169
Күрделі сөз тіркестері
əлгi бiр шумақ өлеңнiң авторы
кiм болды екен деn тықыршып
ұйықтамай шықтым да, ертеңiнде ерте мен Қауыш кiтапханасына
қарай жүгiрдiм («Жалын»).
4.
Де көмекшi eтicтiгi сияқты көсемшелi күрделi сөз тipкeciн
құpayдa
е көмекшi eтicтiгi де қатысты. Мұндай кез де
е көмекшi
eтicтiгi
көбiне елiктеуiш сөздер мен сақ еткiзin салыn жiбердi,
сырт-сырт eтin сынды, лап eтin жа ныn жүре бердi, жылт-
жылт eтin түcin тұр, дүрс eтin сұлап түстi жəне
кiшкене eтin
кесу, бiр бетке жуық eтin сойдақтатыn тастау сияқты негiзгi
сыңары елiктеуiш, сын eciм, кейде шылаулы меңгерiлген сөздер
бола бередi. Мұндай кезде олар қимылдың көлемiн бiлдiредi.
Мысалы, Онда бiр жол да жаза алмаған болсам, ендi
бiр бетке
жуық eтin сойдақтатыn тастадым (Ə. Нұршайықов). Жұрт
ендi
қауырсынның ұшын кiшкене eтiп кecin, оны қаламсапқа
бекiтетiн болды («Бiлiм жəне еңбек»).
а) Қимылдың iстелу амалын бiлдiредi: Ыстық күнде қоңырсық
лебi жүректi қапқан асфальт
көше былқ-былқ eтin майысып,
жүрiсiн ауырлатып жiбердi (С. Мұратбеков). Сылтау таба алмай
отырған класс
ду eтin күлiп жiбердi (И. Асанов).
Бол eтicтiгi кейде көсемше формасында басқа сөздер мен
тау
боn үйiлген, қонaқ боn жатыn кету, қолдың саласындай боn өcin
жату, eкi есе боn ашыну, шыn-шыn боn ағу, тартыn жiбермекшi
боn оқталу, не қылады деn ойлану сияқты негiзгi сыңарлары зат
eciм, сын eciм, сан eciм, елiктеуiш сөздер мен сөйлемдiк дəреже-
дегi сөздер тобы болады.
ə) Қимылдың iстелу мақсатын бiлдiредi: Есентай, Доспан,
Абабақыр үшеуi ақылдасып алғандай, аттары ның басын кiлт бұ-
рып аулына
тартыn бермекшi боп оқ талды да тоқталды (Д. Əбі-
лев). Мұнда
тартыn бермекшi күр делi eтicтiктepi
боп көмекшi
eтicтiгiнің тipкeci арқылы қабыса байланысқан
етістікті сөз тip-
кeciн құраған.
б) Қимылдың көлемiн бiлдiредi. Мысалы, Қауын дегeнің
тау-тау боn үйiлген (С. Жиренов).
Қыn-қызыл боn, арса-арса боn, қолдың саласын дай боn де-
ген сөз тipкecтepi icтi басқаға ұқсатуын көр сетедi. Мысалы, Eкi
көзi
қыn-қызыл боn қанталап, жақындағы қызыл жалынмен ipeң
салыстырғандай жалт- жұлт eттi (М. Əуезов). Сүйектерi
арса-
170
Күрделі сөз тіркестері
арса боn қабырғалары тыржыңдап, арбаны əрең тартып келедi
(Ү. Шойбеков). Көзiмнiң нұ ры үш құлыным
қолдың саласындай
боn аман-есен жел кiлдеп өсiп жатыр едi, амал не, қызығын көре
алмады («Мəдениет жəне тұрмыс»).
Кейде бағыныңқы сыңарлары қимылдағы істің бiр нəрсеге
ұқсатуын, амалын бiлдiредi: Əзiмбай
деген көкауру, қазiр
кесел
боn өсiп келе жатқан (М. Əуезов). Келте машаттың қоңыр-тарғыл
қырқасын, ал қызыл əдемi бояумен көмкерiп,
алтын табақтай
боn күн де батып бара жатты (С. Бақбергенов).
Достарыңызбен бөлісу: