ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

қоғамдық мэні бар жайлар ақындар назарынан әсте  шыққан емес”[4;51], -  
дейді. Б. Әлімжановтың кез-келген айтысында өмір шындығы тартыс аркауы 
болып отырады. Бетпе-бет келіп сөз бәсекесіне түскен екі ақынның өмірлік 
шындықты  өз пайдасына жаратып айта  білуі де  эр  қилы.  Осы жэйт айтыс 
ақынының эу бастан үстанған бет-бағдарына байланысты.  Айтыста мақтау 
мен  даттау  үнемі  астасып,  алмасып  отыратын  болғандықтан,  бүл  оның 
сыншылдық сипатын әркез үштап,  шындап келген сияқты.  Қарсылас ақын 
ең  алдымен  өз  елінің  мақтан түтар  жақсы-жайсандары мен  мен  салтанат- 
байлығын бетке үстайды,  соны сөзіне тірек-бел түтады.  Әріптесі мақтаған 
адамдардың мін-кемшіліктерін эдейі бадырайта, зорайта сөйлейді. Осындай 
тэсіл екінші ақынға да тэн. Сөйтіп, бір ақын аспанға көтере дэріптеген жэйтті 
екінші ақын жоққа шығарып, жермен жексен етеді, енді бір сәт бірінші ақын 
сынаған  істі  екінші  ақын  шаң  жуытпай  аршып  ашып  мадақтай  жөнеледі. 
Сонда екі жақтың сарабына түскен іс  пен эр алуан адамдар өзінің өмірдегі 
шындыққа жуық эділ бағасын алатын тэрізді.
Айтыс  -   үлкен  өнер,  халы қты ң  рухани  азығы,  соны м ен  бірге 
идеологиялық тәрбиенің өткір қүралы. Әдетте шындық айтыста туады дейміз, 
жетістігіміз қандай, кем-кетігіміз не, солардьщ бэрі айтыс өнерінің назарьшан 
тыс  қалмайды.  Алқа  топта  ақын  аузымен  айтылған  ащы  шындықтардың 
салмағы  да  оңай  болмаса  керек” [4,54],  -   дейді  ғалым  М.  Дүйсенов. 
Б. Әлімжанов айтыстарында ел-жүрт, ағайын-туған, жекжат-жұрағат амандығы, 
ағайын арасының татулығы, ел-жер шоқтығы сыналай сөз болып жатса, енді 
бірде өмір, түрмыс, тәлім-тәрбие, адамгершілік, мораль мәселелері қоса-қабат 
эңгіме аясына айналды. Осыдан келіп ақын айтыстарының да әлеуметтік мэні 
маңызды  көрініс  табады.  Себебі  бүл  Б.  Әлімжановтың  ақындық,  суырып 
салушылық  дарынына,  өнерпаздығына,  өнертанымына,  ішкі  рухани  қуат- 
күпгіне, аңғарымпаздығына, байқағынггығына тікелей байланысты.
Айтыс  ақыны  Б.Әлімжановтың  шығармашылығы  да  үлт  тарихының 
бір  белесі.  Оған  бүгінгі республика жүртшылығынын үлкен  ілтипаты мен 
өнер адамдарының, әдебиетші қауімнің зор қошеметі куэ. Ақсақал ақынның 
ізбасарлары, шәкірттері айтыс тізгінін қолына алып, Көкшетаудың намысын 
жоғары  үстап,  Көкшенің  айтыскерлік  дәстүрін  одан  эрі  жалғастыруда. 
Осы  орайда  талай  алға  шығып,  нағыз  шын  импровизаторлық  дарынын 
көрсетіп  жүрген  Б.  Әлімжанов,  Қ.  Мырзабеков  сынды  айтыскер  ақындар. 
Б. Әлімжановтың қабілеттері мен қасиеттерін одан эрі дамытып, жетілдіріп 
жүрген  республикадағы  айтыскерлердің  арасында  ерекше  дарын  иесі 
манасшы  ретінде  өнерге  жаңашылдық  экелген  Б.  Әлімжановтың  айтыс 
дәстүріне манасшылық мақамды енгізуі соны жаңалық екені даусыз  [5;9].
Жалпы соңғы кездегі айтыстың күрт дамып, күрделенуі айтыс сахнасына 
көктемнің  қызғалдақтай  көрінген  жас  өркеннің,  дарынды  буынның  мол 
шоғьфының шығуына байланысты.
серия  Ф И ЛО ЛО ГИ ЧЕСКА Я .  2014.  № 2 
29

Ән-жьфы дарыған  Көкшстаудың  қүнарлы топьфағында туып,  өзінің 
жүрек  жарды  өлең-жырларымен  өнер  бэйтерегі  болып  биік  мәуелеп, 
іні-қүрбылас  шэкірттерімен  тамьфын  тереңге  бойлатқан  ақын  К.Шәкеев 
халқымыздың айтыскер ақындықгың үлы көпгін Баянғали, Күдайберлі. Арман 
сынды  бүгінгі  шьфқау  биікке  көтерілген  жырдың  жүйрік  қүлагерлеріне 
тапсьфды. Жьфдың көшін үзбей, арқьфаған ақсудай ағынды, арынды күйінде 
аманат етті.
Айтысқа екінің бірі жүрегі даулап түсе  қоймаған.  Тек өзінің ақындық 
мүмкіндігіне сенгендер ғана болмаса. Айтыс қазақтың қанына сіңіп, өміріне 
айналып  кеткен  қасиетті  де  киелі  өнер.  Осы  өнердің  табиғаты  жайында 
көптеген ғалымдар, эдебиет зерттеунгілері түрлі түйіндеулер жасап, түщымды 
түжьфымдар  қалыптастьфғаны анық.  Әсіресе,  М.  Әуезов  пікірі  айтыстың 
табиғатын дэл танытатындай “Өнер жарысы, сөз барымтасы” [ 1; 114], -  деуі, 
айтыстың шығармашылық шеберлік сайысы,  өлең бэсекесі екенін қапысыз 
үғындьфады
Ү зақ  ж ы лдар  бойы ,  ә с ір е с е   кеңес  зам ан ы н д а  ө зін ің   таб и ғи  
зандылықтарынан әбден айрылып, біраз бәсең тартьш, көмескілене бастаған 
айтыс тәуелсіздік алған уақыттан бері жаңғьфып, жандана бастады.  Киелі 
айтыс халқымен қайта қауышты.
Осы өнердің қарыштап дамып, қайта түлеуіне ақындық мүмкіндігімен 
зор  үлес  қосқандардың  бірі  -   Баянғали  Әлімжанов.  Сонау  сексенінші 
жылдардың  орта  түсында  өнер  бәсекесіне  бел  шешіп  кіріскен  Баянғали 
Ә лімж анов  содан  бері  қы ры қтан  астам   ақынмен  сөз  қағыстырған. 
Қ. Әбілев, А. Әлтаев, Ә. Беркенова, Ш. Айдаров, Ә. Қалыбекова, А. Бүлғақов, 
Ә.  Манапов,  Е.  Асқаров,  С.  Қүсанбаев,  А.  Кәкенов,  О.  Досбосынов  т.б. 
айты сты ң  ақтангерлерімен  айты стары   Баянғалидің  шығармашылық 
шабытының, суьфыпсалмалық қабілет-қарымының куэгеріндей.
Айтысты  қалайда  қарсыластарды  жеңу,  халыққа  көріну  деп  түсінген 
жоқпын. Халқымыздың асыл өнері өлмесе екен, үрпақтан-үрпаққа жалғасса, 
тілімізді, ділімізді, үлттық қалпымызды сақтап қала алсақ екен деп қиналған 
кез болды.
Айтыс,  жьф,  терме  үлттығымызды  сақтаудың  бірден-бір  жолы  еді. 
Сондай сәтте халқымыздың үлттық өнерді қорғауға, сақтауға араласқаныма 
өзімді бақытты санаймын.  Сонда бір айтқаны бар.
Менімен айтысып, нағыз ақын 
Жүлде алсын деп келгенмін,
Тоған болған ойларды бүздырғалы келгенмін,
Суып қалған қандарды қыздырғалы келгенмін,
Кеудемдегі жалын сөнбесін деп келгенмін,
Қазағымның айтысы өлмесін деп келгенмін
Әлі де осы ой, осы мақсатпен қызмет етіп жатырмын  [6; 11].
30
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

1991  жылы Қанжығалы Бөгенбай батырдың 300 жылдығына арналған 
республикалық  айтыстағы Торғайдың тарлан ақыны Қонысбай Әбіловпен 
айтысы Баянғалидың айтыстары ішінде ең бір көркемі десек болар. Алдымен 
сөз алған Қонысбай ойын былайша былай сабақтайды.
Қонысбай:
Шабыттанып мүндайда түлеймін ғой,
Жьф дегенде ерекше гүлдеймін ғой,
Дэл бүгінгі айтысқа атқа мініп,
Табысты қайтуынды тілеймін ғой.
Жылы қабақ ашқызып райынды .
Домбырамның қүлағын бүрайынды,
Талай -  талай өзіңе мақтау айттым,
Кіргізерсің сен дағы шьфайымды [6;50].
Қарсылас ақыны Қонысбайдың уэжіне Баянғали ақын да қарап қалсын 
ба, реті келгенде өз ойын түшымды етіп жеткізуге тырысады.
Баянғали:
Отьф ғой Қоныс еркін келемін деп,
Менде отьфмын қүрметтесе көнемін деп,
Ықылас білдіреді Қоныс маған.
Ақбозды өз қолынан беремін деп.
Жыным бар топ алдында қозатүғын.
Жүйріктің бірісің сен озатүғын.
Ақбозды өз қолыңмен берем десең,
Қонысбай не бар енді, созатүғын [6;50].
Ақын бүл түста, кэнігі ақындарша ойын кесек тастайды. Қарсыласынан 
ақындық мүмкіндігі кем түспесін байқаған ақын еркін көсілді.  Ал егер бас 
жүлдені берем десең, онда сөзбүйдаға салып қайтеміз дегені де Баянғалидьщ 
өнер талабына сай үтымды шьщқан. Қонысбай да оңай шағылар жаңғак емес. 
Талай топта ысылған ақын. Ол да жеңісті қолдан бере салған жоқ. Сол себепті, 
Қонысбай ақын Баянғалиға қақпан қүрып, тығырыққа тіреуді жөн көреді.
Қонысбай:
Риза болып қалсыншы өздеріңе,
Халық берер бағаны сөздеріңе,
Әкенің тағын тартып алар үлдай,
Қан толып кетіпті ғой көздеріңе.
Өнермен ел алдында айқастадың,
Сөзіме мағыналы ой тастадың,
Қүрдас еді кктсрмслсп отырғандай,
Бэйгеңді бер дегенің қай сасқаның  [6;52].
Бүл  жьф  жолдарында  Қонысбай  қарсыласы  Баянғалидың  намысына 
тие сөйлеп, көпшіліктің алдында мүдіртіп алғысы келетінін де жасырмайды.
серия  Ф И ЛО ЛО ГИ ЧЕСКА Я .  2014.  № 2
 
31

Баянғали да жөн-жосықгы білетін ақын. Дегбірі қашып, саспайды. Өзін әркез 
еркін үстайды.  Қонысбайдың эр сөзіне үтымды жауап қайьфады.
Баянғали:
Бүл жерде керегі не дау.  егестің,
Байқаймын сен Қонысбай бала емессің,
Қан толып мен көзіме шығатындай,
Сен маған сьфттан келген жау емессің.
Несіне саған сонша өңештейін,
Беу қүрдас, мен сенімен егеспеймін,
Ақбозы Бөгенбайдың Абашыңа,
Беретін меншік малың емес деймін.
Сондықтан эрбір сөзді саралайық,
Демеймін басқа жанды жаралайық,
Жиылған алты алаштың бар баласын,
Несіне біз екеуміз алалайық,
Бэйге үшін беу Қонысбай, осы тойдан,
Көрместей бет жьфтысып тарамайық [6;53].
Баянғали ақын бүл арада аталы сөз айтады.  Сабьфға шақырып, тоқтам 
сөзін айтады. Өнер бәсекесі, өлең тартысы шынайы, адал жарыста анықталса, 
әрине, эбден дүрыс болтан болар еді. Әрине, өнер жолы әрқашан ауьф болтан. 
“Өнерліге өріс кең” дегенді айтқанда өзге емес, біздің қазақ таланың тозып, 
талабың таусылып жатса, өз обальщ өзіңе. Туа бітті табиғи талантың ешқашан 
да тосьфқап, тосылмайды.
Е л д ігім ізд ің ,  ер л ігім ізд ің ,  ки елі  қ а си еттер ім ізд ің   ж ы рш ы сы , 
табиғатымыздьщ дара туған жарық жүлдызы, сэулетті, бейнетті күндеріміздің 
шынайы шежіресіші,  көсем сөздің көкжалы,  ін мен сөздің еркесі,  теңіздей 
буырқанған  бал-көмей  сал-серілер,  әнші-ақындар,  ақпа-төкпе  жьфаулар 
ғой.  Біржан сал туған топырақтан қанат қаққан,  Ақан сері,  Үкілі Ыбьфай, 
Балуан  Шолақ  сынды  дүлдүлдердің  өнерпаздық  өнегесін  өрге  өрлеткен, 
өркендеткен Баянғали элемі өзгеше кесек бітімді кемел сүлу, әсем эрі-қьфы 
бірдей бірегей түлға.
Баянғали  қазіргі  айтыс  өнерінің  арыстары  мен  жауына  арыстанша 
атылған даңқты батырларының, жьфшы-жьфаулары мен ақындарының өмір 
тарихы мен  өнернамасына арналған айтыстарға  қатысып келеді.  Көптеген 
айтыстарға қатысып, өзінің ақындық абырой-беделіне кір келтірмей келеді. 
Біз жерді қалай ғана сатпақшымыз,
Ел үшін төккен ерлер қанын жүтқан  [6;59], -  
деген үзіндіде азаматтық позициясы анық сезіледі.
Эр  айтыс  сайын  шынығып,  ширай  түскен  Баянғали  қашанда  өзін 
өзгелерден  кем  санамайды.  Еркін үстап,  көсіле  сөйлеп,  шешіле  толғайды. 
Сөзден  үтылмасын  білген  ақын  ғана  асқақ  сөйлейді.  Қазақ  айтысының
32
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

дамуына үлес қосқан Баянғалидың шығармашылық әлеуеті шьшында керемет 
еді.  Қазіргі  айтыстың жас  перісі  аталған  Айбек Қалиевпен  айтысында  ел, 
жер мәселесін көтере сөйлейтін. Ел мен жер тағдыры егіз үғым. Ел мен жер 
қашанда бірлікте жьфланған. Бірін бірінен бөліп карауға болмайды.  Мүны 
түсінген Баянғали айтыстары осы төніректе.
Қорыта келе айтарымыз Баянғали Әлімжанов айтыстары өзінің табиғи 
қалпымен,  болмыс  -  бітімімен  ғасырлар  бойы  халқымызбен  бірге  жасап 
келген дәстүрлі  өміршең  өмірдің  заңды жалғасы  болып  табылады.  Әрине 
қоғам  қүбылыстарына  замана  алмасуларына  орай айтыстың түр,  мазмүны 
жағынан  елеулі  өзгерістерге  үшырағаны  анық.  Алайда  өзінің  қоғамдық 
әлеуметтік сипатынан идеялық-эстетикалық мэнінен мүлдем қол үзген жоқ. 
Айтыс  элі  күнге  халыққа  шығармашылық  қызмет  атқарып,  оның  рухани 
талап-тілектеріне толығымен жауап беріп келеді.  Осы қасиеттер айтыстың 
өміршең, өз қүнын жоймас мэңгі жасайтын өнер екенін дэлелдеп қана қоймай 
оның болашаққа халқымызбен бірге жасап, оған мэңгі қызмет ете беретініне 
ешкім күмэн келтірмейді.
ӘДЕБИЕТТЕР  ТІЗІМІ
1  Қабдолов, 3.  Сөз өнері. -  Алматы :  Санат, 2002. -  351  б.
2 Әуезов, М. Әдебиет тарихы. -Алматы :  Ана тілі,  1991. -  240 б.
3  ІУІүкапон, 
С. 
Айтыстар туралы // Қазақ халық эдебиеті. Көп томдық. 
Айтыс. -  Алматы :  Жазушы,1988.  1т. -  288 б.
4 Жармүхамсдои, М. Айтыс. -  Алматы : Білім,1990. -51  б.
5  Д үйсенов,  М .,  С ейдеханов,  М .,  Н егим ов,  С.  Халық  ақындары 
творчествосының көркемдік сипаты. -  Алматы  : Ғылым,1982. -192 б.
6 Әлімжанов, Б. Алаш пен Манас. -  Новосибирск :  2004. -398 б.
Ш. Ш.  Уәлиханов атындағы 
Көкшетау мемлекеттік университеті, Көкшетау қ.
Материал 23.05.14 редакцияға түсті.
Н.  Г. Алиева
Находчивость ак ы н а Б аян гали  А лимжанова в айты сах
Кокшетауский государственный университет 
имени Ш.  Уалиханова, г.  Кокшетау.
Материал поступил в редакцию 23.05.14.
N.  G. Апіе\>а
Resourcefulness of Bayangali Alimzhanov in aytys
серия  Ф И ЛО ЛО ГИ ЧЕСКА Я .  2014.  № 2
 
33

Sh. Ualikhanov Kokshetau State University, Kokshetau.
Material received on 23.05.14.
В  статье рассматривается  творческое  и  духовное  наследие 
известного  народного  акына  Б.  Алимжанова.  Особое  внимание 
уделяет  на  поэтическою  силу  и  своеобразною манеру в  творчестве 
акына.
Creative and unwordly heritage ofthe famous fo lk akyn B. Alimshanov 
is observed. Special attention is paid to the poetic power and original style 
in the akyn’s work.
ӘОЖ 801.81
М. I. Эбдуов,  С. А.  Сабитова 
ЭПОС ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
Қазаң  фольклорының  ең  бай  улгілгрінің  бірі — діни  дастандар. 
Еліміз  Тәлелсіздік  алган  соң  осы  багыттагы  шыгармаларды  жан- 
жақты оқыту және терең меңгеруге мүмкіншілік туды сондъщтан 
да  кейінгі жиырма жылдың  іиіінде осы  зерттеу төңірегінде жаңа 
гылыми  пікірлер  ңалыптасты.  Осыдан  кейін  діни  дастандарды 
жеке  оцыту талап  етілді.  Бүл маңалада  қазақ  фолъкпорында  діни 
дастандардың  әдебиеттегі  орынымен  зерттелуіне  байланысты 
бірқатар мәселглері ңарастырылады.
Ақындық өнердің тарихына назар аударсак айрықша аңғарылатын бір 
ерекшелік  -   суырыпсалмалық  дәстүр.  Нақтырақ  айтқанда  көне  дәуірден 
бастап  XIX  ғасырдың  соңына  дейінгі  туындылардың  дені  осы  дәстүрдің 
негізінде шығарылған. Сондай мүралардың бір парасын халық ақындарының 
шығармалары  құрайды.  Оларға  тэн  ортақ  сипаттардың  бірі  үндес,  үқсас 
өлең  жолдарының  көпшілік  түстарда  қолданыла  беруі.  Мәселен,  халық 
ақындарында (Шөже, Шашубайда, Қақпанда):
Ошақтың үш бұгына бермеген соң,
Жел сөздік кетеді, желден алған,
-   деген  жолдардың  кездесетіндігін  атап  айтуға  болады.  Осы  жерде  сүрақ 
туындайды.  Неге  ошақтың  төртеу  немесе  бесеу  емес  үш  түғыры  болған? 
Үй ішіне жылулық тарататын, адамның өміріндегі аса маңызды қажеттілік
-   асты  дайындайтын,  жалпы  шаңырақтың  шаңырақ  екендігін  көрсететін
34
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

осы  ошақтағы  қазақ  халқы  ерекше  қүрмет  түтқан.  Ошақты  өшірмеу  -  
шаңыракты сактау деген үғымды білдірген. «От басы, ошақ қасы», «отағасы» 
деген  түсініктер  осы  ошақтағы  оттың  негізінде  шыққан.  Әрине,  кейбір 
пайымдауларда  қазақтың  ата-тегі  көне  замандарда  отқа  табынған,  соның 
салдарынан осы жағдай қалыптасқан деген пікірлер де кезігеді. Оны да жоққа 
шығаруға болмас.  Дегенмен,  далада  орт болса,  оны әдейілеп сөндірген,  ал 
ошактың отын қалдырған. Осы негізден келіп туындайтын пікір шаңырақтың 
ошағы тэрізді, үлттың да үш тағанды өзегі бар.  Олар: тіл, дін, дәстүр.
Кеңес  дэуірі  кезінде  осының  үшеуіне  де  дамытуға,  жандандыруға, 
зерттеуге  белгілі  бір  деңгейде  тиым  салған  еді.  Қаншама  қиындықтарды 
өткізіп  барып,  қол  жеткізген  Тәуелсіздіктің  арқасында,  қүрсауға  түскен 
қүндылы қтары мы здың  тиегін  ағытып,  жиырма  жылдың  іш інде,  екі 
ғасырлық  еңбекті  атқарып,  шырқау  биікке  көтерілдік.  Атап  айтқанда, 
талай тамаша тарихи ескерткішіміз қалпына келтіріліп,  халыққа танылды, 
қаншама мешіттер салынып,  дініміз үстем болды,  рухани дүниелеріміздің 
бірі  де  бірегейі  -   ақындар  айтысы  асқақтады,  затын  былай  қойғанда  аты 
да үмыт болуға айналған Наурыз мейрамы қайтып оралды, бір  замандарда 
өз  жерімізде  қазақша  сөйлеуге  жасқанатын  біз,  бүгінде  шет  елдерде  төл 
тілімізде баяндамалар жасап, дәрістер оқитын деңгейге жеттік. Әрине, айта 
берсек толып жатыр.
Еліміз егемендік алып, еркіндікке қол жеткеннен кейін, кезінде рүқсат 
етілмеген  дүниелерді  жарыққа  шығару  үшін  жүмыла  кірістік.  Өйткені, 
көптің аңсағаны,  іздегені,  сағынғаны осы еді.  Солардың бір  саласы -  діни 
қағидалар, заңдылықтар, шығармалар іскер азаматтардың қажымай-талмай 
еңбектенуі арқасында жариялана бастады. Осындай игі бастамаға алғашқы 
кірісушілердің  бірі  -   қазақ  баспасөзі  болды.  «Егемен  Қазақстан»,  «Қазақ 
әдебиеті», «Жүлдыз», «Парасат», «Жас Алаш» тағы да басқа газст-жүрналдар 
облыстық, аудандық көлемдегі басылымдарға үйытқы болып, үлгі көрсетті.
Жарияланған мүраларды былайша жүйелеуге болады:
-  Қасиетті Қүран сүрелері;
-  Мүхаммед (с.ғ.с.) пайғамбардың хадистері;
-  Діни дастандар;
-  Діни толғау -  жьфлар;
-  Діни ой-пікірлер.
Қазақ баспасөзі қазірде халықтың талабына, сүранысына айрықша көңіл 
бөлуде.  Соның көрінісінің бірі -  жаңа басылымдардың өмірге келуі. Бүған 
мысал ретінде  «Иман»,  «Имандық  әлемі»,  «Шапағат  нүр»,  «Ислам  әлемі» 
га зст-журналдарын атап айтуға болады. Аталған ақпарат қүралдары негізінен 
ислам дініне қатысты материалдарды жариялап, жастарды адамгершілікке 
тэрбиелеу  мәселесіне  кобірек  коңіл  болуде.  Бірінші  мэрте  «Қүранның» 
қазақ  тілінде  басылып  шығуы,  Ы .Алтынсаринның  «Мүсылманшылық
серия  Ф И ЛО ЛО ГИ ЧЕСКА Я .  2014.  № 2
 
35

түтқасының»,  Шәкәрімнің  «Үш  анығының»,  «Мүктасардың».  «Иманның 
шарттарының».  Халифа  Алтайдың  «Ғибадатул  Исламының»,  дүғалык 
кітаптардың дүркін-дүркін жариялануы көңілге ризашылық үялатады. Діни 
мүраларды  зерттеу,  оларға талдау  жасау  элемдік фольклортану  саласында 
айрықша орын алған.  Олай болса,  ислам элемін танытатын төл тіліміздегі 
туындыларға пікір айту, ой қорытып, түжьфым жасау қазіргі кездегі келелі 
мэселелердің бірі болмақ.
«Г азет -  өмір айнасы» деп санаған кеңестік кезенде діни шығармалардың 
жариялануына  неге  тиым  салынды?  Біздің  ойымызша  мүның  бір  үшы 
төмендегі мэселелерде жатқан сияқты. Сол қоғамды басқарған коммунистік 
партияньщ негізгі үраны:«Адам адамға-дос, бауыр. жолдас»,«Адам адаммен 
тең праволы» болды. Сонымен қатар осы жолды үсынушы да, өмірге әкелунгі 
де, жүзеге асырушы да коммунистік партия деп жар салды. Яғни, оған дейін 
жалпы  азаматты  теңсіздік  жайлап  келген  деген  түсінік  берді.  Бірақ,  сол 
тендікті,  достықты  діннің  қағидаларынан  алып  отырғандығын  жасырды. 
Сол  сьфдың  астары  ашылып  қалмасын  деген  мақсатпен  діни  үраларды 
аластауға  бар  күш-жігерін  жүмылдьфған  еді.  Яғни,  өсіп  келе  жатқан  жас 
үрпақ, исламның өзегі мен өмірін танып-білуден қүралақан қалды.
Қазіргі қазақ баспасөзінде жарияланып жүрген діни мүралардың іпгінде 
айрықша  назарға түсетіні  аңыздар  мен дастандар.  Тіпті,  діни  аңыздардың 
«Қүран хикаялары» деген атпен жеке кітап болып басылып шыққандығын 
да  атап  айтуға  болады.  М үндай  діни  еңбектердің  жалпы  адамзатты 
адамгершілікке,  оқу білім алуға,  еңбек етуге тәрбиелеудегі маңызы өте зор 
болмақ. Халифа Алтай былай дейді: «Біздің дініміздің аты -  Ислам діні. Сол 
үшін  де  ислам  діні  оқудың,  білімнің,  тазалықтың,  сондай-ақ,  бейбітшілік 
пен  тэртіптің  діні.  Онда  өмір  сүрудің  ең  жақсы жолдары  мен  қағидалары 
көрсетілген.  Ислам  діні  адамдары  жағымды,  көркем  мінезділікке,  абзал 
әдептілікке тэрбиелейді» [1; 4]. Діни мүраларды көпшілікке үсыну барысында 
облыстық, аудандьщ газеттер де ат салысты. Мэселен, «Орталық Қазақстан» 
газеті  1990 жылдардың басында-ақ, осы мәселені қолға алып, бүгінге дейін 
жалғастьфып  келеді.  Шэді  ақынның  «Сияр  Шариф»,  Рабғузидың  «Қисса- 
ул-әнбиә»,  халықтық мүра «Жүсіп-Зылиха» шығармалары оқьфмандармен 
сағынысып қауышты.
Сонымен қатар,  жекелген жинақтардың да  кітап болып  шығуы жолға 
қойылды. Нәтижесінде, Рабғузидың «Қисса-ул-әнбиәсы», Ахмет Иассауидің 
«Хикметі» кітап болып шықты.
Қай халықтың болмасын рухани мүрасының алтын діңгегі ауыз әдебиеті 
болып  табылады.  Бірақ,  осындай  сарқылмас  қазынаның  зерттелу  деңгейі 
эр  елде,  эр  түрлі.  Әрине,  оның  да  көптеген  себептері  бар.  Соның  бірі 
қоғамдық  ортаның  ықпалы.  біздің  фольклорлық  мүралар  да  түрлі  кезенді 
басынан өткерді. Ел байлығы ескірмейді, тозбайды, қайта уақыт озған сайын
36
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

қүндылығы  мен  қажеттілігінің  арта  түсері  хақ.  Халық  айтады:  «Бір  күн 
ашыққаннан қырық күн ақыл сүрама» деп.  Бізше бүл азықтан ашығу емес, 
рухани ашығу тэрізді.  Өйткені,  үлттық болмыс,  дүниетаным,  салт,  дәстүр, 
тағысын-тағылар -  барлығы фольклордың бойында болатындығы ақиқат. Ал, 
онан сусындап нэр алмаған адамның іппсі жан дүниесі қүнары жоқ қүлазыған 
шел дала тэрізді  болса  керек.  Сондықтан,  бүгінгі жарыққа  шыға  бастаған 
«Бабалар сөзі» атты көптомдық жинақты болашақ үрпаққа үсынылған рухани 
байлықты жинау. жариялау айтуға жеңіл болғанымен қыруар еңбекті қажет 
етеді. Өйткені, оның кез келген адам байқай бермейтін сьф мен сипаты бар. 
Біріншіден, мүндай іспен шүғылданған адам үлттық қүндылықтарды бойына 
толық сіңірген, жаратылысынан фольклорга бейім, сан-саналы ғылымдарды 
електен өткізіп ойына орнықтьфған данагөй ғалым болуы керек. Екіншіден, 
халықтың сарқылмас қазынасын асыл мүра ретінде ғана қабылдап қоймай, 
ондағы  эрбір  оқиға  иірімін  жан-дүниесімен  түсінетін,  тереңіне  бойлап, 
астарын  аңғаратын  жанашьф  жан  болғаны  жөн.  Үшіншіден,  көреген  көз, 
үшқьф ой, мол тэжірибе қажет. Міне, жинақты қүрастьфушылар осындай өте 
жоғары деңгейдегі ғалымдар екендігін атап айтуды өзімізге парыз деп білдік. 
Жауапты  редакторы  -   көрнекті  ғалым  Б.Әзібаева.  Ғалымның  «Шеризат- 
Гүлшат»,  «Казахский дастанный эпос» жэне тағы басқа да эрі күрделі,  эрі 
қүнды еңбектерімен барша халыққа танымал екендігін білеміз.  Тағы да бір 
айта кететін мәселе, асыл мүраны жинақтап, жариялатуда арнайы басшылық 
жасаған белгілі ғалым С.  Қасқабасов екендігі.
Ауыздан  ауызға  көшіп  келе  жатқан  ел  байлығы  заманның  да  заңның 
да  қүрсауын  бүзып-жарып,  әдебиетсүйгіш,  үлтжанды  қайраткерлердің 
арқасында  жеке  шығарма  түрінде  болсын,  жинақтық  түрғыда  болсын 
талай  мэрте  жарық  көрген  екен.  Оқьфман  қауыммен  қауышқан  солардың 
барлығы кезінде өз деңгейлеріне сәйкес көптің көңілін көтеріи, әдеби органы 
өркендетуге  үлесін  қосқан  еді.  Әрине,  оны  жоққа  шығаруға  болмайды. 
Дегенмен, жүйеленген, түтастандырылған, ертеңгі үрпаққа үялмай үсынатын 
еңселі  дүние  жариялана  қоймаған  болатын.  Міне,  бүгіннен  басталған 
«Бабалар сөзі» көптен бері көкейде жүрген осы мэселенің түйінін шешкен 
туынды болатын.
«Бабалар  сөзі»,  ең  алдымен  жалпы  қазақ  фольклортану  ғылымының 
тарихындағы  елеулі  еңбек.  Неге?  Бірінш іден,  алғашқы  томның  алғы 
сөзінде  мынадай  нақты мәлімет берген:  ««Бабалар  сөзі»  атты бүл томдық 
серия қазақ халқының аса  бай эрі  коп жанрлы рухани мүрасының барлық 
үлгілерін түгелге жуық қамтыды.  Осыншама мол материал әрқайсысының 
көлемі  -   25  баспа  табақ  мөлшерінен  түратын  100  шамалы  томға  енеді». 
Ауыз әдебиетінің мүралары толық жинақталған, осыншама томнан түратын 
мүндай еңбек бүрын-соңды қазақ тарихында болған емес.  Екіншіден,  оған 
дейінгі жарияланған шығармалардың көпшілігінің мәтіндері өндеуден өткен
серия  Ф И ЛО ЛО ГИ ЧЕСКА Я .  2014.  № 2
 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: