Свидетельство

еді.  Әсіресе,  кеңес  откізіліп,  қажет  деп  тапса  алынып  тасталды.  Мүндай 
өзгерістер мазмүнға нүқсан келтіретін, мэтіннің маңызын ақсатып, көркемдік 
көрінісін солғындататын. Біз айтып отырған еңбек осындай олқылықтардан 
ада-күде аласталған, яғни мэтін де, мазмүн да өзінің қолжазбадағы қалпын 
сақтаған.  Үшіншіден,  бірнеше  нүсқалары  бар  шығармалар  толығымен 
жарияланып  отырмақшы.  Бүл  эрі  жаңашыл  сипат  болса,  эрі  зерттеуші 
фольклористерге  де  үлкен  көмек  көрсететіндігі  сөзсіз.  Міне,  еңбектің  бір 
қьфы осындай.
Қазақ  баспасөзінде  діни  дастандарды  жариялау  барысында  алдыңғы 
қатардан орын алатын журнал «Ислам әлемі».  Бүл орайда жалықпай еңбек 
етіп, қүды дүниені жинақтап бастырушы Масқүт Шафиғидың есімін де айта 
кеткеніміз жөн.  Аталмыш журналдағы «Дариға қыз», «Мэлике қыз», «¥ры  
мен  қызы»,  «Әбу  Шахма»,  тағы  басқа  көптеген  қиссалар  осы журналдың 
арқасында халыққа үсынылды.
Діни дастандар жарияланып,  басылғанымен  оларды  зерртеу  мэселесі 
XIX  ғасьфдың  соңы  мен  XX  ғасырдың  басында  жүзеге  аса  қойған  жоқ. 
Ж инаушылардың  дерекнамалық  пікірлері  болмаса,  ғылыми  түрғыда 
талдаулар жасалған жоқ. Бүл орынды да. Өйткені, қандай шығарма болмасын 
көпшілікке үсынылғаннан кейін, оған байланысты қүнды түжырымдар жасау 
үшін белгілі бір уақыт қажет. Қазақ халқының діни эпосы әуелбастан ислам 
әлеміне  негізделген.  Діннің  өзге  нүсқасына арналған туынды жоқ.  Мүның 
өзіндік  себебі  де  бар.  Оны  белгілі  ғалым  В.  В.  Радлов  еңбегінен  табуға 
болады:  «Что  касается  религии  казахов,  то  все  они  без  исключения  как я 
уже  заметил  выше,  несколько  столетий  кряду  исповедуют  ислам»  [2;  29]. 
Сол кезендегі алғашқы айтылған ғылыми түжырым осы болды.
Кеңес  дэуірі  түсында  діни  дастандар  түрмақ  дінге  қатысты  бар 
дүниелер  туралы  арнайы  пікір  айту  мүмкін  емес  еді.  Жалпылама  ойлар
А.Байтүрсыновтың,  Х.Досмүхамбетовтың,  М .Әуезовтың  еңбектерінде 
кездескенімен, діни дастандарға орай арнайы зерттеу жүмысы жүргізілген 
жоқ. Дегенмен, ғалым Н.Келімбетов исламға байланысты мүралардың қазақ 
даласындағы  жандануына  мэн  беріп,  нәзира  дәстүрін  дамытушылардың 
бірі  Ш эді  Жэңгіровтың  әдеби  мүрасы  жайында  көлемді  еңбек  жазды. 
Мүнда авторлық діни қиссаларға кеңінен тоқталып, тереңнен талдап, жан- 
жақты  зерттеулер  жүргізді.  Бүл  сол  кезендегі  діни  шығармаларды  коркем 
туынды  ретінде  қүрастыруға  арналған  алғашқы  қадамдардың  бірі  еді. 
Ү.  Сүбханбердинаның топтастыруымен  1974 жылы жарық көрген «Ғашық- 
наме» жинағы жоғарыдағы жолды жалғастыра түсті. Мүнда, халық мүрасы 
«Ж үсіп-Зылиханың»  жыры  енгізіліп,  алғы  сөзінде  шығыстық  қисса- 
дастандар  түрғысынан  қарастыра  отырып,  нәзира  үлгісімен  жьфлаған 
ақындар жайында, жырдың қазақ даласына келуі хақында, оның жариялануы 
турасында мәліметтер келтірілді.
38
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

Зерттеуші-ғалым  А.  Қыраубаева  өзінің  ғылыми  еңбегінде  нәзира 
дэстүр ін ің   ж алпы   әдеби етті  дамы туға,  өркендетуге  айры қш а  үлес 
қосқандығын атап айтады. Әрине, ақынның белгілі бір сюжетті басшылыққа 
ала  отырып,  өз  тарапынан  жаңаша  шығарма  туғызуы  бір  жағынан  әдеби 
мүраны байытса, екінші жағынан шығарманың таралу ауқымын толықтыра 
түседі. Нэзира дэстүрінің өзі алғашқыда өнерпаздар арасында туған бәсеке 
тэрізді  көрінеді.  Мәселен,  белгілі  бір  оқиға  желісін  кім  көркем  тілмен, 
шегіне жеткізе, төгілдіре жьфлайды екен? Бірінен-бірі асып түскісі келген 
шығарушылар  сол  оқиғаның  мазмүнын  байытып,  көркемдігін  келістіріп, 
тарты м ды лы ғы н  там аш а  етіп  бірте-бірте  асқақтата  берген.  Соның 
нэтижесінде  сүрыпталған,  өңделген,  дүниелер  өмірге  келеген.  Сөйтіп, 
ғалым И. С. Брагинский нәзираның араб халифаты аумағынан асып Саманид 
патшалығындағы парсы эдебиетіне жеткендігін айтса, А. Қьфаубаева: «XIII- 
XIX  ғасьф  әдебиетінде  жанданған  нэзира  дэстүрі  оянушылық  дәуіріндегі 
антикалық  мэдениеті  жаңғьфту  идеяларымен  үндесе  келеді.  Нэзираның 
негізгі тақырыптары ежелгі шығыс сюжеттері жанры қисса-дастандар болды» 
[3; 25], - түжьфым жасайды.  Діни дастандарға да нэзира үлгісінің айрықша 
өзек болғандығы ақиқат. Қазақ даласына да еркін енген дәстүрдің көрінісінің 
бірі ретінде  Шэді  Жэңгіровтың  «Назым  Сияр Шариф»  туындысын айтуға 
болады.  Нэзира  үлгісінің  бір  көрінісін  М.Ж.Көпеев  шығармашылығынан 
көреміз. «Уағыз» деген көлемді мүрасының үшінші тарауы «Пайғамбардың 
мүғыражға барғаны» деп аталады. Оқиға сол күйінде сақталғанымен, мэтін 
таза автордікі. Халықтық нүсқада:
Бисмиллә -  тамам сөздің басы дейді 
Бүл сөзім шариғаттың қасы дейді 
Тындасаң қүлақ салып мүсылмандар 
Миғражы Хазіреттің осы дейді  [4, 20]
Шэді ақынның нүсқасында:
Бісміллэ -  адал сөздің басы дейді 
Хақ Расул Жаратқанның досы дейді 
Қисса етіп баяндайтын сол Расулдың 
Ғарышқа барған жайын тыңда енді  [5, 62]
Мәшһүр Жүсіп нүсқасында:
Қүдайым жарылқай ма көптен-аздан 
Көңілім бар күшім келсе Қағба Хаждан 
Қанша сөз сөйлегенмен бітіре алман 
Аз ғана сөз сөйлейін мүғыражадан [6;  31]
Сондай-ақ  осы  дәстүрде  туған  дүниелердің  көшірме  емес,  аударма 
емес,  жаңа  шығарма  екендігін  кезінде  М.  Әуезов  те,  Е.  Э.  Бертельс  те 
айтқан болатын.  Сонымен қатар,  Н.  Н.  Конрадтың әлем әдебиетінде  өзара 
байланыстың болатындығын, әлемдік оқиғаның негізінде қандай халықтың
серия  Ф И ЛО ЛО ГИ ЧЕСКА Я .  2014.  № 2
 
39

ақын-жазушылары болмасын,  көркем дүниені өмірге  әкеліп отьфады жэне 
ол сол өнерпаздың мүрасы болып табылады деген пікіріне сүйене отырып, 
үлттық  фольклортанушы  ғалымдардың  ой-түжырымдамаларына  назар 
аудара келіп, ислам дінінің элемдік дін қатарынан орын алатындығын жэне 
қазақ елінің қабылдағаны осы дін екендігін ескере отырып, нэзирэ үлгісінің 
бізде де жанданғандығына көз жеткізгеннен кейін діни эпикалық жьфларды 
халқымыздың  төл  туындысы  ретінде  зерттеуге  болады  деген  қорытынды 
жасадық.
Діни эпосқа байланысты зерттеу жүмыстары соңғы он жылдың ішінде 
қолға  алына  бастады.  Р.Бердібаевтың,  Ө.Күмісбаевтың,  Б.Әзібаеваның 
еңбектерінде діни дастандарды эпикалық жьф түрғысынан қарау мәселесі, 
араб-парсы жэне  қазақ көркем  шығармалары арасындағы  әдеби  байланыс 
айтылды.
Діни  қағида-заңды лы қтарды   ж ы рлайтын  туы нды лар  сы ндарлы  
ой  қозгап,  ғы лы ми  пікір  білдірген   А.  Қ ыраубаева.  К езінде  ғалы м 
Б.  Кенжебаевтың шығыстан келеген оқиғалардың негізінде жьф шығарған 
ақындарды ағартушылар санатына жатқызу арқылы «керітартпа» үғымынан 
арашалап алғаны белгілі. Осы пікірді басшылыққа ала отырып, А.Қьфаубаева 
«Жүмжүма»  тэрізді  мүраларды  діни-ағартушылық  түрғыдан  зерттеуге 
болады  деген  батыл  байлам  айтады  [3;  27].  Келесі  бір  күрделі  еңбек 
У  Қалижанүлының  «Қазақ  әдебиетіндегі  діни-ағартушылық  ағым»  деген 
шығармасы.  Халық  ақындарының  мүрасы  мен  ислам  діні  арасындағы 
байланысты  жан-жақты  қарастыра  келіп  былайша  түжырым  жасайды: 
«Діни -  ағартушылық поэзия  өкілдері діни схоластиканы уағыздаған жоқ, 
олар  діннің  ақ  жолын  қоғамның  даму  көзіне  айналдырып,  мүрат  түтқан, 
бүгінгінің тілімен айтсақ, ағартушылық қозғалыстың басында түрады. Олар 
жалпы  үлттық  идеяға  айналды.  Егер  қазақ  халқының  соңғы  80  жылдың 
ішінде оқу-білімге деген қүмарлығы неге сөнбей отыр десең,  сол идеяның 
жаңғьфуының санаға сіңгенінің жемісі деп білген жөн. Ол процесс элі біткен 
жоқ»  [7;  31].  Әдебиеттану  саласында тағы да  бір тамаша  ғылыми  еңбекті 
өмірге  әкелген ғалым А.  Жақсылықов.  Ол өзінің «Оброзы,  мотивы и идеи 
с религиозной содержательностью в произведениях казахской литературы» 
деген диссертациялық еңбегінде діни қиссалардың жанрлық сипатына назар 
аударды. Олардагы мифологиялық қолданыстардың қалай, қандай деңгейде 
қолдангандыгына барлау жасайды.  Кейіпкерлердің сомдалуына эсер еткен 
мифтің өзегіне ой жүгіртеді. Бір эпизодты қиссалардың кездесетіндігін айта 
келіп,  бірнеше  оқиганың басын біріктірген көлемді  эпикалық жьфдың бар 
екендігіне  жөн сілтейді.  Сөйтіп:  «Книжная  литература  восточных кисса  и 
дастанов,  достаточно  ширако  представленная  в  национальном  искусстве 
слова XIX века, оказывала существенное влияние на развитие общественного 
сознания в Казахстане» деген салиқалы пікір айтады [8;  31].
40
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

Қазақ фольклортану ғылымын тағы бір саты жоғарлатып, жаңа ғылыми 
кеңістікке  жол  ашқан  зерттеуші  -   ғалым  Б.  Әзібаева  болды.  Ол  ауыз 
әдебиетіндегі дастандьщ эпосты айқындап, ғылыми түрғыда жүйелеп шығумен 
қатар,  шығармалардың  ішкі  мазмүнына  тереңдей  еніп,  композициялық 
қүрылымын, көркемдік коріністерін, кейіпкерлердің кескінделу тэсілін аша 
білді. Ғалымның «Казахский дастанный эпос» еңбегінің колемді бір тарауы 
діни  дастандарға  арналған.  Тың  дүниенің  тылсым  қасиетіне  түсінік  бере 
келіп, мүраларды торт түрге бөліп қарастыруды үсынды.  Олар:
а) ислам тиым салған іс-әрекеттер туралы дастандар;
э) мүсылман батьфлар туралы дастандар;
б) исламды тарату жолындағы дінсіздермен соғыс туралы дастандар;
в)  мүсылманшылықтыц  жолы,  Мүхаммед  (с.ғ.с.)  пайғамбар,  торт 
шаһарияр туралы дастандар  [2;  32].
Мазмүндық  түрғыдан  бүлайша  жүйелеудің  жөн  екендігіне  зерттеу 
барысьшда коз жеткізуге болады. Алты дастанға әдеби талдау жасаған. Олар: 
«Әбу-Шахма»,  «Мүхаммед-Қанапия»,  «Зарқүм»,  «Дариға  қыз»,  «Киік», 
«Бозторғай».  Мүсылман  батьфы  Әлидің  бейнесінің  сомдалу  сипаттарына 
жан-жақты  тоқталып,  келбетін  ашады,  «Мүхаммед-Қанапияны»  Әлидің 
баласы екендігін дәлелдейді,  ислам қайраткерлерінің діни қағиданы қатаң 
үстанғандығын  корсетеді  жэне  тағы  да  басқа  қырларын  айқындайды. 
Ғалымның  негізгі  түйіні  мына  пікірде  жатыр:  «Главный  метод  создания 
дастанов  -   использование  общефольклорной  поэтики,  как-то:  эпизация 
описываемых  событий,  героическая  идеализация,  сочетания  конкретно- 
бытавой  достоверности  со  сказочно-фантастическим  и  вымышленным; 
налицо  так  же  специфические  дастанные  параметры;  индивидуализм 
и  кон кретизаци я;  п си хологи ческая  н асы ш енн ость,  д етал и зац и я  и 
орнаментолизация как при создании образов, так и при описании»  [2;  69]. 
Ецбектіц  қүндылығы  сонда,  қазақ  фольклорында  үлттық  дәстүр  мен  ою- 
орнекті  бойына  сіцірген,  үзақ уақыттар  мерзімінде  ацыз  желісін  озек  ете 
отьфып қалыптасқан діни дастандардыц бар екендігін көрсетеді.
Дін -  жалпы адамзатқа ортақ, мынау менікі, анау сенікі деп бөліп алуға 
келмейді. Қабылданған дінге байланысты әдеби-фольклорлық шығармалар, 
мэдени  өзгерістер  пайда  болып,  үлттық  руханият  әлемімен  араласса, 
оларды тол туындысы ретінде қабылдап,  зерттеу жүргізуге ол елдіц толық 
хақысы бар демекпіз.  Ислам діні -  тек қана араб халықтарыныц діні емес. 
Жер  бетіндегі  азамзаттыц торттен бірі  мүсылман дерекке  сүйенер  болсақ, 
ислам солардыц барлығына ортақ. Дін ортақ болғаннан кейін, әуелі қасиетті 
Қүраннан бастап, Мүхаммед (с.ғ.с.) пайғамбардьщ хадистері, ислам тарихына 
қатысты  пайда  болған  ацыз-эцгімелер  мен  өзгедей  рухани  дүниелерді  де 
ортақ  деп  қабылдағанымыз  жөн.  Біздіц  діни  эпосты  зерттеу  себебіміздіц 
бір қьфы осында жатьф. Екіншіден, қазақ жеріне ислам діні енгеннен кейін.
серия  Ф И ЛО ЛО ГИ ЧЕСКА Я .  2014.  № 2
 
41

аңыз  түрінде  айтылып,  тараған  діни  әңгімелер  үлттық  эпикалық  дэстүрді 
бірте-бірте бойына жинақтап, сіңіре бастады. Сөйтіп, уақыт өте келе, үлітық 
сипат алған хикаяттар толғау  тектес  өлең-жырларды  өмірге  экелді.  Парсы 
тіліндегі қиссалардың тарала бастауы, халықтың талап-тілегіне орай іргелі 
оқиғалардың  өлең-жыр  түрінде  айтылып  кемелденуі  діни  аңыздардың  да 
жьфға айналуына әкеліп соқты. Біз зерттеп отьфған мүраның.  ел байлығын 
бойына сіңіріп, көптің елегінен өтіп,  халық қазынасынан нэр алып, үлттық 
ою-өрнектермен  көмкерілген  дүние  екендігіне  дау  жоқ.  Олай  болса,  өзегі 
теренде жатқан шығармаларды зерттеу қазіргі кезеңдегі басты мәселелердің 
бірі деп айтсақ қателеспейміз.  Ғалым Р.Бердібаев былай дейді:  «Өзгелерін 
айтпағанда  бізге  діни-аңыздық  оқиғаларға  негізделген  жьфлардың  ешбір 
топқа  да,  тақыры пқа  да  қосылмай  келуі  зерттеуш ілік  тәжірибе  мен 
мэдениеттің кенжелігіне байланысты.  Орыс жэне ынтымақтастық (грузин, 
армян  т.б.)  халы қтар  фольклорш ылары  діни-рухани  шығармаларды 
зерттеп,  олардың  фольклор  жүйесіндегі  орыны  мен  ерекшелігін  белгілеп 
жүргендіктері  ғибрат  аларлық  нәрсе.  Фольклордың  белгілі,  санаулы 
жанрларын  ғана  есепке  алып,  оның  бірталай  салаларын  үмыт  қалдьфу 
ғылыми принциптерге  қайшы болмақ»  [9;  9].  Сонымен,  түйіндей келгенде 
төмендегідей жэйіттерді атап айтуға болады:
-  Біз діни эпостың мазмүнына үңілу  арқылы сюжеттік негізін, тарихи 
оқиғалармен байланысын, мэтінін зерттеу нэтижесінде, көркемдігі мен тілін 
ашуға қол жеткіземіз;
-   Ислам  тарихынан  түрлі  мәліметтерді  білу  арқылы,  діннің  болмыс- 
бітімін түсінуге мүмкіндік аламыз;
-  Діни эпостың ауыз әдебиетіндегі орнын айқындап, байланысын, өзге 
мүраларға тигізген эсерін бағдарлаймыз, түйіндеп айтқанда, ел қазынасының 
елеулі бір саласының бетін ашамыз;
-  Ислам дінінің қазақ жеріне енуіне байланысты, діни-аңыз әңгімелер де 
ел іпгіне еркін тарады, олардың қызықты да, тартымды оқиғалары көппгіліктің 
көңілінен шықты;
-  Ақын -  жыраулар шығармашылығында сопылық үрдіс бел алып, дінді 
дәріптеу, насихаттау дәстүрге айнала бастады;
-  Парсы тіліндегі шығыстық қиссалар көрініс берді;
-  Халық  діни  сауат  ашудың  арқасында  Қасиетті  Қүранмен  қауышты, 
«Қисса-ул-Әнбиә» тэрізді көркем дүниелер пайда болды;
-  Осындай өзекті жағдайлар жинақтала келе қазақтың діни эпосының 
сюжетіне арқау болды.
Қазақ  фольклорындағы  мол  мүралардың  бірі  -   діни  дастандар.  Осы 
саланың шығармалары еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін ғана жариялауға, 
зерттеуге  мүмкіндік  алдық.  Жиырма  жылдың  ішінде  айтарлықтай  ғылым 
түжьфымдар,  пікірлер  жарық  көрді.  Нәтижесінде  діни  эпосты  жеке  алып
42
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

зерттеудің маңыздылығы айқындалды. Бүл ғылыми мақалада осы айтылған 
мәселелер кеңінен талданып,  діни  эпостың қазақ фольклорындағы алатын 
орыны айқындалады.
ӘДЕБИЕТТЕР  ТІЗІМІ
1 Х алифа, А. Қүран әліппесі жэне иманның шарттары. -  А., Қазақстан, 
2 0 0 1 .-  112 6.
2 А лібаси а,Б. У  Казахский дастанный эпос. -  А., Ғылым,  1998. -2 5 0  б.
3  Қ ыраубаева, А. Ғасырлар мүрасы. -  А., Мектеп,  1988. -   163  б.
4  Бабалар  сөзі:  Діни  дастандар.  Көп  томдық.  -   I  том.  -   А..  Фолиант, 
2002. -  48 б.
5 Ж эңгір^лы , 
Ш . 
Назым Сияр Шариф. -  А.,  Санат,  1995. -   128 б.
6  Мэшһүр Жүсіп.  Уағыз // Орталық Қазақстан. -   1991, 25 шілде. - 3   6.
7  Қаімжамү. 
м>і, 
У.  Қазақ эдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым.  -  А.  : 
Білім,  1998. -  256 б.
8  Ж а к с ы л ы к о в ,  А.  Ж .  О бразы ,  м отивы   идеи  с  рел и ги озн о й  
содержательностью  в  произведениях  казахской  литературы:  Автореферат 
диссертаций  на  соискание  ученой  степени доктора  филологических  наук. 
- А .,  1999.- 5 4  с.
9 Бердібай, Р.  Эпос мүраты. -  А.  : Білім,  1997. -  320 б.
Е. А. Бекетов атындагы 
Қарағанды мемлекеттік университеті, Қарағанды қ.
Материал 22.05.14 редакцияға түсті.
М. II. Абдуов,  С. А.  Сабитова 
Эпос и его исследование
Карагандинский государственный университет 
имени академика Е. А. Букетова, г.  Караганда. 
Материал поступил в редакцию 22.05.14.
М.  I  Abduov,  S. A.  Sabitova 
The epos and its  study
Academician E. A. Buketov 
Karaganda State University, Karaganda. 
Material received on 22.05.14.
Яркими  образцами  богатейшего  наследия казахского  фолькчора 
выступают религиозные дастаны. Боте глубоко и всесторонне изучать 
произведения  этого  направления стало  возможным  пост обретения
серия  Ф И ЛО ЛО ГИ ЧЕСКА Я .  2014.  № 2
 
43

нашей  страной  независимости,  поэтому  в  последние  двадцать  лет 
в  этой  области  исследований  возникли  новые  научные  идеи.  Стало 
очевидным,  что религиозный  эпос  требугт  отдельного  изучения.  В 
данной  нау-іной  статье рассматривается ряд вопросов,  связанных с 
определением места религиозного эпоса в казахсом фолькчоре.
One o f  the samples o f  rich heritage o f  Kazakh folklore are religious 
epics. After gaining our independence it become possible to more deeply and 
comprehensively study works in this direction, so there are new scientific 
ideas in the past twenty years in this field  o f  research. It became apparent 
that the religious epic requires a separate study.  This article considers a 
number o f issues related to determining the place o f  the religious epic in 
the Kazakh folklore.
ӘОЖ 882.151.212.2 
Г.  T. Әбікенова
МӘТІН ЛИНГВИСТИКАСЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
Маңалада  лингвистика  саласының  озекті  мәселелері,  мәтін 
түзілім мәселелері, мәтін ңурылымы, мәтін түзуші бірліктер және 
олардың ңызметі ңарастырылады.
Жалпы мэтінді  зерттеу  өте  көне  замандардан бастау  алады.  Алғашқы 
зерттеулер діни кітаптар мэтіннін қарастырудан басталса, кейіннен мэтіннің 
басқа түрлері де,  заң жэне әдеби мәтіндер зерттеушілердің назарына ілікті.
XIX  ғасырдың  аяғаны  қарай  мэтінді  зерттеумен  этнологтар  айналыса 
бастады.  Алайда  мэтінді  тілдік  қүрылым  ретінде  арнайы  зерттеу  әлемдік 
тіл білімінде 19-20 ғасырларда басталды. Мэтін туралы алғашқы зерттеулер 
қатарында  орыс  фольклористі,  әдебиеттанушы  ғалым  В.  Я.  Пропптың 
1928  жылы  жарық  көрген  «Морфология  сказки»  еңбегін  атауға  болады. 
1950-60  жылдары  В.  Я.  Пропптың  бұл  еңбегі  ағылшын  жэне  француз 
тілдерінде  жарық  көрді.  1960  жылдары  Чех  лингвистикалық  мектебінің 
ықпалымен  мэтіннің  лингвистикалық  теориясы  қалыптаса  бастады.  Бүл 
бағытта  П.  Хартманн,  Р.  Харверг,  3.  Шмидт,  Т.  ван  Дейк,  В.  Дресслер, 
Я. Петефи, К.Гаузенблаз, П.Сгалл, И.Беллерт, Н.Энквист жэне т.б. ғалымдар 
зерттеулер жүргізді.
Бүл кезендердегі  зерттеулерге  тэн  ортақ  сипат  мэтіннің  қүрылымдық 
әдіспен  зерттелуі  болды.  1970  ж ы лдарды ң  ортасына  қарай  мэтінді
44
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

ко м м ун и кати втік  үрд іс  р етін д е  қарасты ру   қол ға  алы нды .  М этін  
лингвистикасының  негізін  қалаушылардың  бірі,  голландиялық  лингвист 
ғалым Т. Ван. Дейк дискурс терминін алғаш қолданып, мэтіннің статикалық 
күйінен  динамикалық  күйін  зерттеуге  ауысты.  Кеңестік  дэуірдегі  мэтін 
лингвистикасына  қатысты  зерттеулер  И.  А.  Фигуровский,  Н.  С.  Поспелов 
еңбектерінен басталады.
1950-60  жылдары  мэтін  қүрылымы туралы  зерттеулер  Н.  Ю.  Шведова, 
Т.  Г.  Винокур,  Е.  В.  Подучева,  Ю.  С.  Мартемьянов  еңбектерінде  кездеседі. 
Бүл  еңбектерде  абзац  қүрылымы,  мәтіндегі  фразааралық  қатынастар 
семантикасы туралы мәселелер көтерілді. Орыс тіл білімінде  1970-80 жылдары 
мэтін  лингвистикасының  өзекті  мэселелері  Т.  М.  Николаева,  С.  И.  Гиндин, 
И.  И.  Ревзин, М.  И.  Откупщикова, И.  Р.  Гальперин, В.  Г.  Гак, Б.  М.  Гаспаров,
О.  И.  Москальская,  3.  Я.  Тураева,  Е.  А.  Реферовская,  И.  И.  Ковтунова,
В. А. Бухбиндер, Г. В. Ейгер, Ю. А. Здоровов ғалымдар енбекіерінде көріністапты.
Б үл  зерттеул ерд е  м ә тін д егі  и н то н ац и я  мен  п р осо д и я,  м этін  
қүрылымындағы  ең  кіші  тілдік  бірліктердің  көрінісі  (фонема,  морфема) 
мэтіннің  жалпы  қүрылымы,  мәтіндегі  уақыт  пен  модальдылық,  мэтін 
реф ерен ц и ясы ,  м этін   ти п ологи ясы   туралы   қарасты ры лды .  М этін  
лингвистикасы  туралы  маңызды  еңбектердің  бірі  М.И.Откупщикованың 
«Синтаксис связного текста» атты оқу қүралы болды. Галым бүл еңбегінде 
мэтін бірліктері, мэтін байласымы, мэтінді өзекті бөлшектеу сияқты үғымдар 
мен  олардың  зерттелуіне  тоқталады.  М этінді  зерттеу  сонымен  қатар, 
оның  қолданбалылық  сипатына  да  байланысты  жүргізілді.  Компьютерлік 
лингвистикада У Манн мен С.Томпсонның риторикалық қүрылым теориясы 
бастапқыда мәтіндегі байланыс типтерін анықтауға бағытталған қолданбалы 
зерттеу ретінде қалыптасты.
XX 
гасырдың  соңына  қарай  тіл  білімінде  «мэтін  лингвистикасы», 
«мэтін  стилистикасы»  деп  аталатын жаңа  салалар  қалыптасып,  қарқынды 
дами  бастады.  XX  гасырдың  аяқ  шеніне  дейін  риторика,  әдебиеттану 
гылымдарының  нысаны  болып  есептеліп,  тілдік  жагы  ескерілмей  келген 
мэтін  үгымы  лингвистикалық  нысан  ретінде,  мэтіннің  тілдік  қүрылымы, 
мэтін  қүрылымындагы  тілдік  элементтердің  қызметі,  лингвистикалық 
стилистикага қатыстылыгы жан-жақты зерттеле бастады.
Мэтін  лингвистикасы  мэтіннің  түрлі  аспектілеріне  кешенді  талдау 
жүргізеді. Қазіргі уақытта мэтінді тіл білімі гылымы саласында қарастыруды 
гана бірнеше топқа бөлуге болады: лингвоцентристік (тіл-мэтін түргысынан), 
текстоцентристік (дискурсқа түсушілерден дербес түрган күрделі қүрылым 
ретінде), антропоцентристік ( қаламгер - оқырман - мэтін үштаганын ескеру), 
когптивтік (автор-мэтін-вертикал контекст қырларынан).
Қазіргі қазақ тіл біліміндегі мэтін лингвистикасына қатысты зерттеулер 
мэтіннің негізгі қасиеттері түтастық пен байласымдылық, мэтін типологиясы.
серия  Ф И ЛО ЛО ГИ ЧЕСКА Я .  2014.  № 2
 
45

мэтін түзуші тілдік бірліктер, мэтін категориялары, фразааралық байланыстар 
мен қарым-қатынастары сияқты мәселелерді зерттеуге бағытталған.
М.  М.  Бахтин  50-60  жылдар  аралығында  мэтін  -   бүл  «кез  келген 
гуманитарлық  пэннің  ең  жоғары  сатысы жэне  алғашқы  болмысы  »,  -  деп 
жазған.  Латын  тілінен  келген,  жэне  орыс,  ағылшын,  француз  тіліндегі 
терминге  сай  келетін  textum  сөзі  сөзбе  сөз  аударғанда  өрілім,  байланыс 
дегенді  білдіреді;  сондықтан  бүл  сөзде  бірліктер  байланысы  мен  реттілік 
семантикасы  бекіген.  Мэтіннің  бүл  қасиетін  мэтін  түзу  мәселелері  мен 
мэтіндердің түрлі типтерін зерггеп жүрген ғалымдар жан-жакты қарастыруда. 
Егер мэтін бүрын қарапайым тілідік бірліктердің өзара байланысы мен түрлі 
қызметін  зерттеудің  негізгі  материал  көзі  болса,  қазір  тіл  мамандарының 
пікірі  бойынша,  жоғары  деңгейлі  тілдік  бірлік  деп  мойындалды.  Ал 
мэтін  қүрылымының  үстанымдарын  анықтау,  коммуникация  үдерісіндегі 
қызметінің сипатын қарастьфу лингвистиканың өзекті мэселелерінің біріне 
айналды.  О.  С.  Ахманованың  (өткен  ғасьфдың  60-шы  жылдар  ортасы) 
сөздігінде  осы  термин  мағынасының  бірнеше  реңктері  берілген:  Мэтін
1.  сөйлеу  туындысы;  2.  Жазыи  бекітілген,  сөйлеу  туындысы;  3.  сыртқы 
қалыбы  (корпус).  И.  Р.  Гальперин  мэтінді  аяқталған,  объективтелген 
жазба  қүжаты  ретінде,  қүжаттың  түріне  қарай  эдеби  түрғыдан  өңделген, 
бірқатар  ерекше  бірліктері  (фразадан  тыс  бірліктер)  мен  атауы  бар,  түрлі 
лексикалық,  грамматикалық,  логикалық,  стилистикалық  байланыстармен 
біріктірілген,  белгілі  бір  мақсат  пен  прагматикалық  бағыты  бар  сөйлеу 
шығармашылығының туындысы ретінде  анықтайды.  Г.  В.  Колшанскийдің 
пікірінше, сөйлеушілердің ой бөлісіп, ақпар алмасып шағын тілдесім актісін 
аяқтайтын, кем дегенде екі айтылған пікірден түратын байланысты -  мэтін 
деп  атайды.  О.  И.  Москальская  мэтінді  тілдің  моделдеу  бірлігі  екенін 
корсете отырып, мэтінді «сөйлеудің негізгі бірлігі» деп атап өтеді. Сонымен 
қоса,  сөйлеудің  негізгі  бірлігі  сөйлем  емес,  мэтін  деген  пікір  білдіреді: 
«айтылым -  сөйлем тілдік деңгейдің жоғарғы бірлігі болып табылады» Бүл 
аныктаманың ғылыми түжырымдамасы бірнеше жыл қатарымен өзгерістерге 
үшырап,  1950-1960 жылдар аралығында «сөйлем» терминінің анықтамасын 
табуға  әрекет  жасалған  кезге  сай  келеді.  Сол  себептен,  Н.  Мурзина  мен
А.  С.  Ш терн  пікірлері  бойынша:  «сөйлемді  тілдің  ең  жоғарғы  деңгейі 
ретінде қарастьфудан бас тартқан жөн.  Сөйлемге жатқызып жүрген, шексіз 
өзгерістерге  түсетін  бірлік,  бүл  шектен  шыққанда  тіл  аясынан  тілдесім 
әлеміне  экелетін  қасиеттер,  анығына  келгенде,  мэтінге  тэн»  Сондықтан 
мэтінді зерттеу, оның элементі болып табылатын сөйлемнің зерделенуінсіз 
мүмкін  емес.  Келтірілген  пікірлерге  қарап,  ғылым  аясында  іске  асып 
жүрген  мэтін  анықтамасының  көп  еместігін  ескеріп,  мэтінді  талдау  мен 
түрлендіру  жүмысының  күрделі  екенін  сондай-ақ  көптеген  әдістердің  бар 
екеніне  куэ  боламыз.  «Мэтіннің зерттеу  материалынан зерттеу объектісіне

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: