391
Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері
сөз таптарының жұмсалуы негіз болса, енді бір сөйлем мүшесі
болу үшін бірнеше сөз таптары да негіз бола береді. Тіпті, кей-
де сөз таптарына жатпайтын топтар, яғни тұрақты тіркестер мен
сөйлемдер де сөйлем мүшесі бола береді. Бірақ əрбір сөйлем мү-
шесі үшін сөз таптарының көлемі əртүрлі. Олай болса, сөз тап-
тарына қарағанда сөйлем мүшелерінің аясы əлдеқайда кең. Сөз
таптарын сөйлемнің негізгі құраушы элементі дейміз. Шынын-
да, сөз таптарынсыз сөйлем де болмақ емес.
Бірақ қалыптасуы,
қолданылуы жағынан сөйлем жəне оның мүшелері сөз таптары-
на қарағанда ерте қалыптасты деу орынды. Оның өзі – тарихи
құбылыс.
Сөз таптарын сөйлемнің ішінде екіжақты қарастырған жөн.
Біріншіден, сөйлемдегі сөз таптарын сөз тіркесінің ыңғайында
саралаймыз. Сөйлемдегі сөз тіркестері байланысу формалары-
на қарай қабыса, меңгеріле, матаса жəне қиыса байланысқан сөз
тіркестері деп топтау басым. Біз сөз тіркесінің, негізінен, қай сөз
табы қай сөз табымен тіркесе алатындығы
тұрғысынан ғана сөз
етеміз. Сонда сөз тіркестерінің бағыныңқы, басыңқы сыңарларына
қарай сөз таптары əңгіме болады. Екіншіден, сөйлемдегі сөздерді
сөйлем мүшелеріне талдаймыз. Сөйлемдегі сөздерді
сөйлем
мүшелеріне талдау барысында біз енді оларды қай сөйлем мүшесі
қай сөйлем мүшесімен байланыса алатындығын негізге алып,
сөз таптары мен сөз таптарының арасындағы тіркесті сөйлем
мүшелерінің байланысу қабілетіне қарай саралайтын боламыз.
Сөз тіркесінің бағыныңқы, басыңқы сыңарлары бар дедік. Ал
сөйлем мүшелерінде дəл
ондай қасиет болғанымен, бəрібір бас-
тауыш пен баяндауыштан басқасы соларға қатыстылығымен
ерекшеленеді. Сөз тіркестерінің сыңарлары тұрғысында қай
сөз табы қай сөз табымен тіркесе алу процесі сөз болса, сөйлем
мүшелерінде баяндауышқа, бастауышқа қатысты неме се, т.б.
сөйлем мүшелеріне қатысты жағы ескерілсе керек. Сөз тіркесінде
сөздердің тіркесімділігі, ал сөйлем мүшелерінде байланыс мəселесі
сөз болатынын байқауға болады. Сөз тіркесі сөйлем мүшелеріне
қарағанда қалыптасуы жағынан кеш пайда болған. Оның тари-
хи себептері бар (ол тура лы грамматикалық
категориялардың
қалыптасуы бөлімін қараңыз). Оның өзі олардың құрамдарына
да қатысты демекпіз. Сөз тіркестері тек дербес мағыналы сөздер