ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

жүмсалу зандылықтарын ашып көрссту.т.б. мэселелер тарихи стилизацияньщ 
өзіндік үғым-категорияларын қалыптастырып, қүрылымдық-семантикалық, 
стилистикалық жүйесін айқындайды. Тарихи стилизацияға қатысты мүндай 
зерттеу  тәжірибелер  бүл  мэселенің  аса  күрделілігін,  көпжақтылығын 
көрсетеді. Қазіргі танда эдебиеттанушылар мен тілші ғалымдар «автор» жэне 
«мәтінге»  айрықша назар  аударып келеді,  яғни «автор -  мэтін -  оқырман» 
категорияларының  қүрылымдық  ерекшелігі  прагматикалық  түрғыдан 
біршама зерттеуге алына бастады.
Қазіргі  таңда  функционалды  стиль  түрлерінің  жүйеленіп,  сараланып 
орнығуына байланысты көркем мэтінде эр түрлі стилизация қүбылысы көріне 
бастады. Оның ішінде тарихи стилизация белгілері қазіргі тарихи жанрдағы 
көркем  туындылар  тілінен  анық  байқалатындығы  жоғарыда  айтылды.  Әр 
суреткер-жазушы белгілі бір тарихи кезенді суреттейтін тілдік қүбылыстарды 
стильдік мақсатпен орынды, дэл қолдана білсе, эр кейіпкерін өз «дәуірінше» 
сөйлетсе,  тарихи  шығарманың  стильдік  түрғыдан  қойылатын  талапты 
жақсы өтегені, оқырманды шындыққа сендіртіп, өзіндік таным-көзқарасын 
қалыптастыра  білгендігі.  Мүндай  эдіс  шығарма  тілін  тарихи  стиль  тезіне 
түсіру деп танылады.
Тарихи мэтін тілінде өткен ғасырлардағы қазақ халқының әлеуметтік- 
саяси өмірі, сол кезендердегі тыныс-тіршілігі суреттелетіндіктен, сол дэуірге 
тэн тілдік реалийлерді(белгілерді),  ескіліктер мен байьфғы сөз орамдарын 
тауып,  соларды  көркемдік  қажетіне  жаратады.  Көркем  эдебиет  тіліндегі 
стилизация  табиғаты  автор  мен  адресат  арақатынасыныц  алуан  түрлі 
формаларда болатын байлығымен, екеуініц де түлғасы айқын, анық, бейнелі 
түрде көріне алатындығымен ерекшеленеді.
Тарихи көркем мэтінніц тілі, негізінен екі түрғыдан сипаттамалы болып 
келеді.  Онда  оқиға  желісі  жалпыға  ортақ  әдеби  тілмен  суреттеле  отырып, 
сол  дэуір  тілініц  де  сипаты  қатар  көрінеді.  Бүл  екі  тілдік  қүбылыстыц(екі 
қүрылымдық жүйеніц) көркем баяндауға ену жолдары, эдістері сан түрлі болуы 
мүмкін. Олар оқьфман санасында түгас бір дэуірді сипаттайтын суреттемелік 
қүралдар эрі тарихи көркем баяндауды қүрайтын стильдік элементтер ретінде 
көрінеді. Демек, тарихи стиль тезіне түсірудіц мэні, дәлірек айтқанда, мэтінніц 
тілдік үйымдасуындағы  екінші  қүрылымында  ғана тольщ  көрінеді.  Көркем 
мэтіндегі  нормадан  ауытқулар  белгілі  бір  стилистикалық  мүдде-эрекеттен 
туындайды  жэне  тарихи  ақпарат  жеткізушісі  болады.  Қазіргі  бірқатар 
тарихи туындылардыц тілін тарихи баяндаудыц қүрылымдьщ ерекшеліктері 
түрғысынан талдағанда, стильдік екі қүрылымныц да үлгісі бола алатынына 
тілдік  деректер  арқылы  көз  жеткіздік.  Ә.Кекілбаевтіц  «Үркер»  романында 
Әбілқайьф ханды суреттеген түстарьша назар аударалық: «Елнгінің коз алдына 
қашан  кореец де  бір  қалпында  түратын  сүп-сүр  жүзі,  түнжыр  жанары  мен 
салыцқы қабағы келді. Бүныц бэрі бүрын оған қайдағы жоқ сүмдыктарды ойлап
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2014.  №2
 
145

отыратын ішмерездік қана сиякты  көрінуші еді,  енді байқаса,  іпгіндегі қара 
қазандай бүрқ-сарқ қайнап жатқан әлем-тапырық көңілін байқатқысы келмеген 
ерекше бір үстам, сабьф екен ғой...». Белгілі бір прагматикалық мақсат көздеген 
автор бір сөз не тіркесті тірек көркемдік амал ретінде  тандап,  стильдік жүк 
арқалатады.  Демек,  сүп-сүр  сөзінің  контекстегі  қызметі,  бейнелілік сипаты 
айрықша, мүнда кейіпкердің сьфтқы кескін-келбетін, портретін суреттеуден 
гөрі Әбілқайьф ханньщ ішкі психологиялық күй-қалпын, саясаттағы пиғылын, 
күрес  амалын  ашып  көрсетуде  стильдік уәжділікпен  орынды  қолданылған. 
Сол арқылы адресат кабылдауына айрықша эсер етіп, оны ой элеміне жетелеп, 
тарихи шындыкты тереңірек тануына бағыттайды.
Тарихи  стиль  тезіне  түсірілген  шығармаларда  өткен  дәуірді,  тарихи 
ш ы нды қты   ш ынайы  суреттеуде  ерекш еленетін  тэсіл   -   лексикалы қ 
бірліктер(ескіліктер)  болатыны табиғи.  Бүл жөнінде  эр түрлі пікірлер бар. 
Соның бірі -  «Тарихи дэуірге байланысты тіл проблемасы тек лексикалық 
түрғыдан ғана емес,  синтаксистік түрғыдан да шешілуі тиіс» дейтін болса, 
екіншісі  -   шын  мэнінде  «лексикалық  сөз  топтарына  байланысты  тарихи 
романдардың негізгі тіл ерекшелігі жасалады» [2,69 б.] деунгілік. Бүл тэсілдер 
бүгінгі оқьфмандар көзқарасына, қабылдауына (адресат сипатына) лайықты 
дэуір тілін қатаң сүрыптауды,  орнымен өз мағынасында дэл жүмсай білуді 
талап етеді. Тарихи тақырыпқа қалам тартқан авторлардың қай-қайсысы да 
шығарманы тарихи стиль тезіне түсірудің тамаша үлгісін көрсеткен. Мәселен, 
М.Мағауин «Аласапыран» романында ел басқару ісіндегі әкімшілікке, шен- 
атақ дәрежесіне, қызмет бабына қарай төмендегідей лексикалық бірліктерді 
(ескіліктерді)  орынды  жүмсаған:  анда,  алаш,  аламан,  арцүц,  аталыц, 
банадүр,  бацауыл,  бауыршы,  сабадар,  дапща,  емелдес,  ертауыл,  жанасар, 
жәсір, ацтажы бояр, есік-атсы, күріген, цалга, царашыбек, цондыгер, сыпаг, 
озлан,  отаман,  тутцауыл,  даңгара,  берен,  бадана,  кіреуке,  пешіл,  пестіл, 
самопал,  петарда,  шарайна,  шыцдауыл,т.б.
Жазушы  І.Есенберлиннің  «Көшпенділер»  трилогиясында  титулдық 
мәндегі сөздер мен әскери терминологияны білдіретін ескі атаулар да стильдік 
мақсатқа сай қолданылған: агрүц,  арбаб,  аталыц,  арбакеш,  бөкеуіл,  басцац, 
бекзада,  даруга,  датца,  дәруіш,  дуанбасы,  ерат,  ертөле,  цонтайиіы, паруа, 
паспан, т.б.  Мысалы,  автор Монгол империясы орнаған кездегі әлеуметтік 
жағдайды,  сол  кезгі  тарихи  шындықты  бейнелеп  көрсетуде  басқақ  сөзін 
қажетіне  жаратып,  мағынасын  дэл  танып  жүмсай  білген  :  «Қулагу  аргын 
әйелінің  айппуанын  орындап,  царамагындагы  букіл  цара  теціз мацындазы 
елге  бас  басцац  етіп Аргын  батырды  отыргызды».  Бүдан  басқақ  сөзінің 
«монгол  хандарының  басып  алған  жерлеріндегі  халықтан  алым-салық 
жинап  түратын  уэкілі»  деген  мағынада  жүмсалғандығы  аңғарылады. 
Зерттеушілер танығандай, ол -  «алым-салық жинаушы» мәніндегі түркі сөзі, 
негізінен, моңғол тіліндегі даругачи  <)ару,:'а  титулының түркілік варианты
146
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

ретінде  жүмсалгандыгын  тарихи  деректерден  кездестіреміз.  Шыцгысхан, 
оның  үрпақтары  жонінде,  Түркістан  тарихын  суреттейтін  көптомдық 
шығармасында  белгілі  тарихшы  В.Бартольд  басцац  жөнінде  мынадай 
деректер келтіреді: «Может быть, следует транскрипцию тюркского термина 
баскак,  соответствующего монгольскому даругачи»  [3].
Басцац  сөзі  туралы  аталган  авторда  екінші  бір  деректер  келтірілген: 
«Во  всех  странах,  завоеванных  монголами,  они  мусульманские  купцы 
самые  выгодные  должности,  в  частности,  в  руках  купцов  находилось 
финансовое управление, а также должности сборщиков податей баскаков». 
В .Бартольд ецбегінде келтірілген басцац сөзініц магынасы жазушы В .Янныц 
«Шыцгысхан» романыныц қазақша басылымьшда да «алым-салыц жинаушы 
бастыц» үгымында жүмсалгандыгы нақтылана түседі.
Лексикалық  ескіліктер  қүрамында  озге  тілдік  элементтердіц  шыгарма 
тілінде кездесуі -  занды қүбылыс. Мүныц озі сол мәтіндегі суреттеліп отырган 
дэуірді,  оныц  тілдік  ерекшеліктерін  сипаттайды,  эрі  сол  дэуірдіц  тілдік 
колориті ретінде  танылады.  Жоғарыда  аталган романдар тіліндегі  ескірген 
мәндегі создердіц дені -  араб-парсы, моцгол жэне орыс создері: әкім, даруга, 
күрігел, көрехан, богдахан, ацтажы бояр, емелдес, цонтайиіы, мырза, патша, 
царевич,  вой,  воевода,  стряпчий,  окольничий,т.б.  «Аласапыран» романында 
бүкіл омірін эскери қызметте адал откерген кэрі вой Матвей Чулков туралы 
баяндалатын  мәнмәтінде  вой  созініц  қызметі  «жауынгер  эскери  адамныц» 
бейнесін шынайы суреттеуден көрінеді. Сол сияқты «ас-су, дастархан жайын 
басқаратын  адам»  магынасындагы  бацауыл  сөзініц  синонимі  ретінде  орыс 
тіліндегі стряпчий  коне  атауы осы түлгада үшырасады.  Қызметтері бірдей 
болганмен, орыс патшасы сарайьшыц ресми қызмет иесін бацауыл не бөкеуіл, 
не бауыршы деп атамай, стряпчий деп беруі тарихи шындықты дэл суреттеу 
мақсатынан туындаган стильдік амал деп түсінеміз.
Тарихи  шыгарма  авторлары  суреттеліп  отырган  дәуір  шындыгын 
адресатқа шынайы жеткізуде тарихи мәтіндерде сипаттауыш элементтердіц 
бірі -  экспрессиялық қуаты күшті бейнелі тіркестер мен байьфгы создерді, 
коркемдеуіш  амал-тэсілдердіц  тиімді  үлгілерін  де  оқьфман  қабылдауына 
лайық  үсынады.  Мәселен,  М.Магауин  «Аласапыран»  романында  коне 
қүбылыстарды,  әсіресе  қару-жарақ атауларын тарихи ақпаратты жеткізуде 
гана емес, коркем бейне тудьфуда, мэтінге поэтикалық сипат беруде тиімді 
пайдаланады.  Автор  мен  адресат  арақатынасы,  түлгасы  бейнелі  тілдік 
бірліктердіц  (метафора.тецеу,  эпитететтіц)  қатысуымен айқындала түскен: 
«хан билігінен ар билігі зор; хатъщ цүты -  царашаның күші;  цандауырдыц 
жүзіндей  цайцы  кірпіктері;  Хал-ага  -ж ац  бол8анда,,сүлтан-іні  -   жебе; 
Аргы  атаца  орлыцты  орда  болган,  бергі  атаца  цайраусыз  цара  цанжар, 
берік  түйінді  берен  сауыт  болган  мы ла  біз  едік;  тірі  жүрген  күннің 
бәрі  тірлік  пе,  бірге  жүрген  күннің  бәрі  бірлік  пе...»  тэрізді  экспрессивті
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2014.  №2
 
147

э п итст. мета (| )о ра ла р мен образды теңеулерде философиялық терең мағыналы 
ақыл-өсиет өрнектелген. Мүндай бейнелі оралымдардың стильдік бедерге ие 
болуы тілдік таңбаның эр қилы прагматикалық сипатын таныта алады. Бүл -  
автордың тілдік түлгасын айкындаудың мәнмәтіндегі по этика льщ элементтері 
эрі тарихи баяндаудың. мэтін түзудің элементтері. Автор эрбір кейіпкерін өз 
атақ-дәрежесіне қарай сөйлетуде де, оның іс-әрекетіне баға беруде де, тіпті 
оның  кескін-келбетін,  ниет-пиғылын(интенциясын)  оқьфманға(адресатқа) 
сенімді  түрде  де  жеткізуде  де  осындай  шүрайлы  сөздердің  керектігін 
жақсы түсінген.  Жазушының дүниетанымы мен  өзіндік козқарасынан,  сөз 
саптаудағы шеберлігінен кейіпкерлерінің де мәдени-танымдық деңгейі оның 
диалог пен монологтерінен анық аңғарылады. Мысалы, мына бір жолдарға 
назар  аударалық:  «Әркім  өз  үйінің  төбесіндегі  тудыц  түгырлы  болганын 
цалайды...ажал  жетсе  цабіріміз  цатар  болады;  иір  мүйізді  арцардыц 
топатай цүлжасът күлге лацтырып,  цолайъта ж ащан цой асыгътыц өзін 
саца сайлаган салуалы кауым» деген жолдардан оқьфман (адресат) сезіміне 
эсер етіп, реакциясын тудырып, нені түспалдап түрганын, астарлы мэнін тез 
қабылдау арқылы стилистикалық эсер қалыптастьфады эрі ойдың ақпараттық 
мазмүнынжеткізеді немесе «...үсақтан үтпа, үзагът күт. Х алы ц- бала, өзін 
кім жацсы көрсе, цүлап түседі. Қарашы бегіц - цырап цүс, жем үиіін үшады, 
цызылдан цацпасаң цызыл іиолацтың өзін алып береді;  Өкпе арты өштікке 
үласатът кез бар,  наз арты түңіліске үласатът кез бар» -  дейді Әз-ханым 
әже.  Бүл -  сол заманның ой ағымы,  философиясы.  Жэне ол философия ел 
анасы  әженің  танымымен  беріліп  отьф.  Автордың  прагматикалық  мақсат 
көздей  отьфып,  мүндай  тілдік  таңбаларды  қолдануы  арқылы  аталған 
туындының ақпараттық эрі эстетикалық-көркемдік мазмүны ашыла түседі.
Жинақтай келгенде, көркем мәтіндегі «тарихи стилизация» қүбылысының 
қазақ тілінің қүрылымдық жүйесін, оның белгілі бір кезендегі тарихи дамуын, 
прагматикалық сипаты мен танымдық жағын анықтауда орны ерекше. Демек, 
көркем  мэтінді  стилистикалық  түрғыдан  талдаудың  жаңаша  бағытының 
бір  көрінісі  -   шығарманы  тарихи  стиль  тезіне  түсірудің  функционалдық, 
прагматикалық сипатын ашып  корсету  қажеттігі туындайды.  Стиль тезіне 
түсірудің амал-тәсілдері, авторлық баяндаудың қүрылымдық-стилистикалық 
ерекшеліктері, тарихи ақпарат жеткізудегі тілдік бірліктердің қызметі көркем 
мэтін жүйесінде айқындалады.
ӘДЕБИЕТТЕР  ТІЗІМІ
1  Әзімжанова, Г. Көркем проза прагматикасы.  А., 2005.
2 Донец, JI. С. Особенности языка произведений исторического жанра 
/на материале романов JI.Югова,  С.Скляренко/. Л.,1976.
3  Бартольд, В. В.  Сочинения /в 9-ти томах/. М., 1963.
148
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

Қазақ мемлекеттік қыздар 
педагогикалық университет! Алматы қ.
Материал  11.04.14 редакцияға түсті.
М.  Канабекова
Стилистически-прагматическое  значение  авторского  понимания 
художественного текста
Казахский государственный 
женский педагогический университет г.  Алматы.
Материал поступил в редакцию  11.04.14.
М.  Kanabekova
Stylistic-pragmatic meaning of author’s understanding of liferary text
Kazakh State Women’s Teacher Training University, Almaty.
Material received on 11.04.14.
В данной статье рассматриваются стилистико-прагматические 
аспекты  исторической  стилизации  в художественных  текстах.  А 
также рассмотрены  новые  направления  стилистического разбора 
художественного  текста,  как  одно  из явлений  нау-той  парадигмы 
в  казахской  лингвистике.  Раскрыта  значимость  исторической 
ст илизации  худож ест венного  т екст а,  его  прагм ат ическая 
характеристика  и  когнитивный  аспект  в развитии  определенного 
периода  ст рукт урной  сист емы   казахского  язы ка.  П рирода 
ист орической  ст илизации  от личает ся  с  разны м и  ф ормами 
повествования в соотношении между автором и адресатом.
This article deals with  the functional and pragmatic aspects o f  his­
torical stylization  in  literary texts.  We have also studied the new artistic 
direction o f  stylistic analysis oftext as one o f  the phenomena ofthe scientific 
paradigm  in Kazakh  linguistics.  There  is revealed the  importance o f  the 
historical stylization  o f  a  literary text,  its pragmatic characteristics and 
cognitive aspects in the development o f a certain period o f the structural 
system o f the Kazakh language.  The nature o f historical stylization differs 
by different form  ofstorytelling in the relationship between the author and 
the addressee.
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2014.  №2
 
149

150
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
ӘОЖ 854.  342 
Ж. Б. Нурмаханова
ШЫҒЫС МАҚАЛ-МӘ ТЕЛДЕРІҚОЛДАНЫСЫНДАҒЫ 
БАҒА БЕРУ КАТЕГОРИЗАЦИЯСЫ
Мсщалада  шыеыс маңал-мәтелдері  крлданысындагы  бага  беру 
категоризациясы мәселелгрі қарастырылады. Мысалдар келтіріледі.
Адами  қүндылықтарды  этнос,  этноним  бойындағы  өзіне  тэн  үлттық 
менталитетін,  мінез-қүлқы мен психологиялық ерекшеліктерін белгілі бір 
тілдердің іргелі үгым-түсінік аясында танымдық әрекет арқылы анықтауға 
болады.  Ғалымдардың  айтқандарына  қарағанда,  танымдық  (когнитивтік) 
тіл білімі -  тілдік ақпараттарды жию, меңгеру жэне пайдалану процестерін 
зерттейтін  ғылым.  Қазіргі  кезде  «тіл  когнитивтік  қүрылымныц  бейнесі» 
«когнитивтік қүрылым  мен  тілдік  қүрылымныц  арасында  байланыс  бар» 
деген  козқарастар  қалыптасты.  Адамның  ойлау  мен  тілдік  әрекетінің 
арасында  байланыс  болады  деп  түйіндеуге  болады.  Кейбір  ғалымдар 
когнитивтік  тіл  білімі  тілдік  дүниетанымдық  әрекет  деп  қарастырады. 
Д үниетаны мды қ  әрекет  адамны ң  қабы лдау  жэне  категоризациялау 
қабілеттеріне негізделген  [1,  3].
К а т е г о р и з а ц и я   ү ғы м ы н   к о г н и т и в т і  л и н г в и с т и к а   ғы л ы м ы  
қарастыратындығын  байқаймыз.  Аристотельден  басталған  философтар 
функциялар  мен  категориялардың  қүрылымын,  философияның  негізін 
қүрайты н   барлы қ  бағы тты ,  ө зін д ік   логи к о -гн о сео л о ги ял ы қ  ж эне 
онтологиялық концептілерді категоризация үгымы танытатындыгын айтқан 
[2,  256].  Дж.  Брунер категоризация үгымын (грек тілінен 
Kategoria 
- айтып 
салу,  куэлік,  белгі)  кейбір  таптагы  танымдық  объектіге  материалдық 
заттардыц  атауы  ретінде  гана  емес,  сенсорлық,  перцептивтік  үлгілер, 
элеуметтік стереотиптер, адамньщ мінез-қүлқы, жүріс-түрысыньщ -  барлыгы 
жинақталган қогамдық тэжірибелік процесс деп қарастырган. Б.А. Душков, 
А.В.  Королев, Б.А.Смирновтыц ойынша, категоризация бірнеше белгілерді 
жеке  категорияларга  немесе  таптарга  боліп,  ақпараттарды  қайта  қарауга 
арналган психологиялық операция  [3, 47].
Е.Е.Смит, Д. Л.Медин ецбектерінде категоризация объектіде, оқигаларда 
т.б. қамтамасыз етілетін танымдық жэне анықтауыпггық когнитивтік процесс, 
«прототиптік»  мысалдар  үгымы  деп  қарастырылган  [4,198].  Адамныц 
жагымды  немесе  жагымсыз  мінез-қүлқына,  іс-әрекетіне,  жүріс-түрысына, 
адамдар  арасындагы  қарым-қатынасқа,  дүниетанымдық  козқарасына 
бага  беру  арқылы  категорияга  белуге  болады.  Бага  беру  категоризациясы

мақал-мәтелдердің,  фразеологизмдердің,  қоғамдық-элеуметтік  сипаттағы 
мәтіндердің  мағыналық  астарында,  мазмүндық  ішкі  қүрылымында  бекіп, 
сақталып  отырады.  Мақал-мэтелдер  -   халықтың  өмірлік  іс-тәжірибесі, 
күнделікті  тірлік-тіршілігі  барысында  байқағандары  мен  барлағандарын 
жасаған пайымдары мен түйген ойларын өткір де ықшам, үтқыр да көркем 
түрпатта бейнелейтін тілдік моделдер.
Кез  келген  жағдайда  адамды  сипаттағанда,  іс-әрекетіне  баға  беруде 
алдымен мінезін ескереді.  Психологиялық  эдебиетте  мінезді  характер деп 
атайды;  гректің сөзі:  баспаға басу,  суреттеу,  мэнерлеу.  Тілдік қауымдастық 
мүшелерінің  элеуметтік  психологиясы,  жеке  адам  мен  үжым  арасындағы 
қатынастар,  халықтың  мінез-қүлқы,  ділі,  рухани  мәдениеттің  үлттық 
ныш андары  м ақал-м әтелдердің  мазмүндық  қүры лымындағы   негізгі 
компонент болады.
М а қ а л -м ә т е л д е р   қ а з ір г і  зам ан   л и н г в и с т и к а с ы н д а ғ ы   ө зек т і 
проблемалардың бірі -  «тілдегі адам факторы» мәселесін зерттеуде маңызды 
тілдік  дереккөз  қызметін  атқарады  [5,  4].  Адамның  іс-әрекетіне,  мінез- 
қүлқына  баға  беруде,  оны  категорияға  бөлуде  де  ең  басты  тілдік  модель 
болып табылады.
Әр үлттың өзіндік ойлау жүйесі, дүниені бейнелеу тәсілі бар. Мэселен, 
Батыс менталитетінде дүниені білім принципі негізінде өзгерту басым болса, 
Шығыста керісінше, дүниеге бейімделу, түсіну басым. Ал қазақ менталитеті 
осы екі қарама-қарсылықтағы қүндылықтардың арасын алшақтатуға емес, 
керісінше олардың бірегейлігін қамтамасыз етуден туындаған  [6,75].
Категоризация негізінен екі түрге бөлінеді:  бинарлық (екі тапқа бөлу) 
жэне көпальтернативті  [3, 47]. Біз сараптау нәтижесінде жэне жағдаяттарға 
байланысты  мінез-қүлықты,  іс-әрекетті  білдіретін  мақал-мәтелдерді 
төмендегідей категорияға бөлеміз:  1) адамгершілік, қадір-қасиет: ақылдылық, 
жуастық, білімділік, саналылық, адалдық, естілік, жомарттық, кеңпейілділік, 
табандылық,  тектілік т.б.;  2) жағымсыз мінез-қүлық:  ақымақтық,  өткірлік, 
білімсіздік, санасыздық, аярлық, есерлік, қараульщ, іштарлық, табансыздық, 
жетесіздік т.б.;  3) бинарлық жүптараралық қарым-қатынастар:  ақылдылық 
пен ақымақтық, жуастық пен өткірлік, білімділік пен білімсіздік, саналылық 
пен санасыздық,  адалдық  пен аярлық,  естілік пен есерлік,  жомарттық пен 
қараулық, кеңпейілділік пен інггарлық, табандылық пен табансыздық, тектілік 
пен жетесіздік т.б.
«Адам» компонентті мақал-мәтелдердің ішкі қүрылымы «адамгершілік
-   адами  қадір-қасиет»  категориясымен  сабақтасып  жатады  да,  адамның 
сыртқы жэне ішкі әлемін, яғни мінез-қүлық, жақсылы-жаманды қасиеттерін, 
ақыл-ой өресін, білім-біліктілігін түгастай қамтуға, баға беруге бағытталады. 
Мақал-мәтелдердегі «адамгершілік -  адами қадір-қасиет» категориясының 
семантикалық арқауын ақылдылық пен ақымақтық,  жуастық пен  өткірлік.
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2014.  №2
 
151

білімділік пен білімсіздік, саналылық пен санасыздық, адалдық пен аярлық, 
естілік пен есерлік, жомартгық пен қараулық, кеңпейілділік пен іштарлық, 
табандылық  пен  табансыздық,  тектілік  пен  жетесіздік  сияқты  бинарлық 
жүптараралық  қарым-қатынастар  аралығы  түзеді.  Мысалы:  қазақ  тілінде: 
Саналы  адам  сағыңды  сындырмас,  санасыз  адам  жағыңды  тындырмас; 
Қарау  адам  күншіл,  мекер  адам  -   міншіл;  Білген  адам  тауып  айтады, 
білмеген  адам  қауып  айтады;  Ақылды  үйренуге  қүмар,  ақымақ  үйретуге 
қүмар; түрік тілінде: Akilh diisman akilsiz docttan һауігІиІіг(Акьищы дүшпан 
ақылсыз достан қайырымдырақ); Akillisozunu akilsiza 5оу/ейг(Ақылды адам 
айтарын  ақылсызға  айқызар);  моңғол  тілінде:  Эегүй  хүн  яг,  эрдэмгүй  хүн 
таг (Ебедейсіз адам тарс-түрс,  білімсіз адам жым-жылас);  Ухаангүй  поепо 
урагшгүй албат  (Ақылсыз төреге алға баспас бодан)  [7,  304].
Қазақ  мақал-мәтелдерінде  айналасындағы  адамдардың  көңіл-күйін 
барлап  барып,  жэйменен  сөз  бастап,  келген  мақсатын  сабьфмен  жеткізу 
ақылдылықты танытатыны,  ал байбаламдап келіп,  айқаймен іс тындьфмақ 
болу  ақылсыздықтың  белгісі  екені  «Ақылсыз  адам  айқайлай  келеді,  жан- 
жағын  жайпай  келеді,  Ақылды  адам  жәй-жәй  келеді,  жан-жағын  байқай 
келеді»  деп  түйіндесе,  ал  түріктер:  A kilhsoylem ezden  dii§iiniir,  akilsiz 
diisunmezden soyler («Ақылды сөйлемей түрып ойлар, Ақылсыз ойланбастан 
сөйлер»)  деп  үрпақ  тәрбиесіне  қажет  нақты  жағдаяттың  көрнекі,  суретті 
сипаттамасы түрінде бекіп, екіжақты баға береді.
Моңғол  мақал-мэтелдерінде  үрпағына  адамның  атақ-даңқын  оның 
түқым-жүрағат, үрім-бүтағы емес, ақылы ғана шығара алатынын «ақылды- 
ақымақ,  ақылды-ашушаң»  бинарлық  жүптараралық  категорияға  бөлу 
арқылы  «Удмаараа  алдаршдаггүй,  ухаанаараа  алдаршдаг»  (Түқым  даңқа 
бөлемейді,  ақыл даңққа бөлейді) деп,  ал ынтымақ-бірлікте өмір кешу үшін 
ақылды адамға бірауыз сөз жететін болса, ашушаң, ақымақ адамды алдауға, 
айламен амалдауға тура келетінін  « Ухааитай х\иіійг үгээр, ууртай х\иіійг 
эвээр (Ақылды адамды сөзбен, ашушаң адамды амалмен) деп үлағат етеді.
Адамның  өз  еркінен  тыс  жиі  қайталайтын  ерсі  қылығын  образға  алу 
арқылы адам мінезіне қатысты әлсіздік, кербездік, өзіне сенбеушілік сияқты 
дерексіз  үғымдарға  қазақы дүниенің  паремиологиялық  бейнесінде  «Әлсіз 
кісі  жағымпаз,  кербез  кісі  қьфымпаз»  деп түйіндесе,  ал түріктерде  («Жол 
білген  керуенге  жалтақтамас»)  деген  логикалық-пайымдық  деңгейдегі 
анықтамалар  беріледі.  Ол  анықтамалар  «қайта-қайта  қырынып,  сақал- 
мүртымен алысқан орынсыз кербездік сол адамның өзіне деген іппсі сенімінің 
аздығын  байқататындығын,  ал  өзіне-өзі  сенбеу,  жан-жағына  жалтақтау 
түптеп келгенде жағымпаздыққа экеліп соғатыньш, ал жағымпаздық рухтың 
әлсіздігінің  белгісі»  екенін  ескерткен  тіл  иесінің  адамдар  арасындағы 
қарым-қатынасқа  байланысты  жинақтаған  тәжірибесінің  нәтижесі  екені 
сөзсіз. Адамның өз еркінен тыс жиі қайталайтын ерсі қылығын паремияның

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: