399
Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері
Ф.И. Буслаев грамматиканың тіл туралы ғылым екенін айта келіп,
грамматиканы этимология жəне синтаксис деп бөліп, ол екеуінің
тарихи қалыптасуына келгенде синтаксистің алғашқы екенін
мойындайды. Автор грамматиканы этимология жəне синтаксис
деп бөлгенімен, олардың аражігі өте тығыз байланысты дейді.
Əсіресе, септік жалғаулары туралы айта келіп, бір форманың өзін
əрі морфологиялық, əрі синтаксистік дəрежеде қарау керек деген
пікірі,
шындап келгенде, өте орынды. Өйткені септік жалғаула-
рын морфологиялық категория ғана деу бұл мəселені біржақты
қараудан туындаса керек. Сонда ол жалғаулар морфологиялық
зерттеу объектісі болғанымен, синтаксисте де басты орын алаты-
ны белгілі. Н.Я. Марр синтаксис туралы еңбектерінің кейбірінде
айтқаны болмаса, арнайы түрде бұл мəселе жөнінде еңбек жазба-
ған. Бірақ И.И. Мещанинов Н.Я. Марр туралы айта келіп бы-
лай дейді: «Сөз бен сөйлемнің байланысын мойындай келіп,
Н.Я. Марр ізденістерінің қорытындысында: бірінші сөйлем мүше-
сін анықтау, одан соң сөз таптарын қалыптастыру жүрді, – деген
талассыз қорытындыға келді. Сондықтан
жетекші орынға лек-
сиканың белгілі жағы тəуелді болатын синтаксис алынады»
[9,5].
Ал Н.Я. Маррдың өз сөзімен айтсақ, бұл мəселе туралы былай де-
ген еді: «Сөз таптары əлі болған жоқ. Бірте-бірте сөйлем құра-
мынан қимыл-қозғалысы, яғни етістікке негіз болатын атаулар
бөлініп шығады...» [10,417]. Ендігі бір тіл зерттеушісі И.Д. Ан-
дреев: «Не бореальды, не ежелгі үндіеуропалық арғы тілдерде
сөз таптары болған емес. Оның
орнына қарапайым синтаксис
қолданылды», – дейді [11,289]. Ал қытай тілінде грамматика тек
синтаксистен ғана тұрады, ал морфология тіпті жоқ деген де
пікірлер айтылып жүр [12,58 ].
Тілші ғалымдар алдымен синтаксис қалыптасқанын жан-
жақты дəлелдей келіп, енді ол синтаксистік қасиет жеке сөздер
арқылы берілді ме, жоқ, бірнеше сөйлемде болып келді ме?» деген
сұраққа жауап іздейді. Бұл мəселе жөнінде, əрине, көбіне алғаш-
қы сөйлемдер туралы, оның саны туралы
мына пікірлерге назар
аударуға болады. А.А.Шахматов жеке сөзді сөйлем туралы айта
келіп, сол жеке
сөздің өзі əрі сөйлем мүшелері, əрі сөйлем де бола
алатынын баса көрсеткен болатын
[13,37]. Осы пікірді Hermann
Раuт те
қолдайды[14,129]. Алғашқы кездегі сөйлемнің бір сөздегі