295
Сөз тіркесі мен жай сөйлем
Қарқаралы басында жалғыз арша,
Үй үстінде шыбық, т.б.
Мұндай сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңарлары ретінде кө-
біне есімдер мен үстеу жəне етістік жұмсалады. Кейде ондай есім-
ді меңгеруде
шақ, жақ, кез сөздері де жұмсала береді. Бақдəулет
Байсеркенов
ішкен кезінде бауырмал.
Қазіргі шақта жүргіншілер
сирек («Жұлдыз»).
Осы сияқты фактілер қазіргі кезде тілімізде едəуір бар болса
да, қазақ тіл білімінде арнайы зерттеудің объектісі болған емес.
Сонымен, есімді меңгеруді жасауда тек шылаулар ғана қатысып
қоймай, көмекші есім, көмекші етістік, модаль сөздер де қатыса
алады. Бұдан шығатын қорытынды, есімді, оның ішінде көмекші
есімді меңгеру де тілімізде қалыптаса бастады. Енді шылаулы есім
меңгеру туралы ғана айтып қоймай, бүкіл көмекші сөзді есімді сөз
тіркестерін жан-жақты зерттеу қажеттігі пайда болды. Əрине ол
көмекші сөздердің барлығының рөлі іштей алғанда бірдей емес.
Мұндай сөз тіркесінде көбіне шылау мен көмекші есімдер мол
қолданылса, басқалары сиректеу.
Жалпы есімді меңгерудің басыңқы
сыңары туралы зерттеу-
шілер көбіне сын есім, сан есім, есімдіктерді ғана атаумен шек-
телсе, шылаулы есімді сөздерді меңгеретін сөздер саны, құрылымы,
сөз табына қатысы жағынан да оларға қарағанда аумағы кең.
Проф. М. Томанов ондай сөз тіркестеріне зат есімнің, көбіне ке-
ңістікті ғана білдіретін зат есімдері қатысты десе [106, 14], есімді
шылаулы меңгеруде барлық зат есімдер қатыса береді. Тіпті, кей-
де септеліп келген шылау сөздер де ондай кезде басыңқы қызмет-
те жұмсала алады. Сол сияқты басқа да сөз таптары да мол жұм-
салады.
Жалпы ондай шылаулы сөз тіркестерінің
синтаксистік қыз-
метін де нақтылаған жөн. Əдетте меңгеріле байланысқан
үйге
дейін барды, орманға шейін жеттік, кітапқа құмар еді дегендегі
бағыныңқы сыңарлары əрі толықтауыштық, əрі пысықтауыштық
қызметте жұмсалатын. Сондықтан да ондай тұлғалы тіркестерді
не толықтауыш, не пысықтауыш деп қана танитынбыз. Енді жо-
ғарыдағы фактілерді алсақ, есімді
шылаулы меңгерудің синтак-
систік қызметіне ол принцип келе бермейді. Ондай түйдекті тір-
кесті сөздерге меңгеріле байланысқан тұлғаға қойылатын
қайда?
296
Сөз тіркесі мен жай сөйлем
неде? кімде? сұрауларын қоя алмаймыз. Олар шылаулы тұлғада
меңгеріле байланысқанымен,
қанша? деген сұрауға ғана жауап
береді. Тек осы ерекшелігіне қарап та, ондай шылаулы меңгеруді
анықтауыштық қатынастағы есімді сөз тіркесі деп қарап таныған
дұрыс.
Достарыңызбен бөлісу: