңьфауға болдым дана.
4.  Керек істі көрмейді өз басына,
«Соқьф»  - деп,  салдым соны сөз басына.
Дәнемені өз көзі көрмеген соң,
Ж үқтьфар соқьфлығын жолдасына.
5.  Соқьфлар қайдан білсін көз қадірін,
Танитын жан қайда бар сөз қадірін?!
Танысын:  қарға,  бүлбүл -  қайсысы онды,
Ж амандар -  білмей жүрген өз қадірін  [77].
М іне,  осы ндағы   алғаш қы   үзіндіде  «біз»  делінгенде,  сол  кезеңдегі 
адамдар  білімсіздігі,  ақ  пен  қараны  айьф а  алмауы  сөз  болса,  екінш іде, 
л и ри к ал ы қ  қаһ арм ан   өзін  б ө ліп   алы п,  «бір  үй  то лған   соқы р  бағы п» 
күнелткенін  айтады  да,  «самалдай  қойсаң  да  мың  ш ам  жағып»  олардың 
көрм ейтінін  аш ады.  Ү ш інш іде,  «соқы р  м ен  саңы рауға»  дан а  болудың 
күй кіл ігі  бай қалса,  төртін ш ід е  «өз  басы на»,  « керек  істі»  көрм еуш іні 
«соқыр»  деп  бағалау  мэні  өрнектелген.  Ал,  соңғыда  соқырлардың  басқа 
түгіл «көз қадірін» білмейтіндігіне көңіл бөлінген. М үның бэрі сол кезенде 
етек  алған  надандықты  ақынның  «соқыр»  сөзі  көмегімен  беруін  танытса, 
қажет атаулыны естімеу  де  білімсіздіктен туатыны «саңырау»  сөзі  арқылы 
жинақталып берілген:
1.  Айтқан сөзім қүлақтан кетеді ағып,
Қүлақ қайда мақтанар гауһар тағып.
106
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

Қүлағы таре бекіген саңьфауларға 
Ш арш ама сылдьф-сылдьф  коңырау тағып.
2.  Өзіңде  өшің болса,  саңьфауға үрын,
Үрынбасаң,  білмейсің оның сьфын.
Сыбьфлап ж асьф ы п айтқан қүпия сөзді,
Естиді қүлақтыдан эбден бүрын.
3. Бізді  Құдай бар қылып,  қойды жоқтан,
Қүтылмаймыз -  тура атқан қалақ оқтан!
Ж амандыққа келгенде,  білгіш -  ақпыз,
Қүлақ саңырау,  көз соқьф  -  жақсылықтан.
4.  Көп саңьфауға душар боп,  қор болдың ғой,
Есіл сөзім эр топта қүлақ жарған!
Алғашқыда: «Қүлағы таре бекіген саңьфауларға» сөз айту орьшсыздығы 
ш аң берсе,  екіншіде  саңьфау  өзгешелігі - орташа,  қатты айтқанды естімей, 
керісінш е  «сыбырлап»  айтқанды   алды мен  естуі  бөліп  көрсетілген.  Ал, 
соңғы мысалдарда тағы да естімеушілерге сөз айту орынсыздығын дәйектеу 
жүзеге асқан.  «Соқьф» трагедиясы, негізінен алғанда, көрмегенді -  көрдім, 
ал  саңырау  қатесі  естімегенін  естідім  деуге  арналса,  «жалаңаш»  ағаттығы 
да  өзіндегі  жоқты  елемей,  содан  айьфылуда  екенін  М эш һүр  Ж үсіп  шебер 
көрсете білген:
1.  Кем-кетік, жоқ-жітікке қайырылысып,
Аш  тойынып, жалаңаш  киім кисе!
2.  Тон болған тоңдьфмайтын жалаңашқа,
Ac болған таусылмайтын қарны ашқа.
Арымас ат, жаяуға көлік болып,
Әр мүңлыға ем болған басқа-басқа!
3.  Ж алаңаш киімі жоқ енді бірі,
Ашылып көрініп түр үят жері.
Етегі сүйретіліп келе жатыр,
Жаға-жең жоқ болса да,  ол өңірі.
4. Бірталайға санасаң келді жасың,
Ш өпке түрған қырау ма баста шашың?!
«Үзын-деумен - етегім!»  -  өтті өмірің,
Ойда жоқта тіпті түттай жалаңашың?
5.  Аспанға қанатсыз-ақ үш қың келсе,
Дүниеден-өлмей түрып -  жалаңаштан!  [78].
Зерделесек,  алғаш қыда  неғүрлым  кедей  адамдарды,  яғни  киер  киімі 
жоқ  дерлік  «ж алаңаш »  ж андарды   киіндіру,  д ем ек  оған  көм ек  беру  сөз 
болса,  екіншіде  де  тоны  жоққа  тон  бергендей,  кедейге  қарайласқан  адам 
қайьфымы эспеттелген. Үшіншідегі жалаңаш  эрі тура мағынада «жалаңаш» 
екені  аш ылса,  соны ң  өзінің  кейін  киім інің  етегін  ж үрт  кесіп  алуы нан
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2014.  №2
 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: