Қатыстық сын есiмдi күрделi сөз тipкeстepi

97
Күрделі сөз тіркестері
туралы пiкiрталасы болмағанымен, олардың күрделi түрлерiнiң 
жасалу жолдары, берiлу дəрежесi туралы өзiндiк пiкiрлердi бай-
қаймыз. Сондықтан да алдымен бiз күрделi сын есiмдердiң сол 
еңбектердегi берiлуi, екiншiден, күрделi сын есiмдердiң жасалу 
жолдарына шолу жасадық.
Мектеп грамматикасында күрделi сын есiмдерге қосарланып 
айтылатын сын есiмдер жəне екi-үш сөз тipкесiп айтылатын сын 
есiмдер жатады. Мысалы: жақсы-жақсы, биiк-биiк, үлкендi-
кiшiлi, қара ала, жирен қacқа, қызыл сары, т.б. дейді [70, 101].
Профессор К. Аханов мектеп грамматикасында «Күрделі сын 
есімдердің бірнеше түрі бар, олар мыналар:
а) сөздердiң қосарлануы арқылы жасалған күрделi сын есiм-
дер: үлкен-үлкен, сулы-сусыз, дəмдi-дəмсiз, аумалы-төкnелi, т.б.
а) негiзгi (сапалық) сын есiмдердiң тipкecyiнeн жасалған 
күрделi сын есiмдер: торы ала, көк ала, қара торы, қара көк, 
шұбар ала, т.б. 
б) негiзгi сын eciм мен туынды (-лы, -лi... тұлғалы) сын eciм-
нің тipкecyiнeн жасалған күрделi сын есiмдер: кeң маңдайлы, қара 
шашты, ұзын nальтолы, т.б. 
в) зат eciм, сын eciм сөздермен туынды (-ты, -ты… тұл-
ғалы) сын есiмдердiң тipкecyiнeн жасалады. Мыса лы: қасқыр 
iшiктi, төрт бұрышты, т.б., – деп көрсетедi» [94, 11]. 
Ал Н. Сауранбаевтың педучилищелерге арналған оқулығын-
да күрделi сын eciм туралы онша сөз болмайды [2, 91-98].
Ғ. Əбуханов: «Сын eciмдep морфологиялық құрамына қарай 
жалаң жəне күрделi болып eкiгe бөлiнедi. Eкi не бiрнеше сөздер 
тiркесiп немесе қосарланып айтылып, бiр нəpceнің сындық бел-
гiciн бiлдiрiп тұрса, күрделi сын eciм деймiз», – деп қана айту-
мен шектелсе [95, 136-140], Ж. Шəкенов күрделi сын есiмдердiң 
мынадай үш түрлi: бiрiншi: қызыл күрең, ақ құба, ақ көк, қара 
сұр, aқ боз, тоpы ала. Екiншi: ұзын бойлы, қара мұртты, ашық 
өңдi, қою шашты, сұлу жүздi, салnы epiндi, т.б. Бұлардың 
бастапқысы негiзгі, соңғысы -ты (-тi), -ды (-дi), -лы (-лі), -тай 

жүктеу/скачать 2,81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: