Свидетельство

қауіптеніп,  алдымен  қаш уы-оның  өзінің  «жалаңаш »  екендігін  сезінбеуі 
дэлелі ретінде  берілген.  Ал,  тортіншіде,  егде  тартқан  адамның  өзінің азды 
бар деп санап,  «жалаңаш»  екенін сезінбеуі сыналса,  соңғыда  өлмей түрып, 
жалаңаштану, яғни «жалаңаш» екен сезіну мэселесі көтерілген. М үның бэрі 
шығыс эдебиеті дэстүрін берік үстаған М эш һүр Ж үсіптің көз соқырлығын, 
қүлақ  саңыраулы ғын,  тэн  ж алаңаш ты ғы н  ем ес,  зерденің  соқы рлы ғы н, 
саңыраулығын, жалаңаш  екенін эсерлі өрнектеу жемісі деп білеміз.
ӘДЕБИЕТТЕР  ТІЗІМІ
1  Ж үсіп  Баласаі үи.  Қүтты  білік.  -  Алматы  :  Жазушы,  1986.  -   616  б. 
(Ауд.  А.  Егеубаев).
2 Хорезми. Оғыз-наме. Мүхаббат -  наме. -  А лм аты : Ғылым,  1986. -  208 б.
3 Мэшһүр Ж үсіп .Шығ.  1 -том .-П авл од ар :  ЭКО, 2 0 0 3 .-Б . 96,101  163;
2 том.  -  Б.  18  ;  4 том,- 2004 -  Б.  263  .
4  М эшһүр  Жүсіп.  Шығ.  1-том.  -  Павлодар  :  ЭКО,  2003.  -   101;  2-том.
-  Б.  13;  4  том.  -   2004.  -   Б.  264,  271,  1  том.  -   Б.  28,  231;  2  том.  -  Б.  13,19,
4 том.  -  Б.  138.
С. 
Торайгыров атындагы 
Павлодар мемлекеттік университеті, Павлодар қ.
М атериал 29.05.14 редакцияға түсті.
Н.  К. Жусупов,  М.  Н.  Баратова
Понятия такие как «слепой», «глухой», «голый» в стихотворениях 
М ашхура -  Жусипа
Павлодарский государственный университет 
имени С.  Торайгьфова,  г.  Павлодар. 
М атериал поступил в редакцию 29.05.14.
N.  К.  Zhusupov,  М.  N.  Baratova
Concepts  such  as  «blind», «deaf»,  «naked» in the  poems  o f M ashkhur
- Zhusip
S.  Toraighyrov Pavlodar State University, Pavlodar.
M aterial received on 29.05.14.
В   ст ат ье  р а ссм ат риваю т ся  понят ия  т акие  как  «слепой», 
«глухой»,  «голый» в стихотворениях М ашхура - Жусипа.
The article examines the concepts such as «blind»,  «deaf»,  «naked» 
in the poem s o f  M ashkhur -  Zhusip.
108
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

ӘОЖ 821.512.122. +821.512.161
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2014.  №2
 
109
Н. Қ. Жүсіпов, М. Н. Баратова 
ШӘКӘРІМНІҢ ҮГІТ ӨЛЕҢДЕРІ
Мсщалада Ш әкәрімнің үгіт өлеңдері талданады.
Ж алпы патшалық Ресейдің отарлау саясатының XIX ғасырлда күшейе 
түсуі,  алдымен хандық билік (1822  ж.),  кейін аға сүлтандықтың да айрылу 
(1868 ж.) жэне қазақгың неғүрлым шүрайлы жерлерінің Ресейден келупгілерге 
зорлықпен  тартып  әперілуі,  сөйтіп  жер-судан  айрылған  халықтың  жүдеп- 
жадауы,  тозуы жэне  үлттық  баспа,  медресе,  мешіт,  мектеп  ісіне  қойылған 
аш ы қ,  ж асы ры н  ш ектеу,  кем сітулер  -   б эрі  адам д арды ң  м атери алды қ 
мүқтаждықпен бірге рухани азып-тозуына ықпал еткені белгілі. Бүл қысым 
ақындар ш ығармашылығына да елеулі эсер етгі,  ел билеушілердің отарлау 
саясатын сынау т.с.с.  өсті.  Осы дэуірде үгіт айту, дидактикалық сарындағы 
өлеңдер  көбейе  түсті.  А.  Байтүрсынов:  «Ақыл айтқан,  ж ол көрсеткен,  жөн 
сілтеген мағыналы өлеңдер -  үгіт өлең деп аталады»  [1].
Ү  гіт, дидактикалық сарындағы өлендерді жазу дәстүрі сонау көне шығыс 
поэзиясында да көрініс береді.
Көркем  эдебиетті  алдымен  халыққа  қызмет  ету  қүралы  деп  түсінген 
ақындар  тікелей  үгіт  өлеңдерін  жазады.  Дэуір  ш ындығын  мейлінше  мол 
суретеген Ш экэрім де үгіт өлендерін көп жазған. Ақын ең алдымен жастарды 
оқу-білім, ғылымға шақырады, жарқын болашаққа үндейді.
Кел, жастар,  біз бір түрлі ж ол табалық,
Арам айла,  зорлықсыз мал табалық.
Өшпес  өмір, таусылмас мал берелік 
Бір білімді данышпан жан табалық...
Ж үз айтқанмен өзгенің бэрі надан,
Ж алыналық Абайға, жүр,  баралық!.
А қын  өз  заманындағы  жақсылыққа,  ізгілікке,  білімге  үйрете  алатын 
Абай деп біледі, жастарды одан үлгі алуға шақырады. Ары қарай тек жалаң 
үгітке емес,  шынайы бейне жасау арқылы да сөзін өрбітеді.
Бүл Абай саудагер ғой ақыл сатқан,
Әр түрлі асылы көп өтпей жатқан,  - 
деп,  ақылды -   зат,  ал Абайды  оны сатушы,  тағы да  өтпей жатқандары  бар 
деп,  шарттылықты үтымды қолданған. Ал:
Арам ақыл үйрендік айла,  амалдық,
Қулық пен өтірікті сайлап алдық.

Ынсап, рахым, үяттан жүген үстап.
Өзіміз ең түбінде қайда бардық? -  
жолдарында дерексіз үғымдарды затгандыру, яғни қулық пен өтірікті сайман 
қылып  «сайлап  алу»,  ал  ынсап,  рахым,  үятты  көшпенді  қазақ  халқының 
үлттық танымына жақын эрекет «жүгендеп» үстау деп сипаттау арқылы сол 
кездегі келеңсіз қылықтарды сынайды.  Осы өленде дерексізді жандандьфу 
үлгісін де байқауға болады:
Енді ойладым қайратқа мінейін деп,
Білімдінің қадьфын білейін деп.
Ақыл сөзбен арқама Күнде үрғызып,
Талаппен түзу жолға кірейін деп  .
Е лге  үлгі  көрсету  м ақсаты нда  ақы н  қайрат,  талап   секілд і  ж ақсы  
қасиеттерді  жандандьф ып  көрсетеді.  Қайратты  ат  қып  мініп,  ал  талапты 
бейне  бір  дос  ретінде  алып,  онымен  «түзу  жолға»,  яғни  жаңа  өмірге  аяқ 
басаты ны на  назар  аударту  үш ін  ерекш е  б ей нелі  сөздерді  қолданады . 
Қ айратты   ат  қып  м інуде  де  д а  үлты қ  нақы ш   бар.  О сы лайш а  ақы н  89 
шумақтан түратын осы өлең арқылы бос жүрмей, Абай сынды білімді, саналы 
адамдардан өнеге алып, рухани дамуға, оқып-тоқуға шақырады. Ал «Ш аруа 
мен ысырап» өлеңінде ақын кейбір жігіттердің кербездіктерін сынап, босқа 
ысьф ап жасамауды,  нақты бір іспен айналысуды үгіттейді.
Кел,  арзандау  киелік,
Кербездікті түр қылмай.
Ойланар кез болды ғой,
Орынсызды қүр қылмай.
Бояу мақтан бола ма,
Ішімізді нүр қылмай?
Өтеміз бе осымен 
Ж өнді жүмыс бір қылмай?
Байқап отырсақ, ақын «ішімізді нүр қылмай» деуі арқылы тағы да оқуға, 
ғылымға ден қоюға шақырып отыр. Осы идеяны «М олдалар өзгелерді кэпір 
дейді»  өлеңінде  өрбітеді:
Сүрқия,  сопылардың алма тілін,
Беті Түнық,  асты ылай ол бір жылым.
Өнерсің өнеге алсаң үлгілі елден,
Адамшылық өнермен берер білім,  - 
деген жолдармен дүмше  молдаларды сынайды.  Оларды бет жағы таза  боп 
көрінгенмен, асты ылай, батпақ болатын кір суға балау арқылы әсерлі бейне 
жасаған. Ал «Бостандық таңы атты»  өленң таза үгітке қүралған. Ақын  1917 
жылғы Қазақ төңкерісін өзінше жақсылыққа жорып,  отарлау қорлығы енді 
аяқталды деп сенеді.  Халқына:
110
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

Арамдық аразды,
Түбімен жойындар 
Өтірік,  өсекті
Біржола қойындар.
Намыс, жігер,
Бойыңа жиып қайрат,
Қажымай адалдық
Жағында болындар.
Бірлік пен талапты
Еңбекке салыңдар.
Өнерлі елдерден
Өнеге алындар,
-  деген  үгіттеу  сөздерінен  оның  елі  үшін  қам  жейтін,  жарқын  болашағы 
үшін уайымдайтын азамат екенін байқауға болады.  Ақынның  өзге де  «Ей, 
көп халық,  көп халық»,  «Ескіден қалған сөз теріп»,  «Адамдық борышың» 
туындылары үгіт өлендерінің қатарына жатады.
Шәкәрімнің тікелей үгітке арналған дидактикалық өлендерін сараласақ, 
адамдықты жоғары қойатындығына көз жеткіземіз.
«Адамдық борышың» атты өлеңінде
Адамдық борышың,-
Халқыңа еңбек қыл
Ақ жолдан айнымай
Ар сақта оны біл
Талаптан да білім мен өнер үйрен
Білімсіз
Өнерсіз
Болады ақыл түл.
Мақтанға салынба 
Мансаптың тағы үшін 
Нәпсіңе билетпе 
Басыңның бағы үшін 
Өиірінді сарп қыл өлгенше,
Жоба тап,
Жол көрсет
Келешек қамы үшін ,-деп ақьш адамгершілік қасиеттерді жоғары үстауға 
шақьфады. Ғибрат алар артында із қалсын, «шын бақыт» артыңда қауымға 
жасаған  жақсылығың  қалса,  мэңгілік  өлмейсің  деген  ойды  ашық  айтып, 
адалдыққа үндейді.
М эшһүр  Жүсіп  үгіт  үшін,  көбінесе  салыстыру  әдісін,  жақсы  мен 
жаманды қатар алып, кімге еліктеу, неден безіну керектігін жіліктеп ашуға 
ден қояды:
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2014.  №2
 
111

Қайьфсыз болсаң (бықыл) бәхил, болдың терек,
Басқаға бір отыннан қылмас керек.
Жақсыдан- жақсының да парқы бөлек,
Даналар біледі ойлап, ақыл зерек (зирек).
Зарарлы болсаң жұртка.  болдың тікен,
Қыларсың жазды жапан, шөлді мекен.
«Жерінде- эр не өзінің»- деген рас,
Еккенмен сусыз жерде, шықпас жекен.
Қүдайым пендесіне берген малды,
Жаратқан эр түрлі ғып жүрген жанды.
Ғибадат, қанша қылған қүлшылықтан
Қайьф қып берген артық жалғыз нанды  [2,  148-149 б.].
Осы  орайда,  көбінесе  ақыл  айтуға  қүралған  өлендерінің  өзінде  ақын 
үнемі жалаң үгітпен  шектелмей,  үтымды бейне,  сөз үлгілерін де  кірістіре 
білген:
Үлгі үйрен жолдас болып нүсқалыға,
Көзің сал сөзді сөзге қосқанына.
Наданның өз басына қылған ісін,
Қылмайды ақылды адам дүшпанына.
Қарайла, шамаң келсе, жолдасыңа,
Жолдасың еріп жүрсе өз қасыңа.
Абьфойым төгілмесін деп ойласаң,
Үяттан қол шатьф қып ал басыңа .
Бір сөзді шығарады бір сөз түртіп,
Ағыздым алтын қылып мен мысты ерітіп.
Өз пердем жыртылмасын деп ойласаң,
Әрқайда сөз сөйлеме перде жыртып.
Шайтанның шамаң келсе сындыр белін,
Ол иттің керек қылма жауын, елін.
Бір іске өкінбейін деп ойласаң,
Нәпсінің достық айтқан алма тілін.
Өнерге өзінді-өзің ерте баулы,
Жастықтың бір Күн көшіп кетер ауылы.
Қауіп, қатерсіз, қайғысыз болам десең,
Араз боп еш адаммен болма даулы.
Қалмасын жерде десең айтқан сөзің,
Өзіңнің өз бойыңда болсын көзің.
Сөзіммен халқым амал қылсын десең,
Амал қыл өз сөзіңмен эуел өзің  [3,  116-119 б.].
М. Н.  Баратова М.  Ж.  Көпеевтің үгіт өлеңдерін талдай келе мынандай 
түжырым  айтады:  «Зерделесек,  «Наданның  өз  басына  қылған  ісін,  //
112
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

Қылмайды  ақылды  адам  дүшпанына»-  жолдарының  әсерлі  естілу  себебі: 
ақыл айтудың өмірде көп көргенді сараптап, безбендеп барып, аз сөзге көп 
мэн үялатуға негізделуінде жатқаны анық. Екінші мысалдағы дерексіз үғым 
үятты белгілі бір затқа «қол шатырға» айналдыру да өзінше әсерлі. Үяттың 
қол шатьфы үғымын дәйектегенде, сол бір әсерлі, бейнелі сөз үтымдылығы 
назар аудартады. Үшіншідегі перде жьфтып сөз сөйлемеу де дерексіз үғым 
сөзге  пердені  тіркеп  жэне  оны  кәдеге  жаратуды  бейнелеп  барып,  белгілі 
бір  идея  өрістеуіне  негіз қаланған.  Тортіншіде,  басқа  адамның  айнасынан 
(өз  айнасынан  емес)  қарағанда  ғана  білімді,  зерек  адам  болуы  мүмкіндігі 
де  мүлде тосын метафоралық тіркес көмегімен айтылған ой ерекше эсерлі 
естіледі.  Бесіншідегі  «жастықтың  ауылы»  метафоралық тіркесін  алу  жэне 
оның көшіп кетуін ескерту де идеяны неғүрлым пэрменді жеткізу міндетіне 
бағындьфылған.  Мүндай  тосын  метафоралық  үлгі  көмегімен  эсерлілікті 
еселеп  арттыру  үлгісі  алтыншы  мысалда  да  бар.  Әркімнің  өз  бойында  өз 
көзі  болуын  діттеу,  яғни  соны  метафоралық  тіркес  көмегімен  бейнелеу 
нәтижесінде ақын өз ойын әсерлі жеткізген»  [4].
ӘДЕБИЕТТЕР  ТІЗІМІ
1  Байтұрсынов, А. Шығ. -  Алматы :  Жазушы,  1989. -  320 б.
2  XV-XVIII  ғасьфлардағы  қазақ  поэзиясы.  -  Алматы  :  Ғылым.  1982.
-  240 б.
3  Мэшһүр Жүсіп. Шығ.  1-том. -  Павлодар  :  ЭКО, 2003. -  436 б.
4  Баратова,  М.  М эш һүр  Ж үсіп  өлеңдерінің  ж анрлы қ-стильдік 
ерекшелігі. -  Павлодар, 2010. -  256 б.
С.  Торайғьфов атындағы 
Павлодар мемлекеттік университеті, Павлодар қ.
Материал 29.05.14 редакцияға түсті.
Н.  К. Жусупов, М.  Н.  Баратова
Назидательное стихотворение Шакарима
Павлодарский государственный университет 
имени С.  Торайгьфова, г. Павлодар.
Материал поступил в редакцию 29.05.14.
N.  К.  Zhusupov, М.  N.  Baratova
Didactic poem of Shakarim
S. Toraighyrov Pavlodar State University, Pavlodar.
Material received on 29.05.14.
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2014.  №2
 
113

114
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
В  ст ат ье  анализирует ся  назидат ельное  ст ихот ворение 
Шакарима.
The article analyzes the didactic poem o f  Shakarim.
Ә О Ж 8 Г 3 7 3
А.  Ф. Зейнулина,
 77. 
М. Ахметова 
ТУБЕРКУЛЕЗДІЕМДЕУ БОЙЫНША ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ 
ҚОЛДАНЫЛА ТЫН ТЕРМИНДЕРІНІҢ МАҒЫНАЛЫҚ 
МӘНІ
Бүл  мақалада  ңазіргі  таңда  туберкулездің  кеңінен  таралуы, 
олармен куресу жолдары және туберкулезді емде\’ бойынша шаралар 
ңарастырылган.  Кейбір  биологиялық  терминдердің  қазақ  тілінде 
қолданылатын магыналық мәні корсетіліп,  талқыланды.
Бүрын «қүрт ауруы» деп аталған туберкулез қаншама адам өмірін қиды! 
Оның салдарынан қыршын кеткен адам саны соғыстың әсерінен қаза болған 
адам санынан көп десе  болады.  Шоқан Уэлиханов,  Чехов,  Шопен, Байрон 
сияқты үлы  адамдардың  өмірін  әкеткен  бүл  ауру  қаншама  мемлекет үшін 
қауіпті дерт атанды. Алайда бүгінгі күні де туберкулез -  элем бойынша кең 
тараған ауру.  Жэне де адамзат денсаулығына үлкен қауіп-қатер төндіруде.
Әлемдік  денсаулық  сақтау  үйымдарының  мәліметі  бойынша,  бүл 
дерт шектен шығуда.  «Элем бойынша өте қиын жағдай тудырып отырған» 
туберкулез мәселесі ең өзекті жэне ғаламдық мәселелердің бірі,  өйткені: 
жыл сайын әлемде:
•  2  миллион  адам  туберкулез  дертінен  қаза  табады  -   туберкулез 
микробактериалары басқа да жүқпалы ауру  қоздырғыштарынан қарағанда 
адам өміріне аса қауіпті;
• туберкулездің барлық формаларымен  10-20 миллион адам ауырады;
• шамамен жер шарының 1/3 түрғындары, шамамен (ТМ) = 2 миллиард, 
түберкулездің микробактерияларын жүқтырған;
•  ауруды жүқтьфғандардың  шамамен  10  %  өз  өмірінде  туберкулездің 
бір формасымен ауырады.
•  туберкулезбен ауырғандардың  75%  - жастар жэне  еңбекке  жарамды 
жастағы  адамдар  (15-40  жас).  Бүл  өз  кезегінде  мемлекет  экономикасына 
кері эсер етеді.

Туберкулез  (лат.  tuberculum  -  төмпешік),  ескіше:  қүрт  ауру,  көксау  -  
адам  мен  жануарларда  болатын  созылмалы  жүқпалы  ауру.  Туберкулездің 
қоздьфғышы -  микробактерияны  (“Кох таяқшасын”)  неміс  микробиологы 
Р.Кох (1843 -1910) ашты (1882). Туберкулез микобактерияларыжіңішке, түзу 
не сэл иіліп келген таяқшалар, үзындығы 1 -  10, ені 0,2 -  0,6 мкм. Туберкулез 
ауруы  коне  заманнан  белгілі.  Ауру  белгілері  бүдан  7  мың  жылдай  бүрын 
неолит кезеңіндегі адам сүйегін зерттегенде табылған, біздің заманымыздан 
бүрын 3 -  2-мыңжылдықта египет мумияларьшан анықталған. Туберкулездің 
клиникасы туралы алғашқы деректер 2 ғасырда өмір сүрген каппадокиялық 
дэрігер Аретейдің (Aretaios) еңбектерінде кездеседі.  Одан кейін Гиппократ, 
Гален,  т.б.  ғалымдардың еңбектерінде  де  Туберкулез  ауруы еске  алынады. 
Бірақ олар Туберкулезді жүқпалы ауру қатарына жатқызбаған. Ал Әбу Әли 
ибн Сина өзінің “ Дэрігерлік ғылымньщ каноны” деген еңбегінде Туберкулезді 
түқым қуалайтьш аурулар қатарына жатқызған. Туберкулездің жүқпалы ауру 
екенін бірінші рет италиялық ғалым Дж.Фракасторо (1478 -1 55 3) дэлелдеді.
Қазақстандағы эпидемиологиялық жағдайдың ауырлығына байланысты 
Казахстан үшін бүл проблема өте өзекті болып табылады.
Туберкулез  микробактериялары  қоршаған  ортаға  өте  бейімді,  олар 
қышқылды-спиртті-сілтіге түрақты, үзақ уақытқа өміршендігін жоймайды. 
Туберкулез  микробактерияларын  тасымалдаушылардың  оннан  бірінде 
ертелі-кеш  «үйқыдағы»  инфекция  белсенді  кезеңге  өтеді,  яғни,  ауру 
дамиды.  Бүған  әкеп  соқтыратын  негізгі  факторлар  уақтылы,  толыққанды 
тамақтанбау,  авитаминоз,  өмірдегі түрақсыздық, дүрыс орнықпау,  түратын 
жердің  қанағаттандырарлықсыз жағдайы,  жиі  стресс,  соызлмалы  аурулар, 
қант  диабетінің,  ПИЖС  (СПИД),  алкоголизм  мен  есірткінің  салдарынан 
иммунитеттің төмендеуі болып табылады.
Туберкулез-түрғындардың денсаулығына орасан зор нүқсан келтіретін 
элемде ең ауқымды таралған жүқпалы ауру. Жыл сайын 8,4 млн. туберкулездің 
жаңа жағдайлары тіркелсе, шамамен 2 млн. адам осы аурудан көз жүмады.
Жүқпалы  аурудың  тарайтын  негізгі  көзі  -   науқас  адамнан  түскен 
микробтары бар қақырық. Сау адамға ол негізінен Туберкулезбен ауырған адам 
түкірген қақырықтың үсақ сүйық тамшылары арқылы не кепкен түйіршікгерін 
ауамен  бірге  жүтқанда;  сирек  жағдайда  -   Туберкулезбен  ауырған  үй 
жануарларының сүтін пшкілей ішкенде,  етін шала пісіріп жегенде жүғады. 
Организмге Туберкулез таяқшасының енуі ауруға себепші болғанымен, оның 
толық дамуы үшін жеткіліксіз. Адамдар Туберкулезбен бүрын науқастанып, 
организмнің иммунитеті төмендегенде, дүрыс қоректенбегенде (әсіресе мал 
өнімдерінің белоктары, витаминдер тапшы болғанда), санитарльщ-гигиенальщ 
жағдайлар  дүрыс  сақталмағанда,  сондай-ақ  аурумен  үзақ  уақыт  бойы 
араласқанда ауырады.  Туберкулез көбінесе 3 жасқа дейінгі балаларда пайда 
болады, өйткені оларда ауруға қарсы иммунитет элі де нашар дамыған, сондай-
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2014.  №2
 
115

ақ жасөспірімдерде  жыныстық жетілу  кезеңінде  пайда болады.  Туберкулез 
негізінен түқым қуаламайды.  Туберкулезбен ауьфатын адамдардың,  әдетте, 
балалары  ауру  больш тумайды.  Бірақ  Туберкулезбен  ауыратын  ата-ана дер 
кезінде  емделмесе,  аурудан  сақтану  ережелерін  дүрыс  сақтамаса,  дертті 
баласына жүктырып. баланың Туберкулезбен ауруы мүмкін.
Әңгімелескен  кезде,  жөтелгенде,  түшкіргенде  микробактериялар 
ауаға  шығып,  ауа  арқылы  адамдарға  сіңеді.  Тэулік  ішінде  ашық  формалы 
туберкулезбен ауыратын ауру 1 млрд микроорганизмге дейін бөліп шығарады. 
Осындай  ауру  адам  үзақ уақыт  бойы  желдетілмеген  бөлмеде  болса,  онда 
ауадағы  бактериялар  өте  көбейіп,  айналадағы  адамдар  жүта  бастайды. 
Иммунитеті жоғары адам туберкулездің микробактерияларын жүта отырып, 
ауьфмайды десе де  болады,  тек қана ауру  жүғады.  Себебі,  иммунды жүйе 
оны аурудың дамуынан сақтайды. Инфекция ағзада болғанымен, ауа барлық 
адамдарға ортақ болғандықтан, айналадағы адамдарға жүғады.
Туберкулездің  ашық  жэне  жабық  түрлері  болады.  Ашық  түрінде 
қақьфықта Туберкулез таяқшалары болады, сондықтан Туберкулездің мүндай 
түрімен ауыратын адамдар  өте қауіпті деп есептелінеді.  Ал жабық түрінде 
қақьфықта Туберкулез таяқшалары болмайды, бірақ дерт асқынатын болса, 
Туберкулездің  мүндай  түрімен  ауыратын  науқастар  да  ауру  жүқтырады. 
Туберкулез таяқшалары эр түрлі органдарды, көбінесе өкпені зақымдайды. 
Аурудың біліну сипаты Туберкулездің түріне, науқастың жасына, организмнің 
жалпы жағдайына  байланысты.  Аурудың  ортақ  белгілері:  дене  қызуының 
көтерілуі,  түнге  қарай  көп  терлеушілік,  үйқының  қашуы  жэне  тәбеттің 
нашарлауы. Науқас жүдеп, ашуланшақ келеді, жұмысқа қабілеті төмендейді. 
Туберкулез таяқшалары түскен жердің тінінде кішкентай төмпешіктер пайда 
болады. Адам организмі сауыға бастаса мүндай төмпешіктер жойылып кетеді. 
Кейде  бүл  төмпешіктердің  сьфты  қатты  затпен  қоршалып,  беріштенеді. 
Мүны некроз ошагы деп атайды.  Адам организмі әлсіреп,  некроз ошағына 
қолайлы жағдай туса, сол жерде каберна (қуыс) пайда болады.  Осы қуыста 
Туберкулез таяқшалары дамып,  кеңірдек арқылы өкпенің басқа бөліктерін 
зақымдайды.  Мүндай  науқастардың  қақырығында  микобактериялар  мол 
болып, қақьфыққа қан араласуы, тіпті қан кетуі де мүмкін [2].
Туберкулезге  қарсы  арнайы  егу  (БЦЖ)  жүргізіледі,  ол  сәби  дүниеге 
келгеннен 3 - 5  күннен кейін іске асырылады. Ауруды емдеудің терапиялық, 
хирургиялық,  т.б.  эдістері  табылып,  күнделікті  дәрігерлік  жүмыста 
қолданылатын  болды.  Санаторийлерде  емделу  өте  пайдалы.  Қазақстанда 
Туберкулезге  қарсы  жүмысты  Туберкулез  мәселері  үлттық  орталығы 
үйлестіріп  отьфады.  Әрбір  облыс  орталығынданда  арнаулы  диспансер, 
жергілікті  жерлерде  олардың  бөлімшелері  жүмыс  істейді.  Республика 
Туберкулезге қарсы қажетті дәрі-дәрмекпен, емдеу орындары төсек-орынмен 
жеткілікті қамтамасыз етілген.
116
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

Дүние жүзі денсаулық сактау үйымының (ДД¥) мэліметіне қараганда, 
қазір  жер  шарында  туберкулезбен  15-20  миллион  адам  ауратын  көрінеді. 
Әлемде жыл сайын олардың саны 2-3 миллион адамға көбейіп отрады екен. 
Ал  біздін  елімізде  эпидемологиялық  жағдайдын  жақсаруына  қарамастан 
соңғы жылдары туберкулез ауруы аса өзекті әлеуметтік жэне медициналық 
проблема  ретінде  қалып  отыр.  Сондықтан  туберкулезге  қарсы  күресті 
күшейту бағытында елеулі шаралар жүзеге асьфылуда.  Соған қарамыстан, 
эсіресе біздің республикамызда туберкулез ауруы көп тараған ауру ретінде 
халық денсаулығына едәуір зиян келтіруде.
Қазақстанда тубсркулсзгс қарсы күрестің әртүрлі өзіндік ерекшелікгкрі бар:
1)  ерте  заманнан  түргылықты  халықтар  арасында  туберкулездің  кең 
таралып-жайылуы;
2)  экономикалық,  географиялық-табиғи  этнографиялық  жэне  басқа 
эртүрлі жағдайлардың туберкулез ауруының тарауына ықпал етуі;
3) малдардың осы аурады тарату көзіне айналып отырғаны.
Демек, туберкулезге қарасы күресете санитарлық-ағарту жэне насихат 
жүмысы кеңінен жүргізілуі керек. Сонымен бірге денсаулық сактау мекемелері 
науқас адамды тек емдеп қана қоймай, дерттің сау адамға жүгуына немесе 
оның асқынып кетуіне жол бермес үшін тиіиті профилактикалық шаралар 
қолдануы  қажет.  Демек,  бүл  істе  бүкіл  жүртшылық  қөмек  қөрсетуі  тиіс. 
Ең бастысы,  туберкулезге шалдыққан адам дер кезінде дәрігерге  қаралып, 
үқыпты емделсе.одан қүлантаза айгып, жазылып кететіні сөзсіз. Ол үшін бүл 
аурудың  ерекшеліктерін,  жүғу  жолдары мен  себептерін,  емдеу  тәсілдерін, 
профилактикалық  жэне  сақтану  шараларын  білуі  қажет.  Сондықтан  біз 
жүртшылыққа  жалпы  туберкулез  ауруның  гигиенасы,  арақ-шараппен 
темекінін зияндыгы, т.б. туралы азды-көпті кеңес беруді жөн көрдік.
Жоғарьща  айтқанымыздай  туберкулезбен тек  адам  ғана  емес,  малдар 
да,  т.б.  ауырады.  Үй  жануарларының  50-ден  астам,  қүстардың  20-астам 
түрі  туберкулез  ауруын  тез  қабылдайды.  М алдын  туберкулез  ауруын 
тарататын  негізгі  ошақтардын  бірі  екендігі  ғылыми  жолмен  де,  тәжірибе 
жүзінде  де  дәлелденген.  Зерттеу  нэтижелеріне  қарағанда,  жануарлар  мен 
қүстардын туберкулезге сезімталдыгы бірдей емес. Мысалы маймыл, қоян, 
ірі қара, қара күзен, тауық туберкулезге өте сезімтал келеді. Ал жылқының, 
ешкінің,  иттің  үйрек  пен  қаздың  туберкулезді  қабылдауы  біраз  томен. 
А.  Терлікбаев,  Я.  Благодарный  жэне  Қ.  Қүрманбаев  сияқты  галымдардың 
зерттеулеріне  қараганда  70-жылдардың  соңында  республикамызда  ірі 
қараның  туберкулезбен  ауруы  6-есе  болса,  солтүстік  аудандардаол  10-14 
есеге жеткен. Осызерттеулерден туберкулез ошогында болган иттің 2,6 есе, 
мысықтың  1,9 есе , түйенің 21  есе көп ауратының көреміз.
Біздің  республикамызда  ауыл  шаруашылыгы,  онын  ішінде  ауыл 
шаруашылыгы  дамыган,  ягни  малда  туберкулез  ауруының  кең  тарап
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2014.  №2
 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: