Author’s idea of articles of Zh. Zhanibek on foreign thematics

M’ho  started participating in  national  issues  in  early years,  had his own 
underlying theme o f  agitating education in all his writings.
Keywords: Alash inteligentsiya,  culture,  education,  agitation.
ӘОЖ 818.992  71
Т. И. Кошенова, У. М. Жолдасова 
ХАЛЫҚ ПОЭЗИЯСЫ ЖЭНЕ АБАЙ
Бул  мацалада  дэстур  мен  жаңашылдық  мәселесі  котерілген. 
Қазацтың  классик  ақыны  Абай  поэзиясының  өзіне  дейінгі  халық 
поэзиясымен  байланысы  нақтылы  шыгармалар  арқылы  талдана 
ңсіраст ырылган.
Әдебиеттану  ғылымындағы  әдеби  орта  деген  терминнің  мағынасын 
қарастьфғанда белгілі бір түлғаның өнерпаздық жолына өз әсерін тигізген, 
рухани  жетілуіне  темірқазық  бағдар  бола  білген  а к ы н - ж ы р ау л а р д ы.  би- 
шешендерді,  кейіннен  нағыз  ақындық  кемеліне  жеткен  сөз  зергерінің 
әдебиеттегі дәстүрін жалғастырған ақын шәкірттерін, оның мүрасын халыққа 
насихаттаған  өнерпаз  буынды  айтамыз.  Осы  түрғыдан  келгенде  Абайдың 
эдеби ортасы дегенде ақынға эсер еткен рухани қайнар көздерге үласатын 
алғышарттарды яғни,  абайтанушы ғалым М.Әуезовтің «эуелі қазақ,  сосын 
Шығыс,  сосын Батыс»  атап  көрсететін  ақынның  нэр  алған рухани  қайнар 
көздерін есепке  аламыз.  Жэне  эдеби орта тек өзіне  ықпал еткен ілгерідегі 
эдебиетпен ғана шектелмейді, енді ақынның өзгеге берген нэрі деген түста 
қазақ  эдебиетіндегі  үлкен  арна  -   Абайдың  әдебиеттегі  дэстүрі  мэселесін 
қоса қамтитынын да ескеруіміз керек.
Ақынға тікелей ықпал еткен, үлгі көрсеткен замандас аға буын ақындар, 
би-шешендер мен сол Абайдан үлгі алған өнерлі жастардан түратын эдеби 
қауымды  негізге  ала  отырып,  М.Әуезов  Абайдың  айналасын,  ақындық 
ортасын  ақынның  өзі  алған  нэрі  жэне  өзгеге  берген  нэрі  деп  екі  салаға 
жіктейді [ 
1
,244]. Өзі алған нэрі дегенде, ең алдымен үлы ақынның қазақтың 
бай ауыз әдебиетімен қана сусындағанын,  сондай-ақ оның жасынан Бүхар 
жырау, Шортанбай жырларына қанып  өсіп,  өзімен  замандас  болған  Дулат, 
Сабырбай,  Жанақ,  Шөже,  Балта,  Байкөкше,  Қуандық  қыз,  Бодау  жырау, 
Мүрынбай жырау,  Біржан сал сынды әдебиет  өкілдерінің қай-қайсысынан 
да оның ақындық өсу жолын бөліп қарауға болмайды. Осы орайда академик 
С.Қирабаевтың: «Абайдың ақындық жолы, ортасы күрделі болғаны белгілі, 
оның ақындылығы да сол ортада, өз дэуірінің шындығына орай қалыптасты.
136
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

Сондықтан,  ақынның  өзі  туып  өскен  ортаның  әдебиеттік  үлгілерінен, 
қазақтың шешендік өнерінен (атақты би болғанын еске алыңыз!), аты белгілі 
(өзі атайтын Бүқар, Дулат, Шортанбай) ақындар өнегесінен тыс тууы мүмкін 
емес.  Қайта Абай осылардың бэрін жақсы білді, жанына азық етті.  Үлттық 
рухани байлығын бойына сіңіре отырып, кейін шығыс, батыс үлгілерін еркін 
меңгеру  арқылы  бүкіл  халықтық,  жалпы  адамзаттық  ой-пікір  деңгейіне 
көтерілді. Хальщтық әдебиет сарьшдарьш үлкен европалық үлгідегі ақындық 
жинақтаушылыққа (обобщение) үластьфды. Мүның өзі қазақ Жеке ақынның 
әдеби ортасын,  тікелей эсер еткен рухани айналасын танып,  біліп болмай, 
сол түлға туралы толымды пікір айту  мүмкін емес»,  [2,  17]  - деген пікірін 
назарда  үстасақ,  Абайдың  әдеби  ортасы  тақырып  абайтану  ғылымында 
үлкен  зерттелуді  күтіп  түрған  іргелі  мәселелердің  бірі  деуге  лайық.  Бүл 
мақалада абайтану ғылымындағы келелі міндеттердің бірінің орындалуына 
үлес қоссақ деген үмітпен Абайдың үлттық танымының қалыптасуына эсер 
еткен  Абайдың  әдеби  ортасы,  яғни  ақынға  замандастарының  жасаған  игі 
әсерін қарастырамыз.
Барш амы зға  аян,  баланың  бойындағы  барлық  қасиет  (жақсысы 
да,  жаманы  да)  ата  қанымен,  ана  сүтімен  беріледі.  Абай  бойындағы  ізгі 
қасиеттердің  негізі  де  соған  саяды.  Яғни  Абайдың  заманынан  асып  туған 
кемелдігі, ең алдымен, әкенің қаны, ананың сүтімен бойға дарыған қүт, туған 
топырактың қасиетінен. Сондай-ақ ақынның шығармашылық өнерінің негізгі 
тірегі, сарқылмас қайнар көзі — халық поэзиясы, жүздеген жьфау, жьфшы, 
ақьшдарды туғызған халықтың сан ғасьфлық бай эдеби мүрасы дейміз. Халық 
поэзиясымен терең тамырластығы Абайдың ақындық түлғасына ата қаны, 
ана сүтімен біткен қасиетті үлттық, даралық сипат бергені даусыз.
Бүл  мақалада  ¥ л ы   ақынның  «Біреудің  кісісі  өлсе,  қаралы  ол»  атты 
өлеңіндегі  атын  атап  сынаған  ақындармен  ой  әлеміндегі  үндестігі туралы 
айтпақпыз. Бүл жерде ақынның өзі сынның жүзіне алып отырған ақындармен 
қандай үндестік болуы мүмкін деген занды сүрақ туатыны әбден мүмкін.
«Ақын  неғүрлым  ірі  дара  түлға  болса,  жаңашыл  болса,  соғүрлым 
өзгелерден оқшауланып көрінеді, қандайда қалыптасқан әдеби дәстүрлерден, 
халық поэзиясының үлгі-өрнектерінен де алшақтау түрады деген үғым бар 
екені байқалады.  Сирек үшьфайтын,  қайталанбайтын үлкен дарын иесінің 
бойынан басқа ақындарға үқсас белгілер табу оңай емес.  Оның алдындағы 
ақындармен, әдеби дэстүрлер жалғастығы да байқала бермейді, ал өзгешелігі, 
ешкімде  кездеспейтін  өзіндік  сипаты  айқын  көрінеді.  Алайда  осыған 
қарап  ондай  ақынды  әдеби  дэстүрден,  халық  поэзиясының  дэстүрлерінен 
алшақтатсақ, мүның өзі оны тарихи-әдеби процестен бөлек алып қарау деген 
болар еді»[3, 25] -  дейді академик 3.Ахметов.
Ғалым М.Қаратаев  дәстүр  мен  жаңашылдық диалектикасына  арнайы 
тоқтала келіп:« Дэстүр мен жаңашылдық дейтін проблема кең мағынасында
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2014.  №2
 
137

-   философиялық  проблема.  Себебі  бүл  дүние  жүзіндегі  барльщ  даму 
атаулының  тетігі.  Мүнсыз  өсу,  өрбу,  өзгеру  жоқ...  Онсыз  өмір  жоқ.  Неге 
десеңіз, ештеңеден ештеңе шықпайтыны, яғни, «нөлден» ештеңе өнбейтіні, 
екінші сөзбен айтқанда, жоқтан бар болмайтыны белгілі...
Осыған үқсас,  эйтседе де,  өзіндік өзгешелігі мен ерекшелігі бар, тегін 
сақтай отырып, жаңара да жаңғыра жалғасатын күрделі диалектикалық даму 
процесі қоғамдық, рухани қүбылыстарға да тэн» [4,144] - деп атап көрсеткен. 
Әрине,  Абайдың  жаңашылдығын  айту  үшін  оны  бүрынғы  ақындардан 
алшақтатып әкету, тіпті оларға қарама-қарсы қою дүрыс емес.
¥ л ы   ақын  бойындағы  ілімнің  көзі  М.Қаратаев  айтқандай,  тосыннан 
пайда бола салған жоқ.  Оның төркіні сонау ескі замандағы Әл-Фарабиден, 
Қ. А.Ясауиден, Ж.Баласағүннан бастау алған. Ендігі жерде замандастарынан 
Абай  не  алды  деген  сүраққа  нақтылы  мысалдармен  жауап  берсек  сөзіміз 
қисынды шығар.
¥ л ы   ақынды  «кемел  адам»  дэрежесіне  жеткізуге  замандастарының 
ықпалы  мол  болды.  Кеңестік  кезендегі  солақай  саясаттың  эсерінен  бүл 
мәселе ашық айтыла қоймады, қоғам өмірінің күрделі қайшылықтарын көре 
білген, әлеуметтік мәселелерді терең толғаған ақындарды Абаймен тікелей 
байланыстьфа  қарауға  мүмкіндік  болмады.  Соның  өзінде  абайтанушылар 
мүны бірлі-жарым пікірмен айтып  өтті.  Академик З.Ахметовтің жоғарыда 
келтірілген  пікіріне  тереңірек үңілген  адам  оның  астарында  заманға  орай 
айта алмай түрған үлкен ойдың барлығын жақсы аңғарады.  Демек, Абайды 
бүрынғы  қазынамен  жалғастырып  түрған  көпір  кімдер?  -  деген  сүрақтың 
тууы әбден мүмкін.
Әрине, мүнда бірінші жүгінеріміз «Абай жолы» роман-эпопеясы болары 
анық. Абай замандастары дегенде, шығармада аттары аталған Дулат-Барлас, 
Сабырбай-Қадырбай,  Жанақ-Садақ,  Түбек-Шүмек  жэне  т.б.  ақындарды 
танимыз. Ендігі мәселе осы ақындар мен Абай арасындағы рухани байланыс.
¥ л ы  ақынның «Біреудің кісісі өлсе, қаралы ол» деген өлеңінде сын тезіне 
өзіне  дейінгі  ақындардан  Бүқар  жырау,  Дулат  пенен  Шортанбай  ілінген. 
Мүнда қалған ақындардың аттарын атауға өленде мүмкіндік болмаған шығар 
деген ойымыз бар. Алайда бүл өлең арқылы өзіне дейінгі бүкіл сол заманның 
поэзиясы сынға алынды десек те болатын сияқты.
Ал,  өзі  сынға  алған  поэзиядан  не  алуы  мүмкін?  Бүл жерде  айтылуға 
тиіс үлкен түрмыстық мәселе бар. Бэрімізге белгілі сол уақыттағы қайсыбір 
ақынды алмайық, түрмыс жағдайы мэз болмаған. Кейде осы себепті ақындар 
түрмыстың қажеттілігінен пендешілікке де барған. Мәселен, Жанақтың 
Аулым алыс, мен келем өзім азып,
Қой мен шай бер ақынға жерден қазып.
Он қадақ шай, қос қоржын сүр асып бер 
Өрге барған Жәкеңе болсын азық,  [5, 61]- десе.
138
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

Шөжедегі:
Бергенің сегіз жылқы, жалғыз түйе 
Өленді естімессің менен енді  [6,  98]- 
деген  жолдар  Абайға  үнамасы  айдан  анық.  Алайда  ғылыми  айналымда 
тағы  мынадай  да  пікірлер  бар.  Кешегі  кеңестік дэуірдегі  дүрысты  бүрыс 
қылып көрсеткен шақтарда қазақтың үлы ойшыл ақын-жьфаулары Бүқарға, 
Дулат, Шортанбайға Абайды қарсы қою үрдісі мықтап орын алып, үрпақты 
шатастьфып келгені аян.  20-жылдары Абайды да байшыл деген түста оны 
үрда-жык белсенділерден арашалап қалу үшін кейбір бөгде сөздің (бөлкім, 
«қүрау-жамау»  дегендей)  Абай  шығармасына  еріксіз  кіріп  кетуі  мүмкін 
екені де элі ескерілмей келе жатьф.  Тіпті, бүл жөнінде Нығмет Ғабдуллин 
мынадай дерек келтіреді:  «Мүрсейіттің жазбаларына байланысты Мүхтар 
Әуезовтің былай деп айтқан пікірі бар.  «Абайдың қолжазбасын көшірген 
Мүрсейіт  сияқты  жэне  басқа  толып  жатқан  адамдар  революцияға  дейін 
жэне  онан  бері  де  кейінгі  бастырушыларға  қателік жасардай  бір  қатерлі 
әдет  қолданатын.  Олар  Абай  өлеңдері  мен  поэмаларын  көшіріп,  кітап 
етуді  мақсат  ете  отырып,  сол  Абай  өлеңдеріне  қоса,  Абайдың  шәкірт 
ақындарының жэне Алтынсарин сияқты ақындардың, тіпті басқа замандас 
ақындардың  да  кейбір  өлеңдерін,  авторларын  атамастан,  қоса  көшіріп 
жіберетін-ді»  [7].  Ал  біртуар  тамаша  талант  Дулат  Бабатайүлы  туралы 
ғалым  Х.Сүйіншәлиев  айта  келіп:  «Осы  түста  бір  айта  кетер  ескертпем 
естен шықпай қой-ды. Ол: «осындай саңлақ ақын өлеңдерін Абай неліктен 
«қүрау, жамау» деп кеміткен?» Біздіңше, бүл мэселені элі анықтап зерттеу 
керек  сияқты.  Шындығына  көз  жеткізерлік  тапжылтпас  дэлел  болмаса, 
түбі шикі сөз болуы ғажап емес. Бүқар, Дулат, Шортанбай атына жабылып 
келген солшыл-солақайлар қосқан пэле-жалалардың бірі емес пе екен? — 
деп те қаламыз. Абайға таңылып жүрген аталмыш өлең бірде: «Бірі жамау, 
бірі қүрау»  делінсе,  кейде — «Бэрі жамау,  бэрі қүрау» деп басылып жүр. 
Осының  өзі-ақ біздің күдігімізді  молайта түседі.  Дулат та,  Шортанбай да 
Абайға қатты эсер еткен түлғалар екені даусыз. Шортанбайдың Қүнанбай 
ауылымен  қарым-қатынасы  да  өте  жақсы  болғаны  белгілі.  Зар  заманда 
халқының  болашағы  үшін  қиналған  бүл  үлы  түлғалар  бірі  үлкен,  бірі 
кіші  боп,  қазақтың  көксеген  ойын  жалғастыра  жырлағаны,  бірін-бірі 
толықтьфғаны,  байытқаны  дау  тудырмаса  керек»[8,  124].  Осы  мәселені 
қарастырған ғалым З.Ахметовтің пікірін де айтып өтуді жөн деп санадық. 
«Абайдың  сыны  оларға  поэзияда  қолданылған  әдіс-тәсілдерге,  нақтылап 
айтсақ,  өлең-жьфларда бүрыннан қалыптасқан нақыл сөздерді, дайын сөз 
үлгілерін  жиі  қолданушылыққа  қатысты  болса  керек.  Жамау,  қүрақ  деп 
отьфғаны осы мағынада айтылған деп түсіну қисынды. Сондықтан Абайдың 
өзін осы ақындарға мүлде қарама-қарсы қойып бағалауда да ешқандай негіз 
жоқ. Абайдың анау-мынау ақындармен өнер өлшеспейтіні айқын емес пе?
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2014.  №2
 
139

Осы ақындарды көпшілік таныған,  жақсы білетін  болған соң айтып отыр 
ғой... Олардың өнерінмойындамасанесінеталасады» [3,179-180]. Дегенмен, 
Абайға  өленді  күн  көру  қамы  үшін  пайдалану  жат  нәрсе  екенін  де  естен 
шығармауымыз керек.
Абайдың өзі кейбір ақындарды сынайтыны басқалармен өнер өлшесу, 
өзінің  поэзиядағы  үстаған  бағытын,  әкелген  жаңалығын  терең  түсіну 
мақсатынан туғаны хақ. «Сөз түзелді, тыңдаушы, сен де түзел» деген сөзінен 
біз Абай өз творчествосының жаңашылдық сипатына айрықша мэн бергенін 
аңғарамыз.  «Абайдың  байырғыны  бес  саусағындай  біле  түрса  да,  «өткен 
өмір -  көрген түсті»дэрежелеп-дэріптеуге, елжірете ежіктеуге үмтылмауынан 
даналық, даралық үстаным белгі береді... .Былайша айтқанда, бүл -  дәстүрлі 
дағдыны бүзу, тың тарапқа сүрлеу тарту. Онсыз үлкен жаңалық жасалмайды. 
[9,  103]
Енді  осы  өзі  сынағын  шайырлардағы  ақыл-ой  ағынының  Абай  өз 
поэзиясындағы жалғастығына келсек.
Жоғарыда аталған ақындардың бәрімен Абай  замандас болған,  демек 
оларды байланыстьфып түрған, ең бірінші, заманы болса, сол заманға деген 
көзқарастан  туған  ортақ  сарындар  бір  арнаға  тоғысып  жатыр.  Мысалға, 
Жанақтағы:  «Ханнан  қайыр,  қарадан  шайыр  кетті»,-  деп  үзілген  үміттің 
сәулелері  Абай  өлеңдерінде  бояуы  қалың  қайғыға  үласқан.  «Алдыңда 
күткен  күннің  түсі  суық»,-  деп  басталатын  Жанақ  өлеңдеріндегі  қайғы 
Абайдың  «Қартайдық,  қайғы  ойладық,  үйқы  сергек»,  «Қартайдық,  қайғы 
ойладық, үлғайды арман», «Қалың елім, қазағым, қайран жүртым» тағы басқа 
өлендерінде ақындық шеберліктің биігіне жеткен.  Ал Дулаттағы:
«Қазіргі қазақ үлығы 
Жаман иттен несі кем,
Жемтік көрсе, қан көрсе,
Айрылар мүлде есінен»,  [10,145]- 
десе, бірде:
Орыстың көрсе үлығын 
Қыздан-дағы қылықты.
Үлық кетсе, қазаққа 
Қорқау  қасқыр  қылықты»  [10,152],  -  деген  өлең  жолдары  Абайда 
былайша өрілген:
«Болыс болдым мінеки,
Бар малымды шығындап.
Түйеде қом, атта май 
Қалмады, елге тығындап.
...Ояз бардағы қылықты
Ояз жоқта етпеймін »[11,102-104]
140
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

Абайдың Шортанбай ақыннан да өз сыбағасын алды деп айта аламыз. 
Ш ортанбай  өз  шығармаларында  елдегі  әлеуметтік  жағдайды  барынша 
шынайы жьфлады. Мәселен, Шортанбай:
«Қасиет кетті тореден,
Ғаділдік кетті билерден,
Абьфой кетті әкімнен,
Қайын енесі ас ішпес,
Қабағын  түйген  келіннен...»  [12,279]-  десе,  Абай  мүны  былайша 
өрнектеген:
«Кэрі қой ептеп сойған байдың үйі,
Қай жерінде кедейдің түрсын күйі.
Қара қидан орта қап үрыспай берсе
О да -  қылған кедейге үлкен сыйы»  [11,96].
Абайды өзі замандас болған, өзі сынаған акындармсн қатарластьфа қойып 
қарағанымызда үлы ақындағы сонша көркемдік, образдылық, суреттілік асыл 
қасиеттердің бастау бүлағының қайда екенін аньщ аңғарғандаймыз. Абайдың 
өзіне дейінгі әдебиеттік үлгілеріден,  ақындар  өнегесінен тыс тууы мүмкін 
еместігін тағы да нақтылай түскендейміз.
ӘДЕБИЕТТЕР  ТІЗІМІ
1  Әуезов, М. Абай Қүнанбаев.  Алматы: Ғылым,  1967.  -391  б.
2 Қирабаев, С. Абайтанудың кезекті міндеттері туралы. / Кітапта: Абай 
жэне қазіргі заман:  Зерттеулер жинағы. -Алматы: Ғылым,  1994.  -336  б.
3 Ахметов, 3., Асыл сөз арнасы.  А„ 2008
4 Қаратаев, М. Таңдамалы шығармалар.  3  томдық.  Алматы,  Жазушы. 
1974. Т.З.  -368-6.
5  Жанақ  ақынның  өлеңдері.  /  Кітапта:  Тәбәрікүлы  С.  Жанақ  ақын. 
-Алматы:  Сөзстан,  1997.  -161  б.
6 XIX ғасьфдағы қазақ поэзиясы. -Алматы: Ғылым,  1985,  -320 б.
7 Габдуллин, Н. /Егемен Қазақстан/  19.10.1993.
8 Сүйіншәлиев, X., Қазақ әдебиетінің тарихы. А.,
9  Шэріп, А.  Соз онері жэне үлттық рух.  Астана.  «Педагогика-Пресс»,
2010. 240-6.
10 Бабатайүлы, Д. Шығармалары. -Алматы: Раритет, 2003.  -288 б.
11 Абай. Шығармаларының 2 томдық толық жинағы. -Алматы. Жазушы. 
-Т.1:  Өлендер мен аудармалар.  -1995  -336-6.
12 Бес гасьф жырлайды: 2 томдық. /Қүраст. М.Мағауин, М.Байділдаев. 
Алматы.  Жазушы,  1989.  -T.l.  -384-6.
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2014.  №2
 
141

Қ.  А. Ясауи атындағы 
Халықаралық қазақ-түрік университет! Түркістан қ.
Материал  12.05.14 редакцияға түсті.
Т.  II.  Кошенова,  У. М. Жолдасоеа 
Народная поэзия и Абай
Международный казахско-турецкий университет 
имени X.  А. Яссави, г.  Туркестан.
Материал поступил в редакцию  12.05.14.
Т.  I  Koshenova,  IJ. М.  Zholdasova 
Folk poetry and Abay
International Kazakh-Turkish University 
after named H. A.Yassawi, Turkestan city.
Material received on  12.05.14.
В статье рассматривается про науку абаеведение и традиции 
народной поэзии. В поэзии духовно-народная традиция тесно связана 
с поэзией  казахского  классика Абая.  Авторы рассматривают  связи 
народной поэзии с поэзией Абая с примерами.
This  article  discusses  the  science  Abaytanu  and  traditions  o f  fo lk  
poetry. In poetry the Spiritual and fo lk  tradition is closely connected with 
the poetry Kazakh classics o f  Abay.  The authors examine the relationship 
o f  folk poetry with poet Abay with examples.
142
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

Ә О Ж 8 Г 3 8
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2014.  №2
 
143
М. Қанабекова
КӨРКЕМ МӘТІНДЕГІ АВТОР ТАНЫМЫНЫҢ 
С ТИЛИС ТИКАПЫҚ-ПРАГМА ТИКАПЫҚ МӘНІ
Қ а з ір г і  т а ң д а   к ө р к е м   м ә т ін   т е о р и я с ы н   т е к   қ а н а  
л и н гв о ст и л и ст и к а лы қ   ңы ры нан  гана  зерт т еп  қойм ай.оны  
коммуникат ивт ік.прагмат икалы қ  түргысынан  да  ңарастыру 
мәселесі де бүгінгі күнгі тілтану гылымының басты мәселесі. Осыган 
орай  көркем  мәтін  жүйесіндегі  тарихи  стилизация  қүбылысының 
алатын  орны.оны  тарихи  аңпарат  көзі  ретінде  тану  мәселесі, 
стилизацияны  танытатын  стильдік  амал-тәсілдер  мен  тілдік 
түлга-бірліктер зерттеу нысанына алынып,  өзіндік ой  ңорытылып 
пайымдалады.Өткен  дәуірлердегі  халық  тілінің  көрінісінен  сыр 
шертет ін  т ілдік  реалийлердің  ңазіргі  қолданы сы ,  авт орлы қ 
баяндаудың  амал-тәсілдері,  автор  мен  адресат  түлгасы,  автор 
танымының стилистикалық-прагматикальщ мәні сипатталады.
Қазіргі тіл білімінде жаңа бағыттағы зерттеулер мен танымдық негіздегі 
ғылыми  ізденістер  қарқынды  жүргізіліп,  көркем  мэтінді  стилистикалық 
түрғыдан талдаудың жаңаша бағыты айқындалуда.Әсіресе қазіргі тіліміздің 
күрылымдык жүйесін, оның белгілі бір кезендеріндегі даму тарихын, сөздік 
қазынасын,  прагматикалық  сипаты  мен  танымдық  жағын.т.б.  қырларын 
зерттеуге  баса  көңіл  бөлініп  отыр.  Лингвостилистика  ғылымында  көркем 
әдебиет тілін зерттеу аспектілері тілдік-стильдік құбылыстардың мазмұнын 
кеңейтіи қана қоймай, оның дамуында мэтіннің ісүрылымдык-ссмантикалык 
үйымдасуын.  авторлық  баяндаудың  стилистикалық  жүйесін,  жазушы 
танымының  бейнелілігін,  мэтін  ішіндегі  эр  түрлі  стилизация  белгілерінің 
көрінісін де қолданыстық түрғыдан қарастьфу да қолға алынып отьф. Демек, 
лингвистикалық зерттеулер ауқымының кеңеюі мен тілдегі функционалдық, 
коммуникативтік-ирагматикалық бағыттьщ қарқынды дамуы көркем эдебиет 
стилінің де ғылыми-танымдық түрғыдан жаңаша сииатта қарастьфылуына 
зор ықиалын тигізуде. Эстетикалық қызметтегі тілдің бар болмысын ашатын 
ерекше  қолданыс  түрі -  көркем әдебиет  стилі  екені  мэлім.  Оның  лексика- 
фразеологиялық,  грамматикалық,  фонетикалық тэсілдерді  иайдаланудағы, 
мэтіннің  қңэылымдық  үйымдасу  иринциитеріндегі  түрлі  ерекшеліктері 
болатындығы белгілі.
Стилистика  ғылымының  да  зерттеу  нысаны  -   мәтін,  бұл  мәселеге 
қатысты алғашқы теориялық тркьфымдар  мен пайымдаулар М.М.Бахтин,

В .В .В и н оградов,  Г.О .В инокур,  А .А .Р еф орм атский,  Н .С .П осп елов, 
Г.В.  К олш анский.И .Р.  Г ал ьп ери н ,  Ю .Д.  А п ресян ,  В .В .  О динцов, 
Г.В.  Степанов,  т.б  ғалымдардың  зерттеу  еңбектерінде  негізделеді.  Мэтін 
стилистикасында негізінен көркем эдебиет тілі зерттеу нысанына алынады, 
онда көркем мэтіннің түзілу ерекпіелігі, қүрылымдық-стилистикалық сипаты, 
автор мэселесі, кейіпкерлердің тілдік үйымдасуы. баяндау типтері, мэтіндік 
бірліктердің  қызметі.т.б.  қарастырылады.  Көркем  эдебиеттің  тілін  тек 
лингво стилистикалық аспектіде ғана емес, коммуникативтік-прагматикалық, 
функционалдық түргысынан да зерттеу ісі қолға алына бастады.  Негізінен 
эрбір  м этін   ф ун кц ион алды   стиль  тү р л ер ін ің   тіл д ік-қү р ы лы м д ы қ 
белгілерін  көрсетіп  бере  алады.  Көркем  шығарма  мэтінінің  мэнді  белгісі 
коммуникативтік жэне  эстетикалық  ақпараттар жүйесіне  негізделеді.  «Кез 
келген көркем шыгарма -  суреткердің  бейнелі танымының нэтижесі жэне 
шындық болмыстың бейнеленуінің шебер берілуі. Шындықты бере отырып, 
жазушы  өзінің  элем  тануын,  оган  деген  өзінің  қарым-қатынасын  сөзсіз 
көрсетеді,  шындық  пен  ойдан  шыгарылганды  жанастьфады.  Осылардың 
барлыгы көркем шыгарма мэтінінде іске асады»  [1,32 б.].
Тарихи  көркем  дүниелердің  қай-қайсынан  да  авторлық  стильге  тэн 
ерекшеліктерді,  айрықша  шеберлік үлгілерді  кездестіруге  болады.Мүндай 
жанрга  жазылган  эдеби  туындылардың  мэтіні  де  стиль  тезіне  түсірілген 
тілдік элементтердің іштей үйымдасқан, өзара тыгыз байланысқан бірлігінен 
түрады, белгілі бір тарихи кезеңнің көркем бейнесін эстетикалық-танымдық 
ақпарат  түрінде  жеткізуде  автордың  идеялық  көзқарасына  багытталган 
түтас жүйе ретінде  қарастырылады.Тарихи мэтіндердегі баяндау  -  көркем 
шыгарманың  мазмүндық-қүрылымдық  ж үйесін  белгілейтін  стильдік 
категория. Ол, бір жагынан, өткен дэуірлердегі қогам, элеумет өмірін бейнелі 
де көркем түрде суреттеп, қалың көпшіліктің білік-танымын көтерсе, екінші 
жагынан, ана тіліміздің бүрынды-сонды сөз байлыгынан, образдар жүйесінен 
ақпарат береді. Олай болса, тарихи шыгарма табигатындагы өткен өмір, дэуір 
шындыгын  бейнелейтін  сипаттауыш  тілдік  элементтердің  мэтінтүзушілік 
қызметін талдау, тарихи баяндаудың қолданыстық ерекшелігін ашып корсету, 
стилизация  қүбылысының  көрінісін  тілдік  деректер  негізінде  зерттеп- 
зерделеу элі де жан жақты талдауды қажет етеді.
Жалпы тіл  біліміндегі  гылыми-теориялық  зерттеу  еңбектерде  тарихи 
көркем мэтіннің өзіндік сипаты, ондагы стилизация проблемасы, автордың 
тілдік бейнесі, баяндау перспективасы, кейіпкер тілі мен автор тілінің қарым- 
қатынасы  т.б.  мэселелер  таза  гылыми  сипатта  талданып,  стилизацияны 
танытатын  тілдік  қүралдарды  жүйелеп,  оларды  пайдалану  жолдарын, 
қолданылу принциптерін айқьшдап береді. Тарихи көркем мэтіндегі авторльщ 
баяндау  типтерін,  кейіпкерлер  сөзінің  тілдік  үйымдасуын  бслгілсу.яғни 
сол  кезеңдегі  сөйлеу  үрдісімен  жеткізу,  ондагы  стильдеуші  қүралдардың

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: