Т о п о н о м І / ik r ЖӘне этимология қазақ тіл білімінің антологиясы а. Әбдірахманов Топономика жэне этимология Павлодар 2010

«В гидронимах Ю Г (Йог), Ыйық (Ык), Оло Ыйык (Ык), Қесе 
Ыйык (Ык), Оло Эйек (Большой Ик), Кесе Эйек (Маленький 
Ик), Ямаш Эйеге выделяются элементы йог, йык, йек, кото­
рые близки к древнепермскому юг (йог) - «река». Анлуатные 
ы, э является башкирскими протезами, Слово оло, кесе озна­
чают соответственно «большой, малый». Ямаш антропоним» 
(А.А. Камалов. Гидронимия Башкирии. Автореферат канд. дисс. 
Уфа, 1969, стр. 18).
Башқұрт тіліндегі Ыйык//эйек сезі мен қазақ тіліндегі 
өйек сөзі түбірлес. Финн.угор тілдерінің қатарына жататын 
көнепермь тіліндегі өзен мағынасын білдіретін «юг», «юк» 
сездерімен жасалған гидронимдер Кама бойында және одан да 
әрірек орналасқан (Кривощекова-Гантман А.С. Следы древне­
тюркской гидронимики на «юг», «юк» в Прикамье. «Всесоюз­
ная конференция по топонимике СССР». Л., 1965, стр. 223-226). 
Финнугор тілдерінде йоги, йоки, йокк сөздері «өзен» екендігін 
басқа да көптеген зерттеушілер айтқан болатын (Е.М. Поспе­
лов. Метод географических терминов в анализе субстратной 
топонимии Севера. Сб. «Местные геогр. термины». М., 1970, 
стр. 9; А.К. Матвеев. Русская топонимика финно-угорского про­
исхождения. Автореферат докторской дисс. Свердловск, 1970, 
стр. 23 и др.).
Біздің ойымызша Өлкөйек гидронимінің құрамындағы 
ө й е к (өзен) сөзі осы финн-угор тілдерінен енген термин. 
Ал атау бірінші компоненті өлк//өлік көне түркі сөзі болуы ке- 
рек. Қазіргі қазақ тіліндегі өлі, тірі сөздері көне түркі тілдерінде 
ө л і г / / ө л і к , т і р і г / / т і р і к болғаны белгілі. Ендеше Өлік+өйек 
гидронимі «елі өзен» яғни» «жаман әзен» деген магынаны 
білдірген.
САЙРАМ - Шымкент облысындағы елді пункт жэне аудан 
аты. Бұл жерде орта ғасырда қала және Сайрам сувы деген 
өзен болған. Тарихи Сайрам қаласы жөніндегі алғашқы мэлімет 
XI ғасырдағы М. Қашқари еңбегінде бар. Онда былай делінген:
171

«Сайрам-Ақшахар деп әм аталатын, Исфиджаб деп әм аталатын 
шахар аты. Бұл сөзді Сариам деп күмәнді айту (произношение) 
дабар» (III, 191 беті, Ташкент басылымы).
Бұдан кейінгі жылдарда Сайрам қаласы туралы мәліметтер 
акад. В.В. Бартольдтың еңбектерінде бар (История культурной 
жизни Туркестана. Л., 1927, стр.82). «Название «Сайрам» встре­
чается только в монгольскую эпоху, впервые в описании путе­
шествия Чаньчуня». «Есть известие, что в конце ХІП века Сай­
рам или Кары-Сайрам, т. е. «старый Сайрам» был значительным 
городом, он будто бы имел 40 верст и простирался на целый 
день пути; но это были только слухи, переданные персидским 
автором, хотя с ссылкой на слова очевидцев» (Его же: к истории 
орошения Туркестана. СП б., 1914, стр. 145).
Жоғарыдағы В.В. Бартольдтьщ Сайрам аты тек 1221 жыл- 
дан ғана кездеседі деген пікірінің қателігі оның М. Қашқари 
еңбегімен толық таныс болмагандыгынан. Ал XIII ғасырдың 
аяғында қаланың «Кэрі (ескі) Сайрам» аталуында да мән бар. 
Өйткені бүл қала үлкен болгандығы соншалықты, оның бір 
бөлегі ғана «Кәрі Сайрам» аталуы ықтимал. Сол себептен де 
тарихи Исфиджаб қаласын бір тарихшылар Сайрам қаласымен 
бір десе, екінші зерттеушілер Исфиджабты Шымкент деп келді. 
Сайрам қаласы қазіргі Шымкент қаласына жақын орналасқан. 
Ал Исфиджаб пен Сайрам екеуі бір қаланың екі аты екенін 
М. Қашқари айтқанын жоғарыда келтірдік. Сайрам қаласының 
XV-XVTI ғасырлардағы тарихы жөнінде В.В. Бартольд, 
М.Е. Массон, А.Х. Маргүлан, П.П. Иванов т. б. авторлар жазды. 
Олардың зерттеулері К.А. Пищулинаның соңғы кезде жазыл- 
ған мақалаларында толық келтірілгендіктен біз ол деректерге 
тоқгалмаймыз (К. А. Пищулина. Присырдарьинские города. 
Сб. «Казахстан в XV-VIII веках». Алма-Ата, 1969, стр. 22-24). 
Сайрам сөзінің этимологиясын ашуга кілт болатын деректерді 
М. Қашқари еңбектерінен табамыз. Онда былай делінген: «Сай­
рам: Сайрам сув-тобыктан томен агатын аз су» (Ш, 191 беті).
172

Сайрамланды: сув сайрамланды - су тобықтан келер дәрежеде 
азайды (Сайрамла-нур, сайрамланмақ). М. Қашқаридің бүл 
жазғанынан сайрам сөзін қазақша «сайыз/саяз/тайыз» деп 
түсінуге болады. Осы сөздер біздіңше түбірлес. Оған мынадай 
дэлел келтіруге болады.
1. Орта ғасырлардағы тарихи деректерге қарағанда Сай­
рам қаласы Сайрам сув деген өзеннің бойына орналасқан. 
Бұл жөнінде орта ғасырдағы авторлардың еңбектеріне сүйеніп 
жазылған К.А. Пищулинаның мына пікірін келтіруге болады: 
«Вся возделываемая, в районе Сайрама площадь орашалась при 
помощи арыков, отведенных из многочисленных речек, сте­
кающих с юго-западных склонов Каратау и Таласского Алатау. 
Некоторые из этих рек, сохраняющих и поныне свои названия, 
упомянуты в источниках: Арыс, Сайрамсу (на которой стоял 
г. Сайрам), Буган, Чайан, Арсланлык и др» (Указ, статья, 
стр. 23). О лай болса қала аты өзен атынан қойылғанына ешбір 
күмән болмасқа керек.
2. 
Бүл сөз суға байланысты айтылғандықтан, оның түбірі сайр 
болса керек. Ал сайыр//сайыз//саяз бір түбірден тараған сөздер 
екендігіне түркі тілдеріндегі р//з дыбыстарының сэйкестігі 
(соответствие) дэлел болады. Олай болса бүл дыбыстардың 
сәйкестігі деген мәселеге тоқтала кетейік. Түркі тілдерін- 
дегі бүл фонетикалық заңдылыққа алғаш көңіл аударған 
И. Клапрот болды. Ал чуваш тілі мен басқа түркі тілдерінің 
арасындағы бүл айырмашылықты В. Шот зертгеулері кеңейте 
түсті. Кейінгі зерттеушілер арасында бұл дыбыстардың қайсы 
бұры деген мәселеде екі түрлі пікір бар: Г. Рамстедт және оны 
қолдаушылары р>з деп дәлелдесе, В.В. Радлов жэн 3. Гомбоц, 
керісінше, з>р деген пікірде болды. Н.И. Ашмарин, Н.К. Дми­
триев сияқты көрнекті тюркологтар да бүл дыбыстардың шығуы 
жөнінде пікірлерін айтпай, конкретті материалдарды талдаумен 
болды (Н.К. Дмитриев. Соответствия р//з, «Исследования по

жүктеу/скачать 7,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: