ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

ауысуы лингвистикаға бірқатар сапалық өзгерістер экелсе де.  қазіргі кезде 
теракта ну  мен  даму  кезеңінде  жүріп  жатыр.  Бүған  дэлел  болатын  жайт 
«мэтін лингвистикасы» деген түсініктің элі де толық анықталмағандығы». 
Бүл  мэтін  сияқты  коммуникативтік  немесе  тілдік  қүбылысты  сипаттауға 
мүмкіндік беретін «мэтіндік критерийлердің» жоқтығынан туындап отырған 
жағдай. Н.  А. Ипполитованың пікірінше, мэтінді тілдік түрғыдан зерттеуде 
ең алдымен анықтауды қажет ететін мэселелер:
1 тіл немесе тілдесім жүйесіндегі мэтіннің орнын анықтау  ;
2 мэтінге ғана тэн категорияларды белгілеу.
Біршама ғалымдардың пікірінше,  мэтін тілдесім қызметінің нэтижесі 
жэне  оның  негізгі  бірлігі  болып  табылады.  Сондықтан  ол  коммуникация 
үдерістерімен тікелей байланыста болып, қарым-қатынастьщ ad hoc мақсатына 
жетуге қызмет етеді. Мэтіннің жалпыға белгілі қасиеттерінің бірі оның жазба 
түрінде  іске  асуы,  яғни  ол графикалық жағынан бекіген туынды.  Бірқатар 
зерттеушілер мэтінді тілдік бірлік деп есептейді. Мысалы, Г. В . Колшанский 
мэтінді «қоғамдағы негізгі тілдік бірлік ретінде» қызмет ететін, микрожүйе 
ретінде қарастьфады. Н.  С. Валгина: Мэтін анықтамаларының түрлі болып 
келуі, оның дефинициясы негізіне түрлі лингвистикалық категориялар мен 
түсініктердің  енуі,  -  осының  барлығы  тіл  білімінде  мэтін  түсінігі  толық 
анықтамасын  алмағандығынан,  -деп  есептейді.  О.  Б.  Сиротининаның 
түжьфымдамасы бойынша мэтін лингвистикасында кем дегенде екі түсінік 
туралы  сөз  болады:  «мэтін  -  саналы  түрде  үйымдастырылған  тілдесім; 
мэтін  -  тілдесім  материалының  нақты  іске  асьфылуы».  Бүл жердегі  мэтін 
анықтамасының  екіншісі  оның  аясын  кеңейте  түскенін  көру  қиын  емес. 
Мэтін  түсінігі  анықтамасын  берудің  қиындығы  оның  көп  аспектілігінде. 
Алдында  аталып  өткен  мэтін  анықтамаларына  қосуға  болатындар:  мэтін 
коммуникативті тіл бірлігі сияқты сөйлемдерден ғана түрмайды, олар солар 
арқылы  іске  асады.  Соған  қоса  мэтін  мазмүны  оның  шығу  уәжділігімен 
аныкталады. Ең қысқа да нүсқа анықтамалардың бірін Н.С.Валгина келтіреді: 
«Мэтін - вербалды (сөздік) таңбалар тізбегі». Мэтін алдымен бір мазмүнға ие 
болғандықтан, коммуникативтік бірлік болып табылады. Сондықтан мэтінді 
зерделеу барысында функционалдық жэне прагматикалық аспектілер болуы 
мүмкін.
Функционалды  талдау  барысында  автордың  мэтін  мазмүнын  қүруға 
арналған түрлі қүралдар мен жанрлық мақсатын тандауы ескеріледі. Мүнда 
мэтіннің жанры мен түрін таңдау болмыстық коммуникацияларға сай талап 
етіледі.  Оның бөлшектері мэтіннің түтастығын үйлестіру мақсатына қарай 
қарастьфылады.  Ал функционалдық талдауда:
1) 
тілдік сипаттар шеңберінен шектеу інен шығып, түсінік катешрияларын 
талдауға өткені байқалады;
серия  Ф И ЛО ЛО ГИ ЧЕСКА Я .  2014.  № 2
 
47

2) мэн мен мағына түсініктерінің жіктелуі мен объективтенуі басталады 
(мағына -  барлық адамдарға бірдей, түрақты жүйе, ал мэн — сөз мағынасын 
дара субъективті түсіну болып табылады);
3) мәтіндердің қүрылымын өзгертіп авторлығын анықтауға мүмкіндік 
туады;
4) түрлі тілдер мен дәуірлер мәтіндері байланыста болуы мүмкін;
5) мэтін ішіндегі мэтіннің мэнін ашу.
Прагматикалық талдау Н.  С.  Валгинаның ойынша функционалдықтан 
туындайды жэне оны жалғастырып дамытады. Лингвистикалық прагматикаға 
(мэтін  авторы  туралы)  субъектіге  байланысты  мәселелер,  адресатпен 
(оқырманмен)  жэне  ең  бастысы  -  коммуникация  актісіндегі  олардың 
эрекеттесуі  туралы  мәселелер  кіреді.  Ол  автор  мен  оқырман  арасындағы 
байланысты  ашып,  оқырман  типіне  багышталып,  мэтіндегі  қажетті  ақпар 
мөлшерін  түрақтандьфады.  Прагматикалық  талдау  дискурс  теориясының 
негізінде  жатыр.  Мэтінді  абстрактілі,  формалды  қүрылым  деп  түсінсек, 
дискурс -  оның бір шама өзектіленуі. Бірақ нақты, озекті создік формаларға 
«формалды  қүрылымдарға»  келер  болсақ,  онда  да  мэтін  термині  кеңінен 
қолданылады.  Дымарскийдің  анықтамасы  бойынша  дискурс  -  «ағымдағы 
сойлеу әрекеті», бүл экстралингвистикалық факторлармен (психологиялық, 
мэдениэлеуметтік  т.б.)  бірлескен,  байланысқан  мэтін.  М этін  оқиғалар 
аспектісінде, элеуметтік бағыты бар «эрекет» ретінде алынган, ягни, қарым- 
қатынас жағдайына түскен мэтін. Дискурсті -  сойлеу әрекетінің үдерісі деуге 
болады, ал мэтін -  оның бекітілген нәтижесі.
Бүгінгі  күні  мэтін  лингвистикасы  ғылымның  жаңа  саласы ретінде  оз 
аясына  түрлі  бағыттағы  ғалымдардың  назарын  шоғырландыруда.  Бүгінгі 
күні  соңғы  он  жылдық  барысында  отандық  жэне  шетел  тіл  білімінде 
қарқынды  даму  алған  бүл  ой,  трюизм  пікір  ретінде  қабылданады.  Мэтін 
лингвистикасына арналған көптеген монографиялар мен мақалалар жарық 
көріп, оқу қүралдары жазылды, конференциалар мен симпозиумдар өткізілді.
Мэтін теориясы саласында қажырлы да жемісті еңбек етіп жүрген неміс 
лингвисті П.Хартманн озі жазған бір еңбегінде, қазіргі кезде мэтінді зерттеуге 
бағытталған лингвистика бар екенін атап отеді. Лингвистиканьщ бүл саласы 
тілдік  зерттеулердің  ең жемісті де  озық тәжірибесі  болып табыфлады.  Ол 
лингвистика мүддесі аясын кеңітіп,  бүрынғы, жаңарған, жаңа,  озық деген, 
барлық лингвистикалық идеялар кіретін жаңа сала ашады.
Мэтінді  зерттеуге  деген  қызыгушылық  бүгінгі  тіл  білімі  түргысынан, 
тілді галамдық қүбылыс ретінде, коммуникацияньщ бүтіндік қүралы ретінде 
түсіндіруге үмтылу, мэтін арқылы іске асатын адамның түрлі қызметтерінің 
тілмен  байланысын  терец  зерттеуге  үмтылыс  ретінде  түсіндіріледі.  Бүл 
қызыгушылық  мэтін  арқылы  әрқашан  қозгалыста  болатын,  сан  қырлы  тіл 
болмысын меңгеруге деген үмтылыс ретінде де, сөйлемнен горі үзагырақ тілдік
48
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

бірліктер арқылы, қозғалыста ғана мэні ашылатын зандылықтарын меңгеру 
арқылы түсіндіруге де болады. Бүл орайда зертгеу нысаны болыи, тілдің негізгі 
қызметі -  мэтін жасау қызметі. Мэтін лингвистикасы -  адам коммуникациясы 
талаптары  мен  мәні,  үйымдастырү  алгышарттары  туралы  ғылым.  Мэтінді 
қарқынды  зерттеу  тіл лингвистикасынан тілдесім лингвистикасына көшуді 
көздеи,  коммуникация  актісіне  деген  назардың  күшеюіне  ықпал  етеді. 
Байланысты  мэтінді  зерттеу  идеясы  түрлі  структурализм  мектеитерінің 
өкілдері үсынган, «атомизм» түсінігінің орньша жэне соңғы тілдік бірліктерді 
зерттеудің сараптаушылық (таксономикальщ)  эдісінің орындарына шыққан 
идея.  Қүрылымдық  лингвистика  идеясы үсынған  бірқатар  қүбылыстардың 
жобаға сай келмеуі қүрылымдық лингвистика негізінің қүлдырауына әкеліп 
соқты.  Структурализмдер  тілдесім  ағымын  соңғы  (дискреттік)  бірліктерге 
жэне оның сараиталуына бөліп қарастырды. Фонология мен морфологияны 
біржакты қарастыру, магынага жете мэн бермеу, олардың мектеитерінің біреуі 
де  тілдің  толыққанды  теориясын  беруге  мүмкіндіктері  болмады.  Олардың 
барлыгын антименталды деи біріктіруге болады.  Мэтін деген көижосиарлы 
жүйені  сииаттау,  түбегейлі  жаңа  талдау  әдістері  мен  түсінік  жүйелерінің 
келуін  болжаи,  тіл  білімінің  бүрын  ашқан  жаңалықтарын  пайдалануды 
меңзейді.  Мэтін  лингвистикасының  гылым  ретінде  қалыитасуы  бүгінгі 
филология гылымының даму жолымен ескерілді. Отандьщ гылымда жогарыда 
аталыи өткен антименталды үрдістер болмаган.  Кеңес одагы кезеңіндегі тіл 
білімінде тіл теориясының магьшальщ аспектісі жанжакты өнделген болатьш.
B.  В.  Виноградов,  JI.  В.  Щерба,  И.  И.  Мещанинов,  В.  М.  Жирмунский, 
Б.  А.  Ларин,  С.  Д.  Кацнельсон т.б.  галымдардың еңбектерінде  тіл тәжірибе 
жүзіндегі  шынайы  сана  ретінде  қарастырылды,  тілдің  ойлау  қабілетімен, 
мэдениетиен,  психологиялық  эрекеттерімен  байланысын  қарастырды. 
О танды қ  гылымда  тіл  білім ін ің   м эдениеттанум ен,  исихологиямен, 
семиотикамен, логикамен тыгыз байланысы орьш алады.
Б ай л ан ы сты   м этін   үгы м ы   ж аңалы қ  ем ес.  Ол  ай ты л ган   иікір 
(высказывание) лингвистикалық шаралардың шыгар көзі болыи табылатын, 
дескриптивист иікірлері теориясынан жэне Л. В. Щербаның тілдік материал 
үгымының  үш  түрлі  теориясынан  бастау  алады.  Глоссематикада  да  мэтін 
жалгыз дерек ретінде қарастьфылады.
Мэтін лингвистикасы мәселелері қазақ тілі  білімінде  соңгы жылдары 
кеңінен қарастьфыла бастады.  А. Байтүрсынүлы, Қ.  Жүбанов еңбектерінен 
бастау  алган  мэтін  төңірегіндегі  иікірлер  Р.  Сыздық,  X.  Нүрмүқанов, 
Е.  Ж анпейісов,  М.  Сергалиев,  X.  Кэрімов,  Б.  Ш алабай,  Н.  Уәлиев,
C. Қүнанбаева, 3. Ерназарова, С. Мүстафина, Г. Әзімжанова, Ж. Қайшыгүлова,
А. Әділова,  Г.  Смагүлова,  М.  Ахметова  т.б.  галымдардың  зерттеулерінде 
сөз  болыи,  көркем  әдебиеттің  тілдік  фактілері  сараланды.  Қазіргі  қазақ 
тіл  білімінде  көркем  мэтіннің  сан  қырлы  мәселелері  Ж.  Кеншінбаева,
серия  Ф И ЛО ЛО ГИ ЧЕСКА Я .  2014.  № 2
 
49

Қ.  Ә.  Жаманбаева,  Г.  Қосымова,  Ш.  М.  Елемесова,  Ж.  Б.  Саткенова, 
Ә.  Ж.  Айтпаева т.б.  ғалымдардың еңбектерінде  көрініс тапты.  Алайда бүл 
зерттеулер қазақ тіл біліміндегі мэтін лингвистикасына қатысты мэселелерді 
толық шешіп берді деуге болмайды.  Дегенмен аталған зерттеулер қазақ тілі 
стилистиканың мэтін стилистикасы деген саласының қалыптасып, дамуына 
айтарлықтай үлес қосты.
Зерттеупгілер көркем мэтінді зерттеудің алғышарттарына. үстанымдарына 
мыналарды жатқызады: көркем шығарманың мазмүн мен формасын (тілін) 
бірлікте  алып  зерттеу;  көркем  шығарма  тілінің  басқа  компоненттерімен 
байланыс, қарым-қатынасьш ескеру; бейнеленетін мазмүнға автор қатынасьш 
ескеру; шығарманың жанрлық ерекшеліктерін ескеру; ғылыми дамудың жаңа 
бағыт-бағдарларына сүйену т.б.  [Маретбаева].
М этін  лингвистикасыны ң  негізгі  мақсаты  -   мэтінге  тэн  негізгі 
катешриялар мен бірліктерді анықтау. Мэтін стилистикасыньщ қалыптасуымен 
байланысты үзақ уақыттар бойы әдебиеттану ғылымының нысаны ретінде 
ғана  қарастьфылып  келген  жатқан  көптеген  стилистикалық  қүбылыстар, 
мысалы фоникалық қүралдар эдебиеттану ғылымының шеңберінен шығып, 
тіл стилистикасы аясында зерттеліне бастады.
Мэтін  стилистикасыньщ  қалыптасуымен  байланысты  мэтін  нормасы 
үғымы пайда бо лды. Мэтін стилистикасы көркем шығарманың тілдік табиғатын, 
көркемдік  ерекшеліктерін,  мэтіннің  стилистикалық  компоненттерінің 
көркемдегіш тік  қызметінің  сан  қырларын,  мэтіннің  композициялық, 
архитектоникалық, қүрылымдық бе лгілерін таньш-білу ге мүмкіндік ту ғызады.
Көркем  шығарма  тілі  көптеген  күрделі  мағыналық-қүрылымдық, 
стилистикалық  компоненттер  мен  элдіс-тэсілдердің  бірлігінен  түрады. 
Мэтін стилистикасы осы қүралдар мен әдіс-тәсілдердің қолданылу сипатын 
қарастырады
М этін   сти ли сти касы н ьщ   қалы п тасуы   туралы   ғалы м   О .Б үркіт 
мы надай  пікір  білдіреді:  «М этін  -   күрделі  қүры лымдар  әдістердің 
бірілігінен  қүралатын  категория.  Оны  бір  эдіс  шеңберінде  танып,  білуге 
болмайды.  Мэтіннің  мазмүны,  сюжеті,  идеясы,  қүрылысы,  композициясы, 
архитектоникасы төңірегінде осы кезге дейін қазақ эдебиеттану ғылымында 
жарық көрген еңбектер де аз емес. Алайда мэтін стилистикасы мэтінді жаңа 
қьфынан  зерттейді,  оның  тілдік  жағын  қарастырады.  Көне  дәуірден  келе 
жатқан риторика, лингвистикалық поэтика, стило статистика, функциональды 
стилистика,  мэтін  стилистикасы  секілді  ілімдер  -   бір-біріне  жақын 
жатқан,  кейбір  проблемалар  төңірегінде  тоғысып  жататын  ілімдер.  Мэтін 
стилистикасы жеке-дара тосыннан қалыптасқан жоқ. Бүл ілім өзіне дейінгі 
ілімдердің үздік ойлары мен жетік принциптерін басшылыққа ала отырып 
қалыптасты»[4].  Ғалым  мэтін  стилистикасыньщ  зерттеу  нысандарына 
мэтіннің жасалу жолдары, оның көркемдегіш қүралдары, көркем пшғарманың
50
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

композициялық қүрылымын қүрайтын тілдік бірліктер, олардың бір-бірімен 
арақатынасы,  микромэтіндердің  мэтін  қүрылымындагы  стильдік  қызметі, 
микромэтіндерді бір-бірімен байланыстырып түратын тілдік корсеткіштер, 
осылардың жазушының дара стиліне қатысы сияқты мэселелерді жатқызады.
ӘДЕБИЕТТЕР  ТІЗІМІ
1  Пропп, В. Я. Морфология сказки. -  Москва.
2 О ткупщ икова, М. И. Синтаксис связного текста»
3  Ш алаб ай ,  Б.  Коркем  проза  тілін  зерттеудің  ғылыми-теориялық 
негіздері. Фил.ғыл.док...дисс. -  Алматы,  1997.
4  Бүркіт,  О.  Қазақ  тіліндегі  қайталамалардың  лингвостилистикалық 
жүйесі.  Фил.ғыл.док...дисс. -  Алматы, 2002.
5  М аретбаева, М.  Әңгімелеу  мэтінінің тілдік-стилистикалық сипаты. 
Фил.ғыл.канд...дисс.  авторефераты. -  Алматы, 2008.
Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университеті.  Семей қ.
Материал  14.05.14 редакцияға түсті.
Г.  Т. Лбикенова
Исследование лингвистики текста
Казахский гуманитарно-юридический 
инновационный университет, г.  Семей. 
Материал поступил в редакцию14.05.14.
G.  Т. Abikenova
Text linguistics research
Kazakh Humanitarian Law Innovative University,  Semey.
Material received on 14.05.14.
В  данной  статье  рассматриваются  актуальные  проблемы 
лингвистики, такие как формирование текстов, текстообразующие 
средства,  структурные  детали  текста  и  их функция  образования 
текста.
Actual lingwistic problems such  as formation  o f texts,  text forming 
units, structural details o f texts, semantical units and their functions in text 
formation are investigated in the given article.
серия  Ф И ЛО ЛО ГИ ЧЕСКА Я .  2014.  № 2
 
51

52
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
ӘОЖ 854.  342
Б. Ш. Баешова, А. Ә.  Орманова
ШЫҒЫСТЫҢ ҚОС ЖҰЛДЫЗЫ ПОЭЗИЯ КӨГІНДЕ 
(Ә.  РУДАКИ МЕН О. ХАЙЯМ РУБ АИЛ АРЫ ХАҚЫНДА)
MciKfi.nada  Шыеыстың  цос  жулдызы  Ә.  Рудаки  мен  О.  Хайям 
поэзиясының ерекшеліктері ңарастырылады.
Шығыс  халықтарында  рубаи  жазу  ісі  IX-X  ғасырларда  қолға  алына 
бастады.  ¥ л ы  Гёте  рухтары  мен жырларына  өле-өлгенше  тамсана  тағзым 
етумен  өткен  Шығыстың  жеті  жүлдызы  Фердоуси,  Рудаки,  Омар  Хайям, 
Сағди,  Руми,  Жәми,  Хафиз  күллі  адамзаттың  жыр  өнерін  жаңа  сапалық 
деңгейге көтеріи тастаса, олардың ішінде, әсіресе, Рудаки парсы әдебиетіндегі 
негізін қалады десек, Хайям рубаяттың әлемдік әдебиетке берік орнығуына 
шепіуші ықпал жасаған деуге келеді. Осы төрт қана мысрадан түратын шағын 
өленде үлкен ғылыми жаңалық, тың ой, даналық сөз жататыны кез-келгенді 
таңғалдьфмай  қоймайды.  Төрт  жолға  үлкен  табиғат  бейнесін,  махаббат 
сезімін сыйдьфа салуға да үлкен шеберлік қажет-ақ. Шеберлік, майталмандық 
парсы-тэжік ақындарына тэн қасиет.  Парсы эдебиетшілері рубаиды энмен 
қосып айту үрдісі ежелден келе жатқандығын айтады. Парсы «ақындардың 
атасы» деп атаған Рудакидің рубаилары ең көркем де нақышты,  мазмүнды 
болып  парсы-тәжік  әдебиетінде  ерекше  орынға  ие  болды.  Парсы-тәжік 
эдебиетшілері де Рудакидің есімін алғашқылардың бірі деуі де негізсіз емес. 
Әбулхасан Рудаки (858-942) көп жанрда қалам тербеген көрнекті парсы-тәжік 
ақьшы. «Рудакидің өлендерін мазмүньша қарай мына төмендегідей жүйелеуге 
болады :жалынды  жастық  шақты  жырлайтын  өлеңдері;  ішімдік,  шарап 
туралы  өлендері;  табиғаттың  тартымдылығы  жайында;  өмірдің  қуанышы 
жайлы; жомарттық, үстаздық жайлы; патшаларды мадақтау, философиялық 
өлендері; кайғыменмүқтаждықтурасындағыжырлары» [1,110 6]. Яғниақын 
лирикалық, философиялық, дидактикалық тақьфьштарды поэзиясына арқау 
еткен.  Дарынды ақын эрбір өлең шумағын бар ыждаһатмен, поэзияға деген 
зор махаббатпен жьфлаған. Әсіресе, аталған тақьфыптар төңірегінде жазған 
рубаилары оқырманды толғантпай  қоймайды.  Жастық  шақтың тым келте, 
қайта оралмас ыстық шақ екенін тілге тиек етсе, кэріліктің соншалықты үзақ 
та мазасыз екенін алға тосады.  Ол дегенмен де,  өте  оптимист ақын.  Оның 
рубаиларында  пессимистік  көзқарас  жоқтың  қасы  деуге  келеді.  Шаттану, 
қысқа  өмірден  лэззат  алу  кеңесі  айтылады.  Дана  ақынның  рубаиларының 
дені ақыл-кеңес, парасаттылыққа шақыратын бірден-бір сара жол: «Слепую 
прихоть подавляй -  и будешь благороден!  Калек,  слепых не  оскорбляй -  и

будешь благороден!  Не  благороден,  кто  на грудь упавшему  наступит.  Нет! 
Ты упавших подним ай-и будешь благороден!» [2.,  104 6] - деген жолдардан 
таза рухани тэрбиеге жетелер рух лебі еседі. Қазақтың «жыгылганга жүдырьтк 
қылма» нақыл сөзінің жьфы іспеттес. Рудаки өз заманының көреген ақыны. 
Оның  шумақтарында  алдагы  күндерге  топшылау,  болжау  багыттары  да 
байқалады. Замана агысынан бір елі қалыс қалмайтын жырларынан заманауи 
нышандар айқын аңгарылады. Ал лирикалары түнып түрған пейзаж дерлік. 
Махаббат,  табигат  үндестігі.  Сүлу  қыз  бен  әсем  табигат  арасындагы  сыр, 
өзара эңгіме желісі тамаша суреттелген. Рудаки -  суреткер ақын.
Аромат и цвет похищен был тобой у красных роз:
Цвет взяла для щек румяных, аромат для черных кос.
Станут розовыми воды, где омоешь ты лицо.
Пряным мускусом повеет от распущенных волос  [2]
-  деген  жолдардан  суреткер  ақынның  шеберлігіне  сүйсіне  де  таңдана 
қараймыз. Балаудың ең көркем түрін талгап, теңеудің тендессіз әдісін қолдана 
білген.  Түрлі  жанрда  жыр  толгай  беретін  ақынның  рубаиларының  орны 
поэзия әлемінде  ерекше-ақ.  Оның жауһар туындылары тек өз елінде  емес, 
бүгкіл төрткүл дүниенің асыл мүрасына айналган дүниелер.
ПІыгыс  эдебиетінің  тагы  бір  саңлагы,  рубаи  жазудың  хас  шебері  -  
Омар  Хайям.  Өз  заманының  әмбебаб  данасы  болган  шайьфдың  мэңгілік 
жырларының  дүниежүзі  тілдеріне  тэржімалана  бастауы  18  гасырда-ақ  қолга 
альшган еді.  Э.  Фитцжеральд түңғыш рет Хайямды Еуропада сөйлеткен.  Ол 
барльщ  континенттерді  емін-еркін  «багындьфуга»  көшті.  Бүгінде  Хайям  -  
адамзат жаралгалы бері дүниеге келген ақьшдардьщ ең көп оқылатыны. Омар 
Хайям - (1040-1123) өз елінің асқан гүламасы. Аса ойшыл, философ, астроном 
О.Хайям әдебиетті негізгі кәсібі еткен. Ол өзінің гылыми жаңалықгарын шыгару 
барысьшда рубаи жанрын шабыт көзі ретінде пайдаланган деуге келеді. Барльщ 
саладан  хабары  бар  гүламаның  галымдықтан  гөрі  ақьш  ретінде  есімі  елге 
жайылган. Осы уақыгқа дейін О. Хайямның ру баиларының саны дэ л бе лгіленген 
жоқ. Әр деректерде түрлі көрсетілген. Акын-аудармашы А. Бекбосын шайырдың 
800 рубаи жазганын, дегенмен оньщ жартысьшың бүгінгі күнге жетпегенін атап 
көрсетеді жэне оның себебі жогарьща атап кеткеніміздей, Омардың рубаиларды 
бөлек-бөлек  қагаз  парақшаларына  шабыты  келгенде  гана  жазып,  оларды 
жинастырмаганында деп түсіндіреді. Ал галым Р. Бердібаевгың «Түрлі пэндерден 
осьшшама күрделі сонылық ашқан, өшпес із қалдырган Омар һэйям гылымнан 
қолы босаган кезце өлең жазьш, онысьша өзі онша мэн бермей, кез-келген паракка 
жазып тастай берген сияқты»  [3,  21  б]  деген сөздері А.  Бекбосынның пікірін 
қуаттай түскен секілді.  Алгашында белгісіз больш келген рубаилар кейіннен 
төрткүл  элемге  эйгілі  болды.  Э.  Фитцджеральд  Омар  рубаиларын  Еуропа 
тіліне  аударуы  оган  тікелей  эсер  етті.  Осыдан  кейін  әлем  зерттеунгілерінің 
қызыгушылыгы оянып, төрт жолды өлендер басқа хальщтардың поэзиясьшан
серия  Ф И ЛО ЛО ГИ ЧЕСКА Я .  2014.  № 2
 
53

орын ала бастады. Хайямньщ асқан ойшылдылығында, ғүлама зерттеупгілігінде 
сөз  жоқ.  Ақынның  рубаяттары  басқа  ғылыми  зерттеулерінен  де  қүндырақ 
болтан.  «Любители  литературы  собрали  рубаи  Хайяма,  составляли  из  них 
сборники, которые затем переписывались и расходились по всей стране. Рубаи 
принесли Хайяму широкую популярность -  они, в отличие от еш трактатов по 
математике, были понятны всем»  [4, 3 б].
Акын неше рубаи жазса да, элем әдебиетінде жарқыраған өшпес орын ала 
білген жан.  Ол көбіне - коп философияльщ түрғыдан жыр толғағанды жаны 
сүйген.  Лирикалары да  басымырақ.  О.Хайям рубаиларыньщ дені Алла,  дін 
туралы, кейбірі шарап,  қыз бен нэзік махаббат жайында жырланған.  Тағдыр 
мен  адам  мэселелері  де  алдыңғы  орьшдарға  қойылса,  өмір  мен  өлім  жайы 
да тілге тиек етіледі.  Адамзат өмірі тез де жылдам  өтетінің ескертіп,  сол аз 
ғана қамшының сабындай өмірді мэнді де мағыналы өткізуге насихаттайды. 
Жастық  өмірдің  қас-қағым  сәтте  өте  шығып,  кэріліктің  есікті  қағарын 
меңзеген.  Шындық  пен  өтіріктің  аражігі,  түрақтылық  пен  түрақсыздық 
таразысы,  материализм  мен  идеализм  арасындағы  философияльщ  көзқарас 
терең жырланады. Ол өмір мен өлім, жүмақ пен тозақ, адалдық пен арамдық, 
қанағат пен озбырлықтың парқын бір-бір  шумақ өлеңге  сыйғызып,  «тоқсан 
ауыз сөздің тобықтай түйінін» айтады. Омар өзін толғандырған бар сүрақтың 
кош басында адам өмірінің шиеленіскен тағдырын қояды. Жан-дүниесі сезімге 
бай ақын жүректілер теңіз толқынындай қүбылып түрады, кейде пессимизмге 
бой алдьфып, жадап, жүдесе, бірде сабасьша қайта түсіп, жүмсара да кетеді. 
Ауьф ой сәттен сейіле бастаған ақын «Басқа түссе баспақшылға» сальшып, 
көнбеске шара жоктыкты алға тартады: Қүм цылды -  av жігеріңді цүса -  нала,/ 
Үмітсіз жете ала ма нысанага?/Көне бер тагдырыца, о бейшара,/Тагдырдан 
біздей сорлы босана ма! -  дей келе, пенденің тек топырақтан ғана жаралғанын, 
оның  қайта  сол  топыраққа  айналарын  әдемі  нақышпен  мысалыға  алған: 
«Уайымың от болса сумен сөндір, Бэрібір топырақсың бүл ем емес»  [5,  136] 
дей келе адам тағдырына бір Алланың себепші екендігін былайша түсіндіреді: 
Тагдырдың таягылал үшып доптай,/Зырги бер оңмен солга, тътым таітай./ 
Себебін білер цүдай, цүдай, цүдай,/Қойгал сол зыр цащпырып сені оцтай, - деген 
сөздерімен жырға қосады. «Кешу, кешпеу күнэні бір қүщаның қолында, Асыл 
сыйпат болмаса пақыр кімге жүгінет»  [5,  136] дей келетін жолдарынан кейін 
қалайша шайырды қүцайсыз, дінсіз деп атай аламыз.  Жүмыр басты пендені 
бір  ғана  жаратушыға  теліп,  оның жаны  мен  тэнін  түгел  Алланың  қолында 
еткеннен кейін, басқа уэж айту орынсыз.  «Ақынның эрбір төрттағаны өзінің 
ішкі үйлесімі,  зандылығы бар кішігірім поэма іспетті»  [6,  10  6].  Күнделікті 
түрмыс-тірпгіліктің күрделі, сыры жүмбақ екенін ескертіп, оның кілтін ешкім 
таба да алмайтынын жырмен кестелейді: Тіриіілік теңізінің сыры жүмбац:/Бір 
гажап тесілмеген жәунар сътды-ац./Өз цаліьт ойлап әркім сөз айтцанмен,/ 
Білмейді өмір жайът ешкім шътдап.

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: