Т. У. Есембеков Көркем мәтінді талдау негіздері Оқу құралы Алматы

¤ркениет, нєсіл, орта, сєт, ±лттыќ мінез, халыќ рухы, єдеби дерек сияќты жетекші ±ѓымдары бар мєдени-тарихи ѓылыми баѓыттыњ негізін ХІХ ѓасырда француз ѓалымы И. Тэн ќалаѓан, ол адам табиѓатын физиологиялыќ, єлеуметтік, тарихи факторлардыњ тоѓысуы арќылы т‰сіндіргісі келді, оныњ іс-єрекетініњ жалпы идеясын табуды армандады. Позитивизмніњ жаќтасы болѓан Тэн натуралистік эстетикаѓа жаќын болды, Сент-Бевтыњ теориясына с‰йенді.

Аталмыш баѓыттыњ негізгі теориялыќ ќаѓидалары ХІХ ѓасырдыњ соњѓы жылдарында А. Веселовскийдіњ зерттеулерінен белгілі болды. Кµптеген халыќтардыњ фольклоры мен єдебиетіндегі формулалар мен мотивтерді салыстыра ќарастырып, єдеби, т±рмыстыќ, єлеуметтік элементтердіњ ќайталанып отыратынын байќаѓан ѓалым олардыњ арасындаѓы ќатынастарды генетикалыќ жєне типологиялыќ т±рѓыдан зерттеу барысында µзініњ «Тарихи поэтика» атты атаќты ењбегін жазѓан. Алѓашќы кезде А. Веселовский µзініњ мєдени-тарихи мектепке жаќын екендігін айта келіп, єдебиет тарихы – образды-поэтикалыќ т‰рде берілген ќоѓамдыќ ойдыњ тарихы деген тоќтамѓа келген. Поэтикалыќ категориялардыњ негізі тарихи категорияларда жататындыѓын орасан кµп материалдыњ негізінде дєлелдеген ѓалым осы ќ±былыстардыњ теориялыќ мєселелерін зерттеуге кіріскен. Алдымен «мєдени ќатарларды» діттеп алып, оларды синхрондыќ т±рѓыдан ќарастырѓан, «ќайталауларды зањдылыќ деп шешкен Веселовский «европацентристік» кµзќарасќа ќарсы шыќты. Єр мєденииетіњ µзініњ даму ерекшеліктері бар, сондыќтан мєдени µмірде «мешеулік» пен артта ќалушылыќ» деген ±ѓымдардыњ ѓылыми орынсыз екендігін ќадап айтќан ѓалым «±ќсас фактілердіњ параллель ќатары», «типологиялыќ т‰йісу» сияќты т‰сініктер арќылы типологиялыќ сєйкестіктер мен ±ќсастыќтардыњ т‰п тµркінін µзінше сараптаѓан. Оныњ ойынша, кµркем єдебиеттердегі ±ќсас деректер ќатарын салѓастыру ‰шін алдымен ќайталау ќаѓидаттарыныњ ќай дєрежеде кµрінетіндігін аныќтап алу керек екен.