Свидетельство

отьфғанын  ескерсек,  тонда  бүл  салада  жан-жақты  алдын  алу  шараларды 
жүзеге асьфу қажеттігі басты назарда болуға тиіс.
Ғалымдар туберкулез ауруын тез қабылдайтын 353  қара малды сойып, 
ішкі мүшелерін тексегенде, оларды туберкулезбен зақымданғаның анықтаған. 
Әсіресе  туберкулезбен мемлекеттік шаруашылықтағы  малдарға  қарағанда 
жеке меншіктегі малдар 2-3 есе көп ауьфады екен. Зеттеу деректері ауьфған 
сиьф  мен  қойдың  сүтінде  1,3-3,6  %  туберкулез  қоздьфғышы  болатының 
көрсетіп  отьф.  Әсіресе  туберкулездің  ашық түрімен  ауьфатын  жанүядағы 
ірі қара 3  есе, ал қой мен ешкі  10 есе жиі ауьфады.
Жүқпаның  негізгі  көзі  ауру  адам  жэне  де  кей  жағдайда  ірі  қара  мал 
(сиьф) бола алады. Жүқпалы ауру жиі (95%) белсенді формалы туберкулезі 
бар  ауру  адамнан  ауа  тамшылары  (ауадағы  шаң)  жолдары  (аэрогенді) 
арқылы  беріледі.  Ал кейде  туберкулезбен ауыратын  сиыр  сүтін  қайнатпай 
пайдаланған  жағдайда  алиментарлы  жолмен  жүғады.  Адамдар  жүқпаны, 
көп жағдайда, малдардан сүт арқылы жүқтырады. Сиыр желіні туберкулезге 
шалдыққан жағдайда, сүтте туберкулез бактериялары пайда болады.
Естеріңізде болсын, сауылған сүтті шикі күйінде емес, қайнатып ішкен 
жөн.Туберкулез жүқпасының қүрсақіші арқылы таралу түрі сирек кездеседі. 
Әдетте, туберкулездің қарқынды түрімен ауьфатын эйелдер де дүниеге дені 
сау баланы әкеле алады.  Жаңа туған нэрестені анасынан оқшаулап вакцина 
жүргізгеннен  кейін,  сәйкес  гигиеналық  жағдайда  үстаса,  сау  болып  өсіп, 
келешекте салауатты өмір сүреді.
Елбасы  өз  Жолдауында:  «Халық  денсаулығы —  Қазақстанның  өзінің 
стратегияльщ мақсаттары-на әкетудегі табысьшың ажьфамас қүрамдас бөлігі. 
2020 жылға қарай ана мен бала өлімін екі есе төмендетіп, жалпы өлімді 30 % 
азайтып, туберкулезбен ауруды 20 % қысқартуы тиіс. Бүл ретте өмір сүрудің 
күтілетін үзақтығы 72 жасқа дейін үлғаяды», — деді.
Сондықтан жергілікті мал  мамандары туберкулез  кеселі  шыға  қалған 
жағдайда қосымша еңбек етуден қашпай (ауру  малды бөлектеу,  оған орын, 
бағатын кісі, ауруды анықтау үшін қайта-қайта тексеру, т.б.), малды орынсыз 
соймай  немесе  етке  өткізбей  түрып  арнулы  нүсқауларда  көрсетілген 
шараларды орындап, сойылған малдың ішкі ағзалары мен бездерін зертханаға 
тексеруге жіберуге міндетті.
Туберкулезге  тэн  емес  реакция  көбінесе  қыс  м езгілінде,  жазда 
алғаш  жайылымға  шыққан  немесе  жоңышқаны  алғашқы  көк  күйінде 
азықтандьфғаннан кейін кеселге тексергенде байқалады, әсіресе бүлжағдай 
4-6 жастағы сауын малы арасында жиі кездесеті.
Туберкулезді  емдеу  шараларына  келетін  болсақ.  Заманымыздағы 
озат  медицина  ғылымы  туберкулезді  емдеуде  ірі  табыстарға  жетіп  отыр. 
Қазір  туберкулез  адамның  қай  жерінде  кездессе  де,  оны  түрлі  әдістерді 
қосарландыра  жүргізіп  емдейді.  Туберкулезге  қарсы  жүмсалатын  барлық
118
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

емді негізінде үш бағытга жүргізуге болады. Олардың бірі — жалпы емдеу. 
Өйткені туберкулезбен дененің бір жері (сүйек,  өкпе, без жэне т.  б.) ауырса 
онық  зардабы  барлық  денеге  жайылады.  Сондықтан  емдік  шара  алдымен 
жалпы  дененің  арқауың  ныгайтуга,  оның  қорғаныш  күшін  арттыруға 
жүмсалғаны  жөн.  Жалпы  шараның  нәтижесінде  адамның  нерв  жүйесі 
бүзылған қызметін жөнге келтіреді, денеде қоректі заттар алмасуы түзетіледі 
жэне бездер жүйесінін жүмысы ширайды.
Екінші  бағыты  —  ағзада  үялаган,  оны  бүлдіріп  жатқан  туберкулез 
микробын өлтіру. Қазір күшті дәрі-дәрмектер жеткілікті, солардың күшімен 
микробтың өсіп-өнуіне тоқтау салып, үяларын қүртуға болады.
Емдеудің үшінші бағыты — хирургиялық жэне ортопедиялық тэсілдер. 
Әрине, тэжірибеде осы айтылған эдістер мен түрлі дәрілер өзара үйлестіреле 
жүмсалады.  Мысалы,  стрептомицин,  фтивазид,  ПАСК,  болмаса тибонмен 
емдеу  кеуде қуысына газ  үрлсумсн немесе  өкпенің ауьфған жерін кесумен 
бірге  істелсе,  оның  нәтижесі  жақсы  болады.  Сондықтан  ауру  адамды 
емдегенде  бірнеше  эдістер  жэне  дәрілер  қосарлана  жүмсалады.  Мүны 
қоспалы  емдеу  дейміз.  Бірақ  туберкулезді  емдеуге  қандай  эдіс  қолданса 
да,  нендей дэрі жүмсалса да,  негізгі шара — аурудың жалпы халін көтеру, 
денесінің қорғаныш күшін арттьфу, сөйтіп туберкулезге қарсы күресте оны 
жеңімпаз  ету.  Сондықтан  толып  жатқан  емдердің  бастысы  гигиеналық- 
диеталық режим болады. Мүның мәнісі адамның түрмысында тазалық саістау 
жэне  тамақтану  тэртібін  дүрыс  үйымдастыру  деген  сөз.  Бүл  эдіс  адамға 
жағымды жағдай  жасайды,  дененің  кеселге  қарсы  күшін  арттьфады жэне 
адамның жазылуға  сенімін  күшейтеді.  Осы айтылған  мақсатқа жету  үшін 
мамандар  науқастың  жагдайына  қарап,  жатқызып  емдейді,  ал  біеулеріне 
туберкулезге қарсы дене шынықтыратын шаралар істейді.
Қүрт  ауруының  негізгі  емі —  арнайы  препараттар.  Сосын  шүбат  пен 
қымыз көмек бере алады. Бүгінгі күні 440 науқас осында стационарлық ем 
қабылдайды.
Қогамның дамуына байланысты туындайтын жаңа гылыми әрекеттер 
тілге жаңа сөздер алып келеді.  Қандай салага байланысты болмасын ол сөз 
өзінің қажеттілігіне  қарай өмір сүреді.  Өзінің қолданылуына қарай,  ол тек 
кәсіби сөз болуы не жалпы халықтық болуы мүмкін. XX гасырдың аягы мен 
XXI гасьфдың басында тілімізде қолданылып жүрген термин сөздер өте көп. 
Қазақ  тілінде  термин  дегеніміз  -   гылым  мен  техниканың  эрбір  саласына 
байланысты қолданылатын арнаулы сөздер деп ереже берілген. Жэне термин 
сөздердің бір гана үгымы болады.
Солардың  көпшілігі  қазір  қазақ  тілінің  төл  сөзімен  тең  боларлықтай 
дәрежеге жетіп отыр.
Термин сөздердің қолданылуы -  тіл пайда болганнан бері қолданылып 
келе  жатқан  қүбылыс.  Әр  саланың  өз  терминдері  болады.  Соның  ішінде
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2014.  №2
 
119

жоғарыда  айтылған  саланың  терминдердің,  ол  мысалга,  микробактерия, 
иммунитет,  некроз,  интоксикация,  фиброзды-кавернозды жэне т.б.
Туберкулездің  микобактериясы  (ТМБ)  -   факультативті жасуша  ішілік 
паразиттер. Миюбактерия этимологиялық сөзі грек тілінен аударганда myces
-  саңырауқүлақ bacterium -  талшық деген сөздерден шыққан. Саңырауқүлақ 
атаудағы  компонент  бүл  микроорганизмдердің  зең  саңырау күлағына 
үқсайтын жіп немесе бүтақша түзуіне негізделген
Иммунитет латын тілінен аударганда босап шығу арылу, қүтылу деген 
магынаны  білдіреді  ягни,  агзаның  ауру  тудыратын  агенттерді  олардың 
тіршілік  ету  өнімдерін,  сондай-ақ  генетикалык  табигаты  басқа  заттарды 
кабылдамаушылығы. Иммунитеттің қальштасуына түтас жүйе ретінде бүкіл 
агза қатысады,  өйткені оның қоргану механизмі бір-біріне байланысты, эрі 
нейрогуморальды реттеу жагдайында әрекет етеді.
Жалпы некроз (гр.  nekros — өлі,  шірік,  өлі еттену)  - тірі организмдегі 
клеткалардын  өлуі.  Қан  жэне  жүқпалы  ауруларга  шалдыгу,  жаракаттану. 
күю т. б. себептерден ауыз шьфышты қабыгы, кызыл иек шеті, ерін мен үрт 
үстері  некрозга  үшьфайды.  Шіру  процестері  үлпа  қабынганда,  тіс  эмалі 
зақымданганда білінеді.
Интоксикация  (агзаның  улануы)  —  организмге  эндоген  жэне  улы 
заттардың жалпы эсер етуімен байланысты туатын патологиялық күйі.
Өкпенің  фиброзды-кавернозды  туберкулезі  өкпенің  деструктивті 
туберкулезінің  соңгы  кезеңі  болып  табылады  жэне  фиброзды  каверна 
болуымен, кавернаны қоршаган өкпе тінінде фиброзды өзгерістер болуымен 
сипатталады.  Фиброзды  кавернаның  қабыргасы  өте  күрделі  қүрылысты 
болып  келеді:  ішкі  қабаты  -  бүл  алынбайтын  казеозды  масса,  эрі  қарай 
арнайы түйіршікті тіндері бар ауқымды қабаты орналасады,  келесі қабаты
- фиброзды өзгерістері бар арнайы емес түйіршікті тін. Кавернаның мықты 
фиброзды  қапшыгы  болады,  оның  маңайында  жиі  перифокалдық  қабыну 
процесі  байқалады.  Мүндай  фиброзды  каверна  әрқашан  бронх  агашымен 
бірнеше  жерден  дренаж  арқылы  байланысады,  сөйтіп  каверна  маңында 
жэне екінші өкпеде өкпе тінінің бронхтық таралуы болуына әкеледі. Өкпеде 
басқа  да  морфологиялық  өзгерістер  дамиды:  пневмосклероз,  эмфизема, 
бронхоэктаздар.
Қорыта келгенде, айтылган терминдер мен үгымдар мемлекеттік тілде 
кең  ауқымда  қолданылып  келе  жатыр,  өзге  тілдегі  қолданыс  магынаның 
баламалық мэнін дүрыс берілгеніне көзіміз жетті.
ӘДЕБИЕТТЕР  ТІЗІМІ
1 Қасымбекова, Қ. Қоршаган ортаны қоргау -  адамзаттьщ міндет. Заман
-  Қазақстан.  2002.  4 қазан. №40. -  6 бет
120
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

2  Жүмалиева,  Б.  Экологиялық  сақтандыру  туралы  заң  керек.  Бірақ, 
сақтауды ойлап жатқан ешкім жоқ.  Алтын Орда. 2004 ж.  5-7 тамыз, -  7 бет.
3 Галактионов, В. Г. Эволюционная иммунология: Учеб. пособие. -  М .: 
ИКЦ «Академкнига», 2005. -  408 с. -  2000 экз.
4  П ерельман,  М.  И .,  Корякин,  В.  А .,  Б огадельникова,  И.  В. 
Фтизиатрия.  ОАО Издательство «Медицина», 2004.
5 http://kk.wikipedia.org/wiki
6  Жүмаш,  А.  С.,  Түргенбаев,  Қ.  А .,  Түяқбаева,  Б.М.  т.б.  М ал 
туберкулезінің  алдын  алу  жэне  жою  шаралары  жөніндегі  үсыныстар.
-  Алматы.  2003. -   17 б.
С.  Торайгыров атындагы 
Павлодар мемлекеттік университеті, Павлодар қ.
Материал 29.05.14 редакцияға түсті.
А.  Ф.  Зейнулина,  Л. М. Ахметова
Смысл терминов, употребляющихся в казахском языке при лечении 
туберкулеза
Павлодарский государственный университет 
имени С.  Торайгырова,  г. Павлодар. 
Материал поступил в редакцию 29.05.14.
A.  Ғ.  Zeinulina,  L. М. Akhmetova
Meaning  of  the  terms  which  are  used  in  the  Kazakh  language  at 
tuberculosis treatment
S. Toraighyrov Pavlodar State University, Pavlodar.
Material received on 29.05.14.
В  статье рассмотрены  распространение  туберкулеза,  пути 
борьбы  с  ним  и  мероприятия  по  лечению  туберкулеза.  Обсуждено 
содерж имые  значение  некоторых  биологических  терминов  на 
казахском языке.
The  tuberculosis  spread,  ways  o f  prevention  and treatment  o f  this 
disease were described in the article.  Content meaning o f some biological 
terms in Kazakh language were noted and characterized.
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2014.  №2
 
121

122
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
Ә О Ж 8 Г 3 7 3
А.  Ф. Зейнулина, Б. М.  Оспанова 
БИОТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ ӨҢДЕУ САЛАСЫ БОЙЫНША 
ҚОЛДАНЫЛА ТЫН ТЕРМИНДЕРДІҢ МАҒЫНАЛЫҚ 
МӘНІ (СҮТ САРЫСУЫ НЕГІЗІНДЕ)
Б ул  мсщсілсідсі  әлемде  қазіргі  таңда  сут  сарысуының  50°о 
канализацияга  қуйылатындыгы,  оны  рационалды  пайдаланудыц 
бірден—бір  жолы,  биотехнологиялъщ  өңдеу  әдіст ерін  ңолдана 
отырып,  сусын  алуга  болатындыгы  жэне  осы  биотехнология 
саласындагы  терминдердің  мемлекеттік  тілде  кең  қолданыс  алып 
келе жатқандыгы ңарастырылган.
Биотехнология  терминін  Венгер  инженері  Карл  Эреки  1917  жылы 
шығарған.  Биотехнология (bios -  тіршілік; theclme -  онер,  шеберлік; logos
-   ғылым)  -  тірі  ағзалар  мен  биологиялық үрдістерді  өндірісте  пайдалану; 
экономикалық  күнды  заттарды  алу  үшін  ген  жэне  жасуша  деңгейінде 
өзгертілген  биологиялық  объектілерді  қүрастыру  технологиялары  мен 
пайдалану жөніндегі гылым жэне ондіріс саласы. Қазіргі биотехнологияның 
басты  мақсаты  —  өсімдіктердің  жаңа  сорттарын,  жануарлардың  асыл 
түкымдарын,  микроорганизмдердің штаммаларын шыгару.  Биотехнология 
өте ерте уақытта бастау алган Библияның «Ветхий» уагызында дрожжилы 
ашытқымен дайындалатын шараппен «квасты нан» туралы микробилогиялық 
сипатын анық білмеген жагдайда айтылган болатын. Биотехнологияньщ даму 
тарихы 5  кезеңнен түрады:
1 .Пастерге дейінгі дэуір (1865 жылга дейін) бүл кезенде биотехнологиялъщ 
эдістермен сыра, шарап, ірімшік, нан, йогурт, айран түрлі ферментті тагамдар 
алынды.
2.Пастер  дэуірі  (1865  -   1940  жылга  дейін)  микроагза  продуценттері 
анықталып, бүл этанол, бутанол, ацетил, лимон қышқылы көптеген вакцина 
ондірісін құруга, аэробты микроагза агынды суларды биологиялық тазалау 
процестерін үйымдастыруға мүмкіндік берді.
3 
.Антибиотик дэу ірі (1940-1960 жылга дейін) пенициллин, стрептомицин 
т. б антибиотиктер ашылып, жануарлар клеткасын культивирлеу техно логиясы 
жэне вирусты вакцина алу,  стероидты гормондарды биотрансформациялау 
технологиясы қолга алынды.
4. 
Антибиотиктен кейінгі дэу ip (1960-1975 жылга дейін) аминқышқылын 
мүнай  п араф и н інд егі  м и кробиологиялы қ  белокты   ж угы ш   үн тақта

қолданылатын ферменттер алу технологиясы қүрылды. Глююза -  фруктозалы 
сироп  алынатын  ферменттерді  иммобильдеу  (тасымалдағыштарға  бекіту) 
технологиясы зерттеле бастады. Агынды суды аэробты тазалауга биогаз ала 
отьфьш қатты қалдьщтарды анаэробты тазалау қосылады. Полисахаридтерді 
микробиологияльщ эдіспен алу эдісі ашылды. Ғалымдар дэрілік өсімдіктердің 
мол қорын пайдалана отырып, багалы дэрілік зат биотехнология өндірісінде 
оқшауланган  өсімдік клеткаларын культивирлеуді қолга алды.  Бүл дэуірге 
мысты жэне мьфьппты кен қазбаларын бактериалды сілтісіздендіру жатады.
5.Жаңа  биотехнология  дэуірі  (1975  жылдан  кейін  )  кезең  микроагза 
геномын багытты түрде өзгертіп, өсімдік, жануар геномынан алынган көшет 
тасымалдауга  мүмкіндік берді.  Гендік инженерияны  зерттеу  сипаты -  бүл 
адам инсулині, интерферон, самотрофты осу гармоньшан микробиологияльщ 
технология  жасауга  негіз  болды.  Көптеген  эр  түрлі  диагностикалық 
препараттарга  негіз  болатын  моноклональді  антидене  алуга  мүмкіндік 
беретін, гибридомды технология жасалынды. Багытты түрде геномды қайта 
қүру жүзеге асьфатын трансгенді өсімдіктер, жануарлар алынды.
Биотехнология  бүгінгі  таңда  өнімдердің  мол  түрін  алуга  мүмкіндік 
беріп,  қарқынды даму үстінде.  Сүт жэне сүт өнімдері адам тамақтануында 
үлкен рөл атқарады.
Сүт  -   барлық  жастагы  адамдар  үшін  жүгымдылыгы  жогары  оңай 
сіңетін өнім.  100  грамм сүгге  3  грамга жуық ақуыз,  3,2  грамм оңай сіңетін 
май, көптеген мөлшерде оңай сіңірілген кальций мен фосфор қосындылары, 
сондай-ақ  белгілі  мөлшерде  А1,  В2,  Д  дәрумендері  бар  жэне  де  жазгы 
уақытта  сиыр  сүтіндегі  бүл  дәрумендер  қыстагьщан  едеуір  коп  болады. 
100  грамм  сүт  организмге  60-қа  жуық  килокалория  береді.  Сүт  ақуызы 
негізінен, казеиннен (2,7 %), лактальбуминнен (0,4 %) жэне лактоглобулиннен 
(0,1%) түрады.  Сүт майы глицеридті қоспалардан түрады.  Салқындатылган 
сүгге май түйірпгіктерінің диаметрі 0,1 -  20 мкм болатын суспензия, ал жаңа 
сауылган сүт пен ысытылган сүтте эмульсия түрінде болады. Осы түйіршіктер 
сүт біраз түрганнан кейін оның бетіне кілегей болып жиналады. Сүт лактозасы 
(дисахарид) -  таза күйінде ақ түсті, кристал тэрізді үнтақ. Оны айран, қымыз 
ашыту  үшін  жэне  медицинада,  бактериологияда  қоректік  орта  дайындау 
үшін  қолданады.  Сүт  қүрамындагы  вегетативті  микробты  (оның  ішінде 
патогендік түрін)  жою үшін пастерлеу  әдісін қолданады.  Минерал  заттары 
органикалық  жэне  бейорганикалық  қышқыл  түздары  түрінде  кездеседі. 
Сондай-ақ,  60-тан  астам  фермент,  эр түрлі  гормон  (окситоцин,  пролактин, 
фолликулин,  адреналин,  инсулин  т.б.),  иммундық  заттар  (антитоксин, 
глотинин,  онсонин  т,б,),  газдар  (С 02  ,  0 2 ,  Н2,  NH3),  икроорганизмдер 
болады.  Сүтті  пісіріп,  бетіндегі  қаймагын  алып  жеп,  өзін  ішеді,  сүттен 
эртүрлі тагамдар әзірленеді. Сүтті тартьш, шикі қаймақ алады. Ешкінің сүтін 
емге ішеді. Қымыз -  биенің сауылган сүті -  саумалды ашытып, күбіде пісіп.
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2014.  №2
 
123

дайындайды. Өте шипалы, адам жанына күш-қуат беретін сусьш. Сүг -  адам 
мен сүгқоректі жануарлардың сүг безінде лактация кезеңінде түзілетін сүйық 
зат.  Сүт -  бағалы тағамдық  өнім.  Ана босанганнан,  мал төлдегеннен кейін 
алғашқы күндері сүт уыз түрінде шығады. Ана сүттінің уызы сәбиді эр түрлі 
аурулардан қорғайтын затқа (антиденелерге) бай. 7 - 1 0  күн өткен соң сүтгің 
эдеттегі қүрамы қалыптасады.  Ана сүтінің қүрамы сәбиге қажетті қоректік 
заттар, гормондар (әсіресе, қалқанша бездің гормоны), ферменттер, ақуыздар, 
көмірсулар  мен  витаминдерге  бай  болғандықтан  сәбидің  организмі  оны 
жақсы сіңіреді. Сондай-ақ сүт қүрамындағы минералды түздардың (кальций 
мен  фосфор)  сәбидің  қаңқа  сүйегінің  қальштасуьша  эсері  зор.  Сондықтан 
баланың дүрыс дамып,  өсуі үшін жас  сәбиді  ана  Сүтімен емізудің  маңызы 
өте  зор.  Мал сүті -  қүнды тағамдық  зат,  одан эр түрлі сүт тағамдары,  май, 
балмүздақ, т.б. жасалады.  Сүт -  бүл табиғат даярлаған ерекше өнім.  Сүтгің 
қүрамы  өте  күрделі  -   химиялық  қүрамының  толықтығы  бойынша  сүтпен 
ешбір  табиғи  тағаммен  салыстыруға  келмес.  Сүттің  химиялық  қүрамына 
иластикалық,  минералды,  энергетикалық,  реттегіш  заттар  мен  дәрумендер 
кіреді.  Сүт  ақуыздары,  ет  жэне  балық  ақуыздарына  қарағанда,  элде  қайда 
толыққанды  жэне  тезірек  қорытылады.  Ақуыз  адам  ағзасында  жаңа 
жасушаларды түзу үшін қажет.  Сүттің ақуыздары үш қүрамдастан түрады: 
шикі сүгге еріген күйінде болатын казеин, альбумин жэне глобулин.  Сүггің 
барлық  ақуыздары  толыққанды  топқа  жатады,  яғни  олардың  қүрамында 
барлық  20  аминқышқылдары  бар.  Олардың  ішінде  -   адам  ағзасында 
синтезделмейтін жэне сырттан тамақ арқылы келуі тиіс 8 ауыстырылмайтын 
амин  қышқылдары.  Осы  амин  қышқылдарының  ең  болмағанда  біреуінің 
болмауы  зат  айналымының  бүзылуына  әкеледі.  Алмастырылмайтын  амин 
қышқылдарының  ішінде  үшеуі  аса  маңызды:  Метионин  -  май  айналымын 
реттеп,  бауырды  май  басудан  қорғайды.  Лизин  -  қан  түзілуімен  тығыз 
байланысты.  Оның  азық-түлік  қүрамында  жеткіліксіздігі,  қан  түзілуінің 
бүзылуына,  қанның қызыл түйіршіктері -  эритроциттер санының азаюына, 
гемоглобин мөлшерінің төмендеуіне әкеледі. Тагамда лизиннің жеткіліксіздігі 
кезінде азот айнылымы бүзылып, бүлшықеттің әлсіреуі байқалады, сүйектің 
кальцификациясы бүзылыи, бауыр мен өкпеде бірқатар өзгерестер туындайды. 
Триптофан - кейбір маңызды қосылыстардың (никотин қышқылы, серотонин) 
синтезі үшін қажет. Триптофан айналымының бүзылуы жарыместікке әкелуі 
мүмкін.  Сонымен  қатар,  триптофан  айналымының  бүзылуы  көкжөтел, 
қатерлі ісік, диабет сияқты аурулардың көрсеткіші болуы да мүмкін.  Сүггің 
минералды  заттары  қүрамына  Менделеев  периодикалық  жүйесінінің  өте 
көп  элементтері  кіреді.  Оныц  қүрамында  кальций,  калий,  натрий,  магний, 
темір  түздары,  лимон,  фосфор,  түз  жэне  басқа  қышқылдарыныц  түздары 
бар.  Олар сүтге жеціл сіцірілетін түрінде  болады.  Сүтте  аздаган мөлшерде 
микроэлементтер: кобальт, мыс, мырыш, марганец, фтор, бром, йод, күшала.
124
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

кремний, бор, ванадий жэне т.б. болады. Микроэлементтер қанды, лимфаны, 
ішек  сүйықтығын,  терді,  жасты  жэне  т.б.  қалпына  келтіру  үшін  қажет. 
Олардың қатысуынсыз қалқанша безі, жьшыс жэне т.б. маңызды ішкі секреция 
бездерінің жүмыс істеуі мүмкін емес болар еді. Микроэлементтердің тағамда 
жеткіліксіздігі денсаулықгың ауыр дерттеріне экелуі мүмкін. Мысалы, мыстың 
гемоглобинді түзу үшін қажеттілігі,  кобальттың В 12 дэруменінің қүрамына 
кіретіні,  мьфыштың  көбею  үрдістеріне  қатысатыны,  марганецтің  тотығу- 
тотықсыздану  үрдістері  мен  С,  В  мен  D  дәрумендерін  түзуге  қатысатыны 
анықталған. Ағзада литийдің жеткіліксіздігі ақыл-ес ауруларына экеледі, фтор 
тіс жегісінен қорғайды. Ванадийдің жоқтығы өсуді тежейді. Тағамда йодтың 
жеткіліксіздігі  қалқанша безінің ауыр дертін тудырады.  Минералды түздар 
ағзаның  қышқылдық-сілтілік  тепе-теңдігін  сақтайды.  Сүт  қүрамындағы 
минералды  түздардың  мөлшері  салыстырмалы  түрғыда  түрақты  болады, 
себебі  тағамда  жеткіліксіз  болған  жағдайда,  олар  сүтке  сүйек  үлпасынан 
ауысады.  Қышқыл  сүт  өнімдерін  пайдалану  эртүрлі  радионуклидтердің 
ағзадан шығаруын жеделдетені дэлелденген. Сүттің энергетикалық заттары: 
лактоза,  немесе  сүт  қанты,  лактаза  ферментінің  эсерінен  глюкоза  жэне 
галактозаға ыдырайды. Лактоза жүйке жүйесін ынталандырушы мен жүрек- 
тамьф  ауруларын  алдын  алу  қүралы  болып  табылады.  Лактаза  синтезінің 
бүзылуы жаңа туған нәрестелердің туа  біткен  сүтті қабылдамау  қасиетінің 
себебі  болады.  Кейбір  ересектерде  лактаза  белсенділігі  төмендеуі  мүмкін, 
ол кезде де сүт өнімдері нашар сіңіріледі. Мүның себебі ас қорыту жолының 
дерттері немесе  сүтті үзақ мерзім бойы қабылдамау.  Сүт майы -  ағза үшін 
энергияның  бай  көзі.  Май  жеңіл  қорытылады.  Сүттің  қүрамында  май  өте 
кішкентай  май  түйіршіктері  түрінде  болады.  Сүт  майы  -   ең  толыққанды: 
оның қүрамына осы уақытта белгілі барлық май қышқылдары, оның ішінде 
ағзамен синтезделмейтін,  бірақ тағаммен бірге  келетін алмастырылмайтын 
май қышқылдары кіреді.  Сүт майы жануар майларында мүлдем болмайтын 
A, D, Е жэне К дәрумендеріне бай. Реттегіш заттар: дәрумендер -  тағамның 
таптьфмас  заттары,  ағзада  маңызды  биохимиялық  қызметтерді  атқаратын 
томен молекулалы органикалық қосылыстар. Дәрумендер ағзада орын алатын 
барлық  өмірлік маңызы бар үрдістерге  қатысады.  Ағзаның дәрумендермен 
жеткіліксіз  қамтылуы  эртүрлі  дерттерді  туғызып,  оның  ауруларға  қарсы 
түру  қабілетін  жэне  жалпы  өмірлік тонусты  төмендетеді.  Қазіргі  уақытга 
сүтгің  қүрамында  кездесетін  30-дан  астам  дәрумендер  белгілі.  Сүт  А,  В1, 
В2 дәрумендерінің елеулі көзі болып табылады. Демек, осы өнімде адамның 
шьф етіп дүниеге келген сәтінен бастап, сонау кэрілікке дейін қалыпты өмірді 
қамтамасыз  ететін  барлық  қажетті  заттар  бар.  Күніне  ішілген  жарты  литр 
сүт адамның келесі қажеттіліктерін:  30% ақуыз, 25% май,  75% кальций мен 
фосфор, 50% калийді қамтамасыз етеді.  Сүтті үнему қолдану барлық дерлік 
аурулардың алдын алуына көмектеседі деуге болады [1].
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2014.  №2
 
125

Сүт өнімі салыстырмалы түрде мемлекет үшін қымбат болып табылады, 
ал  оны  өңдеу  -   көп  еңбекті  қажет  етеді,  сондықтан  сол  өнімді  өңдеу 
процесі  кезінде  толық  жэне  тиімді  пайдалану  жөн  болып  табылады.  Сүт 
сарысуымен  сүт  ақуызының  ең  қүнды  бөлігі  (30  %  дейін)  -   адам  ағзасы 
жэне  малдардың  қорғаныштық  қызметін  дамытатын,  иммунды  ақуыздар, 
сонымен  қатар  95  %  жоғарысапалы  сүттегі  қант-лактозасы  жоғалады. 
Алынатын сарысудың теориялық көлемі өнделінетін өнімнің 80% қүрайды.
1  т сүттен ақуызды -  майлы өнімді өндеу кезінде 800 л сүт сарысуы алынады. 
Үй  шаруашылығында  шыққан  10  л  сүттен  6-7  л  сарысу  алуға  болады. 
Әлемде  жыл  сайын  ірімшік,  сүзбе,  казеин  өндірісінен  100  млн.  тонна  сүт 
сарысуы  алынады  [1].  Сондықтан  отандық  жэне  шетелдік  сүт  өнімдерін 
өндірушілердің алдында екінші айналымдағы сүт шикізатын (сүт сарысуы) 
өңдеу  өзекті  мэселе  болып  табылады.  Шаруашылық  айналымға  екінші 
реттік ресурстарды пайдалану,  кәсіпорын кірісін жоғарлатып қана қоймай, 
экологиялық сипаттағы проблемаларды шешуге көмектеседі.
Қазіргі танда, эртүрлі себептерге байланысты (экономикалық, элеуметтік, 
экологиялық),  халықтың  денсаулығы  нашарлаған  уақыты,  адамдардың 
орташа  жас  узақтылығы  төмендеп,  үлкен  қауіп  тудыруда.  Сарысу  —  өте 
тамаша өнім, өзінің қарапайымдылығына қарамай, көптеген қасиеттерге ие. 
Сүт сарысуы ішек микрофлорасын қалпьша келтіріп, газ түзілу жэне шіріктік 
үрдістерді  баяулататындықтан,  асқорыту  жолдарының  ауруларында  емдік 
мақсатта  пайдаланады.  Сүт  сарысуы  суда  еритін  дәрумендердің  (В  тобы, 
рутин,  биотин)  қайнар  көзі.  Жемістер  мен  көкөністердің  жоқ  мезгілінде 
дәрумен  жетіспеушіліктің  орнын  толықтьфу  үшін  таптырмайтын  сусын. 
Ауьф жүмыс күнінен кейін ішсе жүйке жүйесіне жағымды эсер етеді.  Қарт 
адамдар  үшін де  тағаммен  емдеуде  аса  пайдалы,  тамақтан бүрын  ішсеңіз, 
асқазандағы  түз  қышқылын  төмендетуге  септігін  тигізеді.  Сиыр  сүтіне 
қарағанда,  сарысу  белогы ана сүтінің қүрамына жақын келеді,  сондықтан, 
балалар  тағамын  дайындауда  қолданады.  Сондай-ақ,  артық  салмағы  бар 
адамдарға жэне қартаю үрдісін баяулататын антиоксидант ретінде күнделікті 
қолдануға болады. Сүт сарысуы бауырға ішек жумысы арқылы жанама эсер 
етеді.  Бауыр  ішектің  жағдайына  тәуелді,  өйткені  ішектегі  заттар  тамыр 
арқылы бауьфға тасымалданады. Бауырдың қызметі қоретік заттарды қанға 
жіберу ғана емес,  сандай -  ақ,  оны нейтралдау, тазалау жэне улы заттарды 
жою болып табылады  [1].
Халықтың  денсаулығын  қалпына  келтіру  жолдарының  бірі,  ағзаға 
позитивті  эсер  ететін  тамақтану  өнімдерін  жаппай  қолдану.  Мүндай 
өнімдерге сүт сарысуы жэне одан шыққан өнімдер жатады.
Қазіргі кезде биотехнологиялық өндеу әдістерін пайдалана отырып, сүт 
сарысуынан келесі  өнімдер шығарылады:  сусындар,  балмүздақтар,  эртүрлі 
ақуызды  өнімдер,  қоюлатылған  жэне  қүрғақ  өнімдер,  сүт  сарысуының

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: