Table of Contents тар жол, тайғАҚ кешу роман-эссе (1927) тарту
жүктеу/скачать 419,1 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- XIII. КОЛЧАКТЫҢ ЖАНТАЛАСҚАН ШАЛЫҒЫ
| ӨЗІМІЗДІҢ ЕЛГЕ КЕЛУ
Мұқайдың торы шолақ айғыры тойынды. Көк жетілді. Жаз толықсыды. Жұрт аққа молықты. Бір күні Мұқай арбасына торы шолақ айғырын жекті. Ескілеу текеметін арбаға салды. Мен көшір болып, айғырдың тізгінін ұстадым. Мұқай «үлкен кісі» болып, арбаның орта беліне отырды. Балабай ауылымен қош айтысып жүріп кеттік. Мен Мұқайдыкінде киімдерімді тағы да өзгертіңкіреп алдым. Баянда, Ілиястікінде бастағы құлақшынды қалдырып, қоңыр елтіріден тымақ істетіп ескі шытпен тыстатып кигемін. Ілиястың баласы Рақышқа іштен киетін орысша шұға бешпентімді беріп, оның бір ескі, жамаулы жыртық қазақша бешпентін кигемін. Енді Мұқайдың қатынына, сырттан киіп келген, сырты күйе болған қоңыр тібен, іші күзен бешпент ішігімді беріп, ескі, жыртық, жамаулы ләңке шапанын кидім. Сөйтіп үсте — жыртық, жамаулы ескі ләңке шапан, баста — жаман қоңыр тымақ, бұтта — жамаулы қой терісі шалбар. Аяқта жаман жамаулы бұзаубас етік. Белде — ескі шүберек белбеу. Нұсқам көшір болып, арбаның алдына отырып, ат айдап, ат доғарып, ат арқандап, ат жегіп жүруге лайықты. Мұқайдың ауылынан біздің елге келген жолды бұл араға жазбаймын. Тек өзіміздің ел шетіне қалай кіріп, өзіміздің ауылға келгендігімді ғана айтып өтейін. Павлодар уезінің жапсарынан Ақмола уезіне кірдік. Уез аймағы үлкен. Аяңдап, оннан аса күн жүріп, жапсар елдерден өтіп, Ақмола елдерінің күншығыс-түстік жақтағыларын аралап отырып, Ақмоланың оңтүстік шетіндегі біздің елмен жапсар, аралас отыратын өзіміздің жақын рулас елдерге келдік. Талай қызықты әңгімелер қалды. Жолшыбай түстенген, қонған елдерде әңгімелесіп отырамыз. «Большевик пен сары орысты» әңгіме қыламыз. «Сары орыс» деп Колчактың әкімдерін, орыс байларын айтады. Қалың қара бұқараның көбі-ақ «сары орысты» күңкілдеп қарғайтын болыпты. Кейбір жерлерде «большевик келсе екен» дегенді де айта бастапты. Бұрын біздің ел жаз жайлап отыратын «Сабырқожа» деген өзенге келдік. Соңғы жылдары «Сабырқожаға» біздің ел келе алмай кейін, Есен деген өзеннің бойында қалған екен. Сабырқожа мен Есеннің арасы (100) жүз шақырымдай. Арада, жолда, жол маңында ел сирек. Тек Сабырқожадан он бес, жиырма шақырымдай жерде, жолымызда «Құндызды» деген өзенде бір-екі ауыл бар. Одан шыққан соң он бес, жиырма шақырымдай жерде, «Шөптікөл», «Жаманкөл» деген көлдердің басында бір-екі ауыл бар. Одан шыққан соң жолда «Нұра» деген өзеннің бойында бір-екі поселке бар. Одан әрі біздің елге шейін ел жоқ. Жұрттың айтуынша елсізде жол тосқан жүргінші ұры көп. Қорқыныш. Бұл хабарларды әркімнен әр түрлі естіп, торы шолақ айғырды айдап күн еңкейген кезде Сабырқожа өзенінен өттік. Жөнімізде, өзеннің біз өткен жағында бір-екі ауыл отыр. Бай ауыл, ақ ауыл. Мал көп. Өзеннің бойында қалың көгалды бырт-бырт жұлып, пысқырып, қаптап қыбырлап құлалы жылқы жатыр. Ауылдардың сыртында қаптап, бырдай болып, ызыңдап, қалың ақтылы қой жатыр. Ауыл маңында сиыр, түйе, қара-құра көп. Ауыл бай, атақты ауыл. Заманында Ақмола уезін билеген аға сұлтан Құдайменде Қоңырқұлжа төренің баласы Жәңгір төренің аулы. Бергі ауыл Жәңгірдің өз аулы. Арғы қасындағы ауыл бір байлау төлеңгіттің аулы. Жәңгір аулында күмбездей үш ақ орда тұр. Шағаладай шаңқан ауылдың сыртында жекерек тағы бір аппақ үй тігіліп жатыр. Екі көзім ауыл мен малда. Біздің елмен жапсар отырса да бұрын Жәңгір аулын көрген жоқ едім. Бірақ Жәңгір аулы туралы көп әңгімелер естуші едім. Біз Сабырқожа өзенінен өтіп бір өзекке түсіп, енді одан шыға келгенімізде алдымыздан қарсы, бір ат жетектеген салт атты жігіт шыға келді. Сақал-мұрт жоқ. Ашаң, аққұба жігіт тәуір киінген... Тани кеттім. Сәлемдестік. Жөн сұрасып, тұра қалдық. Мұқай сөйлесіп тұр. Танымаған адамша, мен жай ауылға қарап отырдым. Бұл жігіт осы елдің баласы еді. Аты Әуесқан, әкесі Ахметжан қожа. Әуесқан Ақмолада мен оқыған қалалық орыс школында оқыған еді. Менімен бір класта емес, кейінгі класта оқыған еді. Өзі 1916 жылғы қазақ көтерілісі кезінде «бір орысты өлтірді» деген жаламен бір қыс абақтыда отырып шыққан еді. Мұқаймен екеуі жөн сұрасып тұр. Жай, суық жүзбен бетіне қарадым. Әуесқан маған қадалып тұр екен. Мұқайға: — Тоқа, Енең баласының қай ауылына бара жатыр едіңіз?—деді. — Жәнібек ауылдарына, — деді Мұқай. — Ол ауылдардың қайсысымен жегжат едіңіз? Мұқай: — Сейфолла деген кісі біздің жиен болушы еді, — деді. Мен тағы да Әуесқанның бетіне жай қарадым. Әуесқан енді маған өте қатты қадала қарады. — Сіз осы Сәкеннің несісіз? — деді. Мен түсінбеген болып: «Сәкеніңіз кім?» — дедім. Әуесқан: «Кәдімгі Сейфолланың Сәкені... Садуақас...» — деді. Мен аң-таң болғансып, аңырайып Мұқайға қарап: — Бұл кісінің Сәкені кім? — дедім. Әуесқан жылдамдатып: «Ойбай, Сәкенді білмеуші ме едіңіздер. Сейфолланың Сәкен деген баласы бар еді ғой... Шіркін, кетті ғой!» — деп менің жайымды айтты. Танытпай кететін болдық. Бірақ Әуесқанды қимадым. Ал қазақ жайы белгілі. Сырыңды досыңа айтсаң, досың өз досына айтады. Сөйтіп, сенің досыңа айтқан сырың елге жайылады. Сонда да Әуесқанмен сөйлескім келді. Әуесқан: «Қайыр енді!» — деп қозғала берді. — Сіздің атыңыз кім? — дедім. Тағы да менің бетіме қадалып тұра қалып: — Әуесқан,— деді. — Мені танымадыңыз ба? — дедім. Әуесқан аттан ұшып түсті. Жылап келіп, мені құшақтай алды. Арсалақтап балаша қуанып жатыр. Аттан түсіп көгалға отырдық. Көп сөйлесіп отырдық, көп хабар білдім. «Колчак әбден сұмдық болып алды. Ақмола мен Атбасар арасында бір поселкеге ылғи большевик крестьяндар жиналып, Атбасарды алмақ болып тұрған жерінде, соларды қыруға Атбасардан, Ақмоладан көп әскер шығып, бәрін қырып, поселкелерін жермен-жексен қылыпты. Содан кейін Ақмолада «большевик» дегенді атып жатыр. Түрмедегілерді атты. Біреуді біреу өштікпен «мынау большевик» деп көрсетсе болғаны, ұстап алып абақтыға жабатын болды. «Құмкөл» елінің бір мұғалімін «большевиксің» деп, қалаға апарып, түрмеге салып атты. Бекетайұлы Тілеубекті де абақтыға салды. Баласы Сейітрақманды абақтыға салды. Өзіңнің жолдасың Нұрғайынды атты. Тағы да толып жатыр атқан адамдар», — деді. Өзеннің жоғарғы жағынан бір тазы ерткен, салт атты, сары жігіт келді. Сәлемдестік. Ат үстінде тұрып, сары жігіт Әуесқаннан біздің жөнімізді сұрады. Әуесқан: — Сүйіндік жағынікі. Тоқа Сейфолланың нағашылары екен, — деді. Сары жігіт: — Ә-ә, Сәкеннің әкесі Сейфолланың ба? —деп және бірдеме деп жүріп кетті. Әуесқанмен қош айтыстық. Оның айтуымен Жәңгірдің өз ауылына қонбай, аржақ қасындағы бай төлеңгіті Байтуған дегеннің ауылына қонуға келдік. Өйткені Жәңгір ауылында болыс пен тілмаш жатыр екен. «Жазым болып танып қалар» деп Әуесқан Жәңгір ауылына қонбауымызды ұйғарды. Біз Байтуған ауылына келгенімізде күн батуға таянған кезі еді. Аспанды бұлт басып, желдетіп, ептеп жаңбыр сіркіреп кетіп тұр еді. Байтуған едәуір бай, екі-үш жүздей қойы бар. Сиыры, өгізі көп. Үлкен боз киіз үйі бар. Торы айғырды үйдің сыртына доғарып тастап, үйдің жанына келдік. Байтуған, кемпірі мен екеуі үйіне бізді кіргізбеді, қондырмады. Байбалам салып, баяпарланып: «Қондырмаймын, кетші-кет!.. Қазақтың қаңғығанының қонақ үйі емеспін! Аулақ жүр!» — деп жатыр. Басқа барар жер жоқ. Дағдардық. Тамақ бермесе де кетпеуге бел байладық. Қазақша айтыстық. Ұрыстық. Жанжалдасып еріксіз үйге кірдік. Өздері үйде отырмады. Тыста боқтап жүр. Балағаттап жүр. Біз қаракөлеңке үйде отырдық. Әлден уақытта келіні от жақты, жігіт баласы келді. Бәрі де бізге тым-тырыс. Байтуған үйге кіріп отырды. Кемпір де кіріп-шығып жүрді. Бәріміз де отқа таяу отырмыз. Енді кемпір де келіп отырды. Сол ай — «оразаның» айы еді. Ауызашарға даярлап, қайнатып отырған шайы бар екен, жасады, лажсыз бізге де шай берді. Баласы қатынын ұрды. Жігіт былш еткізіп қатынды тұмсыққа періп кеп қалды. «Шіркіндердің сыпайысы-ай!» — дедім ішімнен. Енді біраздан соң азырақ бой үйренісіп, Байтуғанмен әңгімелесе бастадық. Мен білмеген болып, Жәңгір төрені сұрап отырмын. Байтуған Жәңгір төрені, ой, мақтады! Мақтады! Мырзалығын мақтады. — Бір жылы, бір тұмса күшіктеген қаншыққа тоқты сойып салды... Зекет бергенде санап, алдынан өткізіп, жүз жылқыдан жүз біріншісі айғыр болса да, аягөз ат болса да, молдаға ұстатып беруші еді... Құрбанға өгіз союшы еді. Малайларына бір бөлек арнатып құрбан шалғызушы еді. Бұл төреден мырза жан жоқ еді ғой...» — деді. Әбден бажайлап сұрап болып, Байтуған әбден төресін мақтап болған соң, мен төрені жамандауға кірістім. Түнімен жаңбыр жауды... Төсексіз бүрісіп, Мұқай екеуміз төр алдында жаттық. Ертеңінде ерте тұрып, әлгі кемпір бізді тағы да боқтап, үйге кіргізіп қойған қамыт-саймандарымызды тысқа атқылап лақтырып жүр екен... Атты суғарып біраз шалдырып алдым. Сәске кезінде жүріп кеттік. Жолдың сазынан ат ауырлап, арбаны тарта алмаған соң, біраз жаяулап, кешке Шөптікөлге келдік. Шөптікөлге таянып, аяңдап келе жатқанымызда, артымыздан ұшыртқан үш атты кісі жетіп келді. Сәлемдесті. Тағы да тани кеттім. Біздің қонайын деп келе жатқан «Шөптікөл», «Жаманкөлдегі» ауылдардың жігіттері. Бұл ауыл да бізбен жапсар отыратын Тоқа деген бауырлас ел. Тек болыстары басқа. Атты аяңдатып келеміз. Үш жігіт те қатарласып аяңдап бізден жөн сұрасып келеді. Үш жігіттің біреуі 1917 жылы осы елдің ауылдық съездерін жасап, комитеттерін сайлағанда, менің бірсыпыра күн қасымда болып еді. Аты Әбіш. Келе жатып бетіне қараймын, Әбіштің де екі көзі менде. Ат үстінде қисайып маған көп қарап отырды. Мен түсімді бұзбадым. Үш жігіт бізбен сөйлесіп отырып танымай жүріп кетті. Кештетіп келіп Шөптікөлдегі Бейсембай ауылына қондық. Ол ауылға танытпай, Шөптікөлдің қасындағы Жаманкөл басында отырған Көшмағамбет ауылына сәске түсте келдік. Ауыл көшіп жатыр екен. Бұл ауылда біздің әкеймен немере-шөбере екі апай бар еді. Енді бұларға амандаспай кетуді, танытпай кетуді лайық көрмедім. Бір апайдың жығып жатқан үйінің қасына келіп тұра қалдық. Үйлерін жығып көшіп жатқан ауыл бізді елеген жоқ. Сол арада біздің қасымызға кешегі ат үстінде жолыққан Әбіш деген жігіт келе қалды. Танымайды. Амандасты. Әбішті оңаша алып шықтым. — Мені танисың ба? — дедім. Әрине, енді Әбіш таныды. Қолымды ұстап, көзіне жас алды. Әбішке қысқаша жайды айттым. — Енді сен ана апайға барып түсіндіріп айт. Жылаушы болмасын. Жай амандасайық. Білінбей қалсын, —деп Әбішті жібердім. Әбіш барып, шаңырақтан үйдің уықтарын алып жүрген апайға жайлап айтып тұр. Көріп тұрмын. Екеуі біздің арбаға қарай жүрді. Таяна беріп, апай айғайлап жылап қоя берді!.. Лезде «Шөптікөл», «Жаманкөл» басындағы ауылдардың баласына шейін білісіп, әңгіме қылды. Лезде бұрқыратып жан-жақтан шабысып, жүгірісіп келіп жатыр. Лаж жоқ. Біліндік. Ол ауылдан ет пен қымызға тойып алып, арбаға екі мықты айғырларын жегіп, бұрқыратып жүріп кеттік. Жолшыбай қаладан келе жатқан бір саудагерге жолықтық. Шала ноғай саудагерлер екен. Жалданып келе жатқан іштерінде бір-екі біздің ауылдың жігіттері бар екен. Қастарынан өттік. Бізді таныған жоқ. Қасымыздағы Көшмағамбет ауылынан еріп шыққан баланы жіберіп, әлгі біздің ауылдардың екі кісісіне жасырып айтқыздық. — Әуелі үлкені — Ділмағамбет, білдіртпей, елеусіз келсін. Онан кейін екіншісі — Алшағыр, елеусіз келсін, — дедім. Барып айтты. Біздің арбаға Ділмағамбет жетіп келді. Жылап, көзінен жас ағып жүр. Ентелеп, алақтап, сыбырлап, бізден: — Сәкен қайда?.. — деді. Бұ да танымайды. Мен күліп: «Сәкен мен. Бірақ жылама! Жыласаң бүлдіресің. Ана саудагер ноғайларың білсе, жақсы болмайды»,—дедім... Нұра деген өзеннің бойына түстеніп, ат шалдыруға саудагерлер де тоқтады. Біз де тоқтадық. Аттарды доғарып, шай қайнаттық. Енді арсалақтап Алшағыр келді. Қуанып жатыр. Балаша казак-орыстарды сырттан боқтайды. Ол күні жолға қонып, ертеңінде түс кезінде біздің ауылдарға келдік. Бірдеме қылып есебін тауып, жалдаушы байынан бөлініп, салт атпен Ділмағамбет бізбен бірге жүрген. Ділмағамбетті оздырып ауылға жібердік. Жібергендегі мақсат: бірінші — үй ішінде, әке, шеше, іні, қарындастарыма даярлықпен көріну, екінші — мені өзіміздің үйдің ішінен басқаға білдіртпеу. Әуелі жақын ағайындарға да білдіртпеу. Білінбей үйге барып, біраз болып, Совет өкіметі бар Түркістанға өтіп кету. Бұл көптен миға әбден орныққан, бекіткен планым. Осыны әбден түсіндіріп, Ділмағамбетке айтып жібердім. — Бізді Павлодар уезінен келген әкейдің нағашылары екен десін де қойсын, — деп қайта-қайта айтып, қатты тапсырып жібердім. Жүріп келеміз. Ауылға жақындадық. Ділмағамбет озып кеткен. Бір жақын ағайынның үстінен өтіп бара жаттық. Бір топ кісі ауылдың алдында сөйлесіп отыр екен. Қастарына салт атты жастау бала жігіт келіп еді, бізге жіберді. Салт атты жігіт өтіп бара жатқан бізге шауып келді. Тани қалдым. Қатар ауылдас Сүлеймен деген кісінің Жаман деген баласы. Сәлемдесіп, жөн сұрады. Айттық: — Павлодар уезінен келе жатқан Сейфолланың нағашысымыз. Айдаболмыз... — дедік. Бала кісілерге шауып барды, айтты. Айта салып, қайта шауып келді. Тағы да жөнімізді анықтап сұрап кетті. Таныған жоқ. Өзім де танитын қылған жоқ едім, бетімді қисайтып, бір көзімді соқыр қылып отырып едім. Өзіміздің ауылға бір-ақ бел қалғанда, қарсы алдымыздан, белден, бір жетегі бар салт атты жігіт шыға келді. Бізге алдымыздан ат жіберген екен деп ойладым. Бұл бос ат жетектеген бізбен ауылдас, бала күнімізден бірге өскен, бір Қадырбек деген жігіт екен. Қадырбекпен ауылда жүргенде кедейдің саяғындай әмпей едік. Бізбен сәлемдесіп тұра қалды. «Е-е, бұл өз бетімен кетіп барады екен. Бұл да танымады ғой шіркін!» — деп ойлап тұрдым. Мұқаймен жөн сұрасты. Жөн сұрасып болып, «қайыр енді!» деп, атының басын бұрып алды. Шыдамай: — Сіз қай ауылдың жігітісіз? — дедім. Даусымды танып, бетіме жалт қарады. Шыдамай, көзім күліп тұрған тәрізді еді. Қатты қысылып, сасып, секіріп түсті. Күліп жатырмыз... Қадырбектің екі атын жегіп, айдап жүріп келе жатқанымызда едәуір жерде бір топ атты көрінді. Қатты келеді. Келе жатқан өкшесі біздің жөніміз. Бізден өтіп барады. Арамыз едәуір жер. Ойланып топқа қарадық. Ішінде кимешекті бір әйел бар сияқты. Қадырбек: «Ойбай, анау біздің ауылдың адамдары екен!.. Анау кимешекті Жамалекең екен!» — деп, қол бұлғап, айқайлады. Салт атты топ бізге қарай атты қойып қалды. Бұрқыратып келеді. Біз арбадан түсіп тұрдық. Біздің ауылдың адамдары... дүрсілдетіп жетіп келді. Анадай жерден аттарынан домаласып түсе жүгірісіп келді. Бәрінде де ес жоқ. Әсіресе ана сорлыда ес жоқ, не айтып, не қойғанын білмейді... «Өзіміздің үй ішінен басқаға білінбеймін» деп келген қашқынды, ертеңінде маңайдағы төрт-бес болыс елдің бәрі білді. Бір жұмадан соң барлық Ақмола уезі білді... «Жаяу» почта!.. XIII. КОЛЧАКТЫҢ ЖАНТАЛАСҚАН ШАЛЫҒЫ Мен елге келген кезде Колчак жанталасуда екен. Тұмсығы қанға батқан сайын, құтырған қасқырдың көзіне қан тола береді. Көрінгенге шабады. Біреуді жарып кетеді. Біреуді бауыздап кетеді. Көрінгенге шабады. Көрінгенге тісінің қанын жағады. Құтырған қасқыр қанға кәнігі болады. Шашылған қанға мас болады. Көзіне қан толады. Құтырған қасқыр имену, ойланудан кетеді... Ә дегенде құтырған пәледен сескеніп, жан сауға қылып сескеніп қалған ел, пәленің басып алғанын көріп жанын қорғай бастайды. Құтырған аузын арандай ашқан пәлемен қарсыласады. Шуласады. Тұс-тұсынан балта, шот, айыр, күрек, бақан алып шығады. Құтырған қанды қасқырды қамалайды. Талай жан жараланады. Талайы құрбан да болады. Ақырында, қанды пәлені қамалап жүріп өлтіреді. Мен елге келген қарсаңда, Колчактың қанға кәнігі болып, көзіне қан толып, көрінгенге шауып жатқан кезі екен. Қанға мас болған пәлеге бұқара халық қарсыласа бастаған кезі екен. жүктеу/скачать 419,1 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|