Т. Н. Ермекова, М.Ә. Жүнісова ТҮркі тілдерін тарихи дәуірлеу

 
85 
Қазақ тілі тарихын кезеңдеудің  тіл тарихы үшін 
маңызы 
 
1. Қазақ тілі тарихын кезеңдеудің 
  тіл тарихы үшін
 маңызы 
Қазақ тілі тарихын 
кезеңдеудің  тіл тарихы
 үшін маңызы. 
Қазақ  тілінің  тарихын  кезеңдеу  мәселесі  қазіргі  тілдің 
қайдан шыққандығын, қай кезеңнен басталатындығын білу үшін 
өте-мөте  қажет.  Қазақ  тілінің  сөздік  қоры  мен  грамматикалық  
заңдылықтарының  ежелден-ақ    қалыптасқандығын  көрсетуде 
қазақтың  халық  болып  құралу  үдерісінде  үлкен  рөл  атқарған 
тайпалық одақтардың тілі мен түркі халықтарының  тарихында 
белгілі  қағанаттардың  ресми  тілі  дәрежесіне  көтерілген  көне 
түркі тілі мен орта ғасыр түркі тілдерінің материалдарын негізге 
алады.  Қазақ  тілі  бүгінгі  дәрежесіне,  талай  өткелдерді  басып 
өтіп,  үлкенді-кішілі  қысымшылыққа  төтеп  бере  отырып, 
шыңдала жетті. Тіл фактілерін тарихи тұрғыдан зерделеп түсіну, 
қазақ  тілінің  қалай  қалыптасқандығын  білу  үшін  маңызды. 
Тілдің  тарихын  білмей  тұрып,  оның  қазіргі  күйін,  сырын  жете 
білу мүмкін емес. Қазақ тілін ғылым ретінде танып білудегі ең 
маңызды нәрсе  негізгі тарихи байланысты ұмытпау, әрбір тілдік 
мәселеге тарихта сол құбылыс қалай шықты, өзінің дамуында ол 
қандай басты-басты дәуірлерді өтті деген тұрғыдан қарау керек, 
сонда ғана оның қазір қандай күйде екенін білуге болады. 
Қазақ  тілінің  тарихын  кезеңдеуде  мынадай  жайттар  еске-
рілуі қажет. Бірінші, қазақ тілінің тарихын (халық тілі, ұлт тілі 
болып  қалыптасу  тарихын)  түсіндіру  үшін,  алдымен  қазақтың 
халық  болу,  одан  кейін  ұлт  болу  үдерістеріне  тоқталу  қажет. 
Басқа да халықтар тәрізді қазақ халқы да о баста кішігірім этни-
калық  топтардан  құралды.  Атадан  руға,  рудан  рулар  бірлесті-
гіне,  рулар  бірлестігінен  тайпаға,  тайпалардан  тайпалық  одақ-
тарға, тайпалық одақтардан ұлысқа, ұлыстан халыққа айналды.  
Екіншіден,  қазақ  тілінің  шығу  тегі  мен  даму  кезеңдерін 
түркі  халқының,  жалпы  түркі  тектес  тілдердің  даму  дәуірлері-
мен бірлікте, соның шеңберінде алып қарастырғанда ғана толық 
түсінуге болады. Қазақ тілінің тарихын түркі тілдер тарихымен 
бірлікте алып қарастырған ғалымдар (Н.Баскаков, Ә.Қайдар т.б.) 
алты дәуірді атап көрсетеді, олар: алтай дәуірі, ғұн дәуірі, көне 

 
86 
түркі дәуірі, орта ғасыр түркі дәуірі, жаңа дәуір, ең жаңа дәуір. 
Алтай  дәуірін  тап  басып  айта  алмағандықтан,  бұл  дәуірдің 
сипаты  ашылмай  қалды,  тек  бір  білеріміз:  бұл  дәуірде  түркі-
моңғол,  тұңғыс-маньчжур,  корей-жапон  тілдері  бірлікте  болды 
деген  мағлұмат.  Кейбір  зерттеулерде  түркі  тілдерінің  даму  та-
рихында алтай дәуірінен де әрі шумер дәуірі болғандығы жайлы 
деректер  айтылады.  Осы  дәуірлердегі  қазақ  тарихына  қатысты 
тарихи жазба ескерткіштердің, жазу таңбаларының  қазақ тілінің 
халық, ұлт тілі болып қалыптасып, әдеби тіл дәрежесіне жетуін-
де мәні зор. 
Үшінші,  қазақ  тайпаларының  халық  болып  бірігуі,  қазақ-
тың  халық  тілінің  қалыптасуы  ХV-ХVІ  ғасырларда  қазақ  тай-
паларының  қыпшақ  қауымынан,  ноғай  ордасынан  бөлініп 
шығуына,  моңғол  басқыншылығынан  кейін  қазақ  жерінде  пат-
риархтық-феодалдық  қатынастың  күшейіп,  алғашқы  қазақ  хан-
дықтарының  пайда  болуына  байланысты  екені  ескерілуі  қажет. 
Ал  қазақ  халқының  ұлт  болуы,  тілінің  ұлт  тілі  болуы    ХІХ  ға-
сырдың  екінші  жартысынан  басталатыны,  ұлт  тілімен  бірге 
ұлттық  әдеби  тіл  қалыптасқанын  шатастырмау  қажет.  Қазақ 
халқы – ежелгі ұлттардың бірі. Қазақ халқының ертедегі тарихы 
туралы  еліміздің  ежелгі  тарихында  мол  мәлімет  бар.  Мұндай 
деректер ежелгі парсы және грек тарихында да ұшырайды. 
Қазақ  халқы  ерте  заманда  еліміздің  батыс  өңірін,  Алтай, 
Тянь-Шань  таулары  мен  Жоңғар  ойпатын,  Жетісу  өңірі  мен 
Сырдария  алқабын  және  Дешті  қыпшақ  даласын  мекен  еткен. 
Ежелгі  түркі  тілдес  тайпалардың,  атап  айтқанда,  сақ,  үйсін, 
қаңлы, алан, қимақ-қыпшақ, дулат, түркеш, қарлық, оғыз, арғын, 
найман, керей, уақ, қоңырат, жалайыр, алшын т.б. тайпалардың 
түрліше тарихи даму дәуірлерін басынан кешіре отырып, бірте-
бірте этникалық бірігуі және этногенездің жалпы заңдылықтары 
бойынша табиғи түрде дамуы арқылы халық болып қалыптасты. 
Осы  мәселеде  «Қазақ  халқының  өз  алдына  жеке  халық 
болып қалыптасу барысы ұзақ тарихи даму дәуірлерін басынан 
кешірді.  Ежелгі  жұңғоның  (жоңғарлықтар),  парсының  және 
гректің  жазба  деректеріне  қарағанда,  біздің  заманымыздан  бұ-
рынғы VІІ-ІV ғасырларда Орта Азия өңірін сақ тайпалары мекен 
еткен.  Бұл  сақтардың  «Шошақ  төбелі  тымақ  киетін  сақтар» 

 
87 
(тигра  хауда  сақтары)  деп  аталатын  тайпаларының  орналасқан 
жері  Іле  алқабы  мен  Жетісу  өңірі  болған.  Біздің  жыл  санауы-
мыздан бұрынғы ІV-ІІІ ғасырдың шегінде бұрынғы сақ тайпала-
рының  одағы  ыдырап,  оның  орнына  үш  ірі  тайпалық  одақ  – 
үйсіндердің,  қаңлылардың,  аландардың  тайпалық  одақтары  құ-
рылған» дейтін Н.Мыңжанның пікірі дұрыс ойға жетелейді. 
Шынында  да  «Түркілер  мен  қазақтардың  тарихы  туралы 
не білуге болады? Бұл халықтың тамыры қайда жатыр? Қазақтар 
бай мәдениетке ие, өзінің тереңде жатқан тарихы бар. Бұл түркі-
қазақ  халқы  қайдан  шықты?  Оның  тарихи  тамыры  қайда?»  деп 
толғанған  Асан  Бахти  осы  сұрағына  жауапты  «Сеннаар  жері» 
туралы мәліметтерді талдау арқылы таппақ болды. 
Әрине,  әңгіме  Тигр  және  Евфрат  жазығының  оңтүстік 
бөлігі туралы болып отыр.  Бұл жерді Шумер деп аталатын ха-
лық мекендеген. Көне дәуірдің өзінде-ақ, Сеннаар шумерлердің 
отаны ретінде белгілі болған.  
Шумерлердің тарихын зерттеген ғалымдардың айтуынша, 
шумерлер вавилондықтарға, гректерге, еврейлерге және басқа да 
халықтарға  Жаратылыс  жайында,  өздерінің  техникалары  мен 
өнер табысы туралы және поэмалары мен нақыл сөздері, көркем 
стилі  жайлы,  сонымен  қатар  кейбір  діни  түсініктері  туралы 
ғылым негіздерін берді, жазуды және математикалық бірліктер-
ді ойлап тапты. Шумерлер Месопотамияда тұрды және ұлы мем-
лекет  құрды.    Тигр  және  Евфрат  өзенінің  аралығында  жатқан 
жер  мен  Скиф  даласының  байланысы  туралы,  шумерлер  мен 
сақтардың жақындығы жайында сөз қозғаған Асан Бахти, біздің 
эрамызға  дейінгі  2500  жылдарға  қарай    Орталық  Азия  мен 
Кавказдан  келген  шумерлер,  алқаптың  оңтүстігіне  орналасқан-
дығын,  сосын  Тигр  мен  Евфрат  өзендерін  бойлай  оңтүстікке 
жылжығандығына  тоқтала  келіп,  археологиялық  қазбалардың 
бұл  қара шашты және ашықөңді адамдардың  Отаны Месопота-
мияның  шығысы  мен  солтүстік-шығысы  екендігін  растайтын-
дығын  айтады.  «Шумеры.  Скифы.  Казахи»  деп  аталатын  еңбе-
гінде:  «Олардың  тілі  Каспий  теңізі  жағалауындағы  халықтың 
тілімен  өте  ұқсас  болған.  Шумерлер  –  көне  көшпелі  азияттық 
тайпа, көне скифтердің арғы ата-бабалары – Месопотамия алқа-
бын жайлаған көшпенділер,  Екіөзеннің ең көне өркениетін құр-

 
88 
ғандар.  Батыс  германдық  ғалым  Курт  Вальтер  Керам  шумер-
лерді түркілер деп санады. Ол: «Шумерлердің тілі көнетүркі ті-
ліне ұқсас, ал сыртқы түрі жағынан үндіеуропалықтарға келеді», 
– дейді Асан Бахти. 
Түркі тілі жөніндегі ең алғашқы мәлімет Месопотамияның 
оңтүстігінен (Шумерден) табылғандығын, оны біздің дәуірімізге 
дейінгі  ІV-ІІІ  мыңжылдықтарды  меңзейтін  идеографиялық 
жазба  ескерткіштері  дәлелдейтіндігін,  мұнда,  яғни  алғашқы 
шумер  тілінің  ескерткіштерінде,  көне  түркі  тіліне тән  көптеген 
лексикалық  сәйкестіктер  ұшырасатындығын  Алтай  Аманжолов 
та  айтқан  болатын.  Шумер  тілі  мен  көне  түркі  тілінің  және 
қазіргі  түркі  тілдерінің  арасындағы  лексикалық  сәйкестіктерді 
көрсете  келіп,  Алтай  Аманжолов  алғашқы  түркілердің  (прото-
түркілердің)  бір  бөлігі  бұдан  бес  мың  жыл  бұрын  Месопота-
мияға  (Шумерге)  келгендігін,  соның  нәтижесінде  алғашқы 
шумер  ескерткіштерінің  тіліне  де  белгілі  деңгейде  әсер  етті 
деген тұжырым жасауға болатындығын айтқан еді. 
Шумер  тілінің  алтай  тілдерімен    (түркі,  моңғол,  тұңғыс-
манжур)  туыстастығы  жөнінде  неміс  ғалымы  Ф.Хоммель  және 
оны  қолдаған  кеңес  тарихшысы  С.П.Толстовтың  болжам  пікі-
ріне  сүйеніп,  шумерлердің  арғы  атасын  қаңғар,  кеңгерлермен 
байланыстырған  А.Аманжоловтың:  «Шумердің  өз  аты  аккад 
(семит)  тілінде  бұрмаланып  айтылғандығын,  шын  аты  кенгер 
немесе кеңер болғандығын, атақты шумеролог А.Фалькенштейн 
дәлелдеп  көрсетеді»,  –  деген  пікірін  алдыға  тартып,  Әбдуали 
Қайдар  мынадай  болжам  жасайды:  «Бұл  пікірді  өзімізше 
қорытсақ:  Қазақстан  жерін  ежелден-ақ  (қаңлы,  үйсін  т.б.)  көне 
түркі тайпалары мекендеп келді. Қазақстан (жалпы Орта Азия ) 
жерін  иран  тілдес  тайпалардан  әлдеқайда  бұрын,  тым  ерте  за-
мандардың  өзінде-ақ  түркі  тілдес  тайпалардың  қатарына  шу-
мерлер  де  олармен  тектес  кенгерлер//кеңерлер,  демек  көне 
қаңлылар  мекендеген  еді.  Басқаша  айтқанда:  Орта  Азия  мен 
Қазақстан жерін сонау көне дәуірлерден (б.д.д. ІV-ІІІ мыңжыл-
дықтардан) бері иран тілдес тайпалардан бұрын жайлаған түркі 
өркениетінің  бастауы  болған  шумерлердің    табиғи  жалғасы  – 
қаңлылар мәдениеті, тілі, салт-дәстүрі деп таныған жөн. Қаңқа-
Хорезм  мәдени  мұрасын  зерттеген  С.П.Толстов  та,  Олжас 

 
89 
Сүлейменов  те  осы  идеяны  дәлелдеуге  тырысады».  Көне  шу-
мерлердің  өздеріне  тән  жазулары  болған,  олардың    150-ден 
астам  әдебиеті бар екендігі де белгілі болды.  Бірінші пиктогра-
фия  басында  1000,  кейін  600  таңбаны  қамтитын  Уруктағы  шу-
мерлер жазу жүйесі екен. Бірінші таңбалар тек ХХ ғасырдың ба-
сында  ғана  оқыла  бастаған.  Бірнеше  жылдардың  көлемінде 
Хоммель,  Унгеру  және  Бертону  тәрізді  ғалымдар  таңбалардың 
біраз  бөлігінің  мәнін  айырып  оқыған.  Біраз  таңбалардың  бір-
неше мағынаны беретіндігі анықталған. Шумер тілін меңгеруде 
неміс  ғалымы-  лингвист,  археолог  Фридрих  Деличь  және 
француз  Тюро  –  Данжен  үлкен  рөл  атқарған.  1923  жылы  неміс 
ғалымы-лингвист  Пебеляның  шумер  грамматикасы  жарық 
көрген. Энрих Церен және Курт Вальтер Керам шумерлер түркі 
негіздес халық деген ой түйген. 
Ф.Хоммельдің  шумер  тілі  мен  орал-алтай  тілдерін,  яғни 
түркі тілдерін салыстыра зерттеп, оларға ортақ  сөздердің біра-
зын тапқандығын, бірақ оның шумер тілі фактілерін  жекеленген 
түркі  тілдерімен  ғана  салыстырғандығын,  ал  олардың  бәріне 
ортақ  бастапқы  түбірлерді  табуға  тырыспағандығын  «АЗиЯ» 
еңбегінде Олжас Сүлейменов те айтқан болатын. 
 
Шумерлердің  түркі  халқының  арғы  ата-бабасы  екендігін 
дәлелдейтін аргументтер іздеген Асан Бахти 12 түрлі аргумент-
терді алып қарастырады да, «Шумер», «сақ» «қазақ» сөздерінің 
шығу  тегін  салыстыратын  бірінші  аргументке  мынадай  мән 
береді:  «Ертедегі  шумерлер  өздерін    «саг-гиг»  деп  атады.  Осы 
«саг-гиг»  дейтін  жұмбақ сөз  нені білдіреді?  Ғалымдардың    жо-
балауынша,  бұл  сөз  қарабасты  дегенді  білдіреді.  «Саг-гиг»  – 
скиф  тайпаларының  бірі  сақтың  атауы.  «Саг-гиг»  сөзі  «мас-
сагет»,«мас-саг»  сөздерінің  құрамында анығырақ көрінеді.  Осы 
көнешумерлік атау «саг» немесе көне скифтік сөз «сак» немесе 
«массаг»  кейінірек  көшпелілерге,  қазіргі  қазақтарға  берілді»,  – 
деген  тұжырым  жасайды.  Пікірі  де  негізсіз  емес.  Саг-гик,  сақ 
және қассақ сөздерін салыстырғанда, пәлендей оғаштық байқал-
майды.  Тарихшы  Ақынжановтың  пікірінде  айтылғанындай,  сақ 
атауының алдына тіркескен қас сөзі қазақ тілінде «нағыз» деген 
мағынада бірнеше сөз тіркесінде сақталып қалғандығын білеміз: 
қас батыр, қас жау, қаса сұлу, қас жүйрік, т.б. Осы тіркестерде 

 
90 
берілетін  мағынаның  қассақ  деген  сөздің  бойында  да  сақталып 
тұрғандығы  белгілі,  ал  қассақ  пен  қазақ  сөздерін  салыстырып 
қарағанда,  екі  дауыстының  арасындағы  қатаң  дыбыстың  ұяң-
данып  кетуі  –  көне  түркілік  ежелгі  құбылыс.  Мысал  үшін,  шу-
мер  тілі    мен  түркі  тіліндегі  сөздерді  салыстырып  қараған  ға-
лымдардың  (Олжас  Сүлейменов,  Алтай  Аманжолов,  Асан 
Бахти)  келтірген  мысалдарына  көз  жүгіртсек,  айтылуы  ұқсас 
және  бірдей  мағынада  жұмсалатын    сөздердің  бар  екендігін 
мойындамасқа болмайды.  
 

жүктеу/скачать 0,88 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: